“Heyf” Romanê Kirmanckî Zêdnayo

Romano verên yê Serwet Akkaşî,  Heyf yew aşmê ra verî Dîyarbekir de weşanxaneyê Roşna ra                  weşanîya.  Roman 286 rîpel o û yewendes beşan ra pê yeno. 

Akkaş serra 1980î de dewa Gundik ya Mêrdinîkî ya Erdexanî de maya xo ra bîyo.  Meletya de dest bi wendîşê beşê Ekonometrî yê Fakulteya Îdarî û Îqtîsadî ya Unîversîteya Înönü kerd. La unîversîte nêmcet verdayo. Da-des serrî ko de mucadele kerdo, dima têpîşîyo û demeyêko derg zîndan de mendo. 

Babeta romanî; grûbêka gerîllayan seba erzaq ardişî şonî dewêk, uca de raştê operasyonê leşkerî yenê û mîyanê abluqaya operasyonî de manêne.  Hetêk ra grûbe ra gerîlayêk vîndî bîyo wazeno rayîrê xo bîvîno, hetêk ra zî grubê de hîrê gerîllayî erzaq û qantiranê xo ya mîyanê abluqaya operasyonî de manenê û leşkeran dir dekewenê şerr, nê hîrê gerîllayî xo senî pawêne û xoverrodanê, hetêk ra grûbe ra di gerîllayî bi di qantiranê xo wazenê xo biresnê kampî û heto bîn ra kampî yeno bombakerdiş. Roman mucadele, ciwîyayîş, psîkolojî, kesayetî û hevaltîya gerîllayan, têkilîya gerîllayan û xoza, cografya, bandora erazî ser o şerê, psîkoljîya leşkeran û şerê gerîllayan û leşkeran ser o ameyo munitene. 

Roman, kitabanê pirozan ra Tewrate ra qismo ke tede xuliqnîyaşê dinya û ciwîyayîşî ra behs beno, bi ey dest pêkeno. Nuştox, rîpelanê verênan yê romanî de mekanê cennet û erdê Mezopotamya mîyan de têkilîyêk virazeno. Na têkilîye ser o tespîtan û analîzan keno.

Zagros û Zerdest ha cayêk ra yenê la wendox/e nêzano/a ke kotî ra yenê.  Peynîya romanî de wendox museno ke ê ha kotî ra yenê,  mîyanê eraqî de mendê û wazenê cayêke asanbîyîşî xo rê bivînî.  Zagros û Zerdeşt xo rê cayêk vînenê û dekewenê mîyanê qalan, tewir bi tewir babetan ra qisey kenê.  Ma derheqê nasnameyê Zagrosî de tayê çîyanê kilman bander benî la ma derheqê Zerdeştî de çîyêk nêmusêne.  Derheqê nasnameyê karakteranê romanî de ma teyna derheqê nasnameyê Zinarî de tayê çîyanê dergan musenê la hetêk ra nasnameyê Zinarî zî lêl maneno.

 Semedê erzaq ardişî grubêk gerîllayan bi qatiranê xo ya şewêk dekewena rayîr û ê wazenê şêrê dewêk ra erzaq bîyarê.  Resêne dewe,  gama ke ha qantiranê xo bar kenê, dewijêk yeno înan het vano “ leşkerî ha hetê dewe ra yenê”. Grûbê gerîlayan mîyanê xo ra seba rayîr kontrolkerdîşî Zinarî erşawenê, ci ra vanê na nuqta de ma bipawê. Gerîlayê bîn zî mîyan panc deqayan de qantiran bar kenê, bi lez û bez kewenê rayîr. Gerîllayî nuqtaya ke Zînarî ra vato ma bipawê, Zinarî uca nêvînenê. Grûba gerîllayan ra Kawa û Mezlûm bi di qantiran xo ra ver erşawêne.  Grûba gerîllayan ra Agît, Tekoşîn û Evîne zî qando ke Zinar bireso înan apey ra hedik-hêdik rayîr şonê.

 Kontolkerdîşê rayîrî de Zinar tunikê xo de bi çar panc qeleyanê şekerê çaya rayîrê xo şaş keno û vîndî beno.  Şewa tarî û zûlamatê de zerê daristanan û koyan de mîyanê çemberê dişmenanê de bê nan û awe tik û teyna yo. Rewşa Zinarî zaf manena rewşa Hugh Glass (Leonardo De Capprio)  serqehramanê filmê The Revenant Vejîn yê Alenjando Ganzale Înaritu yo. No fîlm xeylî xelatê tewr başî girewtî, dinya de fîlmê ke tewr zaf ameyê temaşekerdîş yewê înan zî o bî.  Hîkayeyê fîlmî û romanî hema-hema seyyewbîn ê. Gelo çîyo ke no fîlm dinya de kerdo namdar û tewr baş la romanê Heyf nêkerdo namdar û tewr baş çi yo?  Zinar dekeweno mîyanê xeyalan û fikiran. Ma derheqê nasnameyê Zînarî de teyna bander benê ke unîversîte de sinifa yewine caverdayo û vejîyayo ko. Ma heta peynîyê romanî zî nêzanê ke Zînar kam o û kotî ra yo? Ma eşiqa verêne ya Zînarê ra benê hayîdar,  ma bander benê ke koyî tercîhê eşqî kerda. Gelo çîyo ke Zinarê tercîhê êşqî kerdo çî yo? Zereyê xo ra munaqeyanê zanistkî keno. Mesela çarçewaya cuya komelkî de munaqeşeyê bîyolojî keno, reseno encaman û tesbîtan keno. Ca û zemanê nê mûnaqeşayan xelet nîyo?  Keso ke ortê şewe de vêşan û têşan, zerê darîstanan û koyan de mîyanê abluqaya dişmenan de rayîrê xo vîndî bikero mûnaqaşeyanê winayinan kerdîşê ey mi rê rastkên nêno. Rewşa ruhî, psîkolojî, bînhîş û mezgê keso wînasî senîn beno? Heta peynî roman merg, esîrkewtîş û vêşanî û têşanî ra zaf çîyo ke Zinar xo rê keno problem û derd, ci ra zaf terseno û  zerê xo de tedir perodayîşê de yo ; derheqê aqubetê ey de embazê ey bifikîyê ke Zinar remayo yan zî teslîm bîyo. Derheqê ey de no hawa fikirîyayîşê embazanê ey, ey ser o her hetî ra tesîro giran keno. Qando ke vîndî bîyo hata nêzdîyê peynîya romanî xo sucdar vîneo, xo ra nefret, xo ra zaf hêrs beno. Agîd, Evîne û Tekoşîn zî ge-ge îhtîmalê remayîş û teslîmbîyayîşê Zinarî ser o mîyanê xo de qisey kenê. Vindîbîyayîşê Zinarî înan ser o zî zaf tesîr keno.

 Agîd, Tekoşîn û Evîne mîyanê abluqaya operasyonê leşkerî de manêne. Erzaqê xo benê cayêk de limnenê, qatiranê xo zî benê cayêko dalde de bestêne. Ê zî şonî cayêk de xo limnenê û temaşeyê erzaqê xo kenê. Îhtîmal nêdanê ke cayo kê erzaqê xo tede limito, hetê leşkeran ra bêro vînayîş la eksê ci vejîyeno, erzaqê înan hetê leşkerî ra yeno vînayîş û îmhakerdîş.  Agîd, Tekoşîn û Evine zî ha temaşeyê îmhakerdişê erzaqê xo kenî, Keda înan awe ver de şina. Naye ver damiş nêbenê, wazenê heyfê xo bigîrê kemîn erzêne leşkeran ser o û hetê berzanê Çarçela ancîyêne. Cayo ke înan xo tede limito yeno tesbîtkerdîş, pê helîqopteranê qobrayan yeno bombê varnayîş. Leşkerî îhtîmal nêdanê ke ganîyêk uca ra ganî bivejiyo la eksê cî beno Agîd, Evine û Tekoşîn uca ra sax vejîyêne, wexto ke cayê xo bînê cayê bombe varnayîşî bedilnêne, hewna yenê tespîtkerdîş ke çîyêk nêbîyo înan.  Hetêk ra ê xo resnenê lîçeyê Çarçela. Hetêko  bîn ra zî bi helîkoteran leşkerî qomando lîçeyê Çarçela de yenê ronayîş, operasyona semedê nê hîrê gerîllayan rameno. 

Evîne, Tekoşîn û Agîd bînê zînarêk de vêşan û têşan û bi çend fîşekana xo lîmnêne,  lûlîya tifîngê xo bînê zînar ra vejêne û ha tetîkê de yê. Leşkerêk û gerîlayêk tê çîm a yenê. A game zeman vindeno… Seke mîyanê xo de peymanêka bêvenge bivirazîyo; ne ma ti dîy ne zî to ma dîy…

 Kampê gerîlayan bi teyareyanê şerî yeno bombakerdiş. Di gerîllayî seba ke heyfê bombakerdişê kampî bîgîrê xo ca de hedre kenê, dekewenê rayîr, şonî rayîrê erebeyan de mayîn ca kenê û teqnêne.

Mezlûm û Kawa nêzdîyê kampî resenê yew qantire, uca de qantirêk linga aye sermetkîna, se kenê çi kenê nêêşkenê qantirê bixelesnê, qantirê qintira ra erzêne war ro. Kawa û Mazlûm xo resnêne kampî la çi bivênê; kamp hetê teyareyanê şerî ra ameya bombakerdiş. Her ca tar û mar bîyo… Kawa û Mazlûm şonî fermandarê kampî het, se kerdo çi kerdo ci ra vanî, fermandarê zî seba aqubetê Agîd, Evîne, Tekoşîn û Zînarî di gerîllayan înan dima erşaweno.

Nameyê roman Heyf o la muhtevaya roman û nameyê roman yewbînan nêtepişenê. Mavajim ke muhtevaya roman û nameyê roman yewbînan bitepişe û temam bike.  La nuştox qet mefhumê heyfî ser o bîngeyêko felsefîk û etîk munaqeşe û ciperskerdîş nêkerdo û nêrasayo heyfgirewtîş edelat o edalet nîyo? Dîyaklektîkê serdestan û bindestan de seba bindestan cayo tewr girîng hefygirewtiş gêno. Goreyê mi ganî nuştox nê kontekstî ra romanî bimunayêne û seba heyfgirewtîşê bindestan diskorêk awan bikerdêne. 

Ke çarçewaya heme romanî de merdim biperso çi sebeban ra heyf yeno girewtiş? Yew seba ke erzaqê gerîllayan hetê leşkeran ra yeno îmhakerdîş, gerîllayê kemîn erzenê leşkeran ser, leşkerî zayîyat danê, leşkerî seba ke zaîyat dayo wazenê heyf bigîrî. Dîyin zî kampê gerîllayan yeno bombakerdiş gerîllayî zayîyat danê naye ra wazenê heyfê xo bigîrî, di gerîllayî şonî rayîrê erebayan de mayîn ca kenê. Nê di rewşan de heyf nîyî mîsîlenme yeno kerdîş. Mîsîlleme zî yew tewirê xoverdayîş o. Qamsamê mefhûmê heyf hîna hera yo. Dîyakletîkê bindestan û serdestanê cayo tewr giring hefy gêna. Dîyakletîkê înan de wexto ke bindestî xo dano serdestî qebulkerdîş, heyfê bindestî yeno girewtîş. Çend rojî ra verî referandumê xoserîya Kurdîstanê Başûrî heyfgirewtîş bi xo yo. Goreyê fikrê mi nameyê romanê Heyfî  “lewêyê çînbîyayîşê de ciwîyayîş” (lewê: uç) (bibiyêne bi muhtevaya roman ra tepiştende (tutarlı) bîyêne.  Çimkî gerîlayan hemverê heme çetinîyanan, astengan, bê îmkananîya xoza û vera qewetê bêsînorî yê dişmenî de ciwîyayîşê xo berdewam kenê.  Ke eke bipersîyo ke romanî de se beno ke cewabê lewê çînbîyayîşê de ciwîyayîş gênê. Qapaxê kitabî zî no fikrê mi rê seke bingeh bibo. Qapaxê kitabî,  durî ra koyê kewîyî estê, ser o lewê zînarêk de merdimêko çekdarin esto yewna paye aver şêro erzeno mîyanê çînbîyayîşî.  Qapaxê kitabî fikrê; lewê çînbîyayîşê de ciwîyayîşî zaf baş sembolîze kerdo.

 Romanê Heyf, goreyê mi romanê kirmanckî zêdnayo. Romanê kirmanckîyê ke heta nika mi wendê, înan de munaqeşekerdiş, ciperskerdiş, analîzkerdişê babet û persê felsefîk, sosyolojîk û zanistkî ti vajê ke qet çîn î. Serwet Akkaş, bi Heyfî hem romanê kirmanckî de bingeyê mûnaqaşêkerdiş, ciperskerdiş û analîzkerdişê babet û persê felsefîk, sosyolojîk û zanistkî ra awan kerdo hem zî nê hetan ra zêdnayo. Nê hetan ra ziwanê kirmanckî de hera kerdo. Mesela roman de femînîzm, têkilîya bîyolojî û komelî, têkilîya waştîşan û îhtîyîyan,  têkilîya însan û herre, welatê ey ser o munaqeşeyî, ciperskerdîşî û analîzî zaf estî.

Serwet Akkaş hîrês û hewt serrî yo. Ez nêzano çend serrî yo ke dest bi nuştîşê kirmanckî kerdo la qaso ke ez texmîn keno hewt-heşt serrî ra zêde nîyo. Heyf zî xora romanê ey verên o.  Nuştoxî romanê xo yo verên de hetê şuxulnayîşê kirmanckî ra ziwanê xo nêşîyayo dewlemend, xorîn, hera û wirdlêkin (ayrıntı) bikero, romanê ey hetê şuxulnayîşê ziwanî ra qels, req, firq û teng mendo. Ez bawer kena ke nuştoxê romanî xo ê bînan de hem hetê şuxulnayîşê ziwanî hem zî hete xoxorînkerdiş ra xo xeylî aver bero. Xora nuştoxî romanê xo yo verênî ra na bawerî daya wendoxan…

  * No nuştê mîyanê tarîxanê 02-Oktobre-08 2017ê de hûmareyê 36înê Rojnameyê Basî de weşanîyabi.