Romana Kobanî Romanêka Serkewtê ya ?

                           

Romana çarînê yê Jan Dost  Kobanî yo 408 rîpelî aşma gulanê de Amedê de Weşanxanêya Dara ra ame weşanayiş. Weşanxanêya Dara  bi xo zî weşanxaneyêko newe yo û Kobanî zî kitabo weşanxanêyo tewr verîn o.  

Jan Dost, 1965 de Kobanî de biyo maya xo ra,  verî bi erebî dest pê nuştiş kerdo la  şîyês serrîya xo de agêrayo  kurdîya kurmancî ser o. Zankoya Helebê de dest pê wendişê Bîyolojî kerdo la zanko  temam nêkerda û nêmcetê  de caverdaya. Jan Dost hem keso ke zafhet o hem zî dizîwan o : nuştox, şaîr,  cîgerayox û açarnayox  o. Hem bi kurdîya kurmancî  hem zî erebî nûseno. Hata nika Kobanîya pa panç romanê ey bi kurdîya kurmancî ,hîrî hebe zî  bi erebî ameyê weşanayîş.  Gelek cîgerayiş ey estî. Bitaybetî ser o Ehmedê Xanî sey pîspor yeno qebulkerdiş. Çend kitabî erebî ra açarnayî kurdîya kurmancî. Tayê kitabî ey zî  açernîyayî kurdîya soranî.  Diwana şîîran û destana ey zî estî. Serra 2000  ra nat ha Almanya da ciwîyeno.

   
Cokî  xebara Jan Dost ser o Kobanîya romanêke  nûseno  amebî vîlabîya. O wext ra wendoxê kurdîya kurmancî/kirdasî  weşanayişê no roman pawitînî.  Ez nê kesan ra yew o. Nayê ra senîn ke romana Kobanî ame weşanayîş mîyanê wendoxê kurdîya kurmancî de vengekêk berz da û romana Kobanî biadeayêke romanêke serkewtêyo ser o amê qalkerdişê û   wîna amê nîşandayîş.  Romana serkewtê çi yo  ? Cewabêke sitatîk, obejektîf  na persê çîn o, cewabê na persî gorê wendoxan û rexnekeran û dewiran yeno bedilnayiş. Biraştî zî romana Kobanî romanêke serkewtê ya  ? Mi zî  goreyê perspektîf na persê ser o romana Kobanî wendişêk kerdê.  Derheqê na persê de ez wazeno  fikranê xo yo ke goreyê teorîyanê edebîyat nêameyî teorîzêkerdiş şima dir barê  bikero. 

Romana Kobanî ya Jan Dost di beşanê bingehîn ra yeno pê. Beşa yewînê de Hecî Muslimê Hemziravê Muhacir û malbata ey sero kemîlîyeno. Beşa diyînê de zî  raywanîya xeyalkerdiş û bînhîşê nuştoxê ser o kemîlîyeno. Herdî beşî zî yewbînî ra xoserî  la  têdir kemîlîyenî.

Romanê de bîyayîşî goreyê zemanê xêza dûz nêameyî mûnitiş,  goreyê zemanê têmîyankewtê yenî mûnitiş, zemano raverde beno zemano nikayin, zemano nikayîn beno zemano raverdê, zemano ameyende  beno zemana raverde. Ez wazeno nuştê ma de goreyê  zemano xêza dûzê de  bîyayîşan xulasa biko.

Gilê romana yewînê de Kurdistanê de  qirkerdiş û trajedîya hezaran malbatê ra qirkediş û trajedîya malbata Hecî Muslimê Hemziravê Muhacirî esta.  Nuştoxê, konteksêka tarîxî sera ra  qirkerdiş û trajedîya malbata Hecî Muslimê Hemziravê Muhacirî  awan kerda. Se serrî verî senîn malbata pîyê Hecî Muslimî qir biya, se serrî pey zî malbata ey yena qirkerdişê.  Qederê pîyê xo lajê de tekerûr keno…

Romanê roja yenê de keyeyê Hecî Muslimê  Hemziravê Muhacirî de seba nîmajê yenê bi destmajgirewtişê  Hecî Muslim  dest pê keno.  Wendoxê hidik hidik dest pê şînasnayîşê Hecî Muslimî û malbata ey keno.  Hecî Muslim keso ke dîndar o, yew dikanê ey esto debarê kulfetê xo zî pê ney dikan keno. Hecî Muslim  semeda ke gedê ey nêbenî çar hew zewejiyayo la tenya cenîya ey ya peyên Xanê ra di keyneyî û pançê zî lajî heft hebe gedê ey benî. Nameyê înan Mihemed Salih, Mustafa, Metin, Xedîca, Lewend, Baran û Rewşen ê. Lajo tewr pîlî Mihemed Salih, Eyşê dir  zewajnayo, yew keyna yew zî lajî ey esto. Nameyê Mihemed Salih   hem zerê keyeyê û  hem zî teberî  keyeyê de Hemê yo.   Keynananê ra zî Xedîcê zewijeya, yew zî lajî aye esto. Gedeyanê bînan ra Mistafa kişyayo, Metîn gerîlla o, Baran û Lewendê ezeb î, Rewşen zî hama qitelek a.

Wextê ke 1915 û 1916 de  mîyanê dewlata Osmanîyan û Rûsanê de şer vejiyeno. Pîyê Hecî Muslîmî, Hemziravê û mayê xo Qersê ra merdimanê xo û her çîyê xo caverdanî şerî ver remeyenî, yenî Xarpêtî. Ê ke Xarpêtî de bicabenî hama Hemziravê şîyês serrrî yo. Serêhawanayîşê Şêx Sêîdê ke dest pê keno. Hevalê erzê Xarpêtî serê, Hemziravê zî tewlî hevalanê Şêx Sêîd beno.  Serêhawanayîşê Şêx Sêîdê ke binkeweno, seba Hemziravê zî cezaya îdam esta nayê ra Hemziravê  hewna remeno, yeno Bînxetê.  Bînxetê zî nameyê Muhacir nêyeno pa.  Hînî ne o ne zî lajê ey Hecî Muslimî nêşenî nameyê Muhacirî xo ra pak bikerî.  Semeda ke Hemziravê wayîrî êşîr nîyo Bînîxetê de gelek û cîyaprestê û tebermendanê vêneno. Bi nameyê xo yo newe Hemziravê  Muhacirî Bînxetê de zewejino, lajêke beno, nameyê ey zî Muslim nano pa. Hemziravê Muhacir rojêke verbî Xarpêta dest pê raywanîyêke keno. Dîyayîşanê Hemziravê Muhacirî  nuştoxê wîna mojneno ;

  “ Ko o ko bî, dar a dar, la bajarî bajaro verîn nêbê. Zaf ecib mende, wextê ke rayyan otobûs porî bi tirkî qisey kenî”(r.35) Wextê ke Hemziravê Muhacirî raywanîyê verbî Xarpetê keno serranî çewresanê.  Nuştoxê tîya de xetayêka anokranik keno çimkî hata peynîya serranê neweyanê zî Bakurî de ziwanê mîyanê komelî kurdkî bî. 

Hemziravê Muhacirî ke Bakurî ra agêreno, beno bêveng, ne silam dano kesî ne zî kesî ra selam gîno.  Agêrayîşê xo dima ra yew wextî ra kirr ra pey mireno. O ke mireno Muslimî çar serrî yo.

2011 ra pey hemverê rejîma dewlata Surîyê de çalakî û nûmayiş dest pê kenî. Lewendê tewlî nê çalakî û nûmayişan beno. Çend rey yeno hetê Muxabaratî ra yeno tepiştîş, iskence vêneno.  Ancibîyayîşê  rejîma dewleta Surîyê ra dima Rojava Kurdistanê de  ra îqtîdara newe kurdî benî.  Îqtîdara newe ya kurdan  rojêke nûmayişêke gulevarana kenî, embazêke Lewendê bi destê îqtîdara kurdan kîşîno. Lewendê na bîyayîşê ra dima derbazê Başûrê Kurdistan beno. Ewra de tewlî peşmergê beno.

Mistafa zewejino û şono leşkerî. Leşekrî de yeno kiştiş la dewlata Surîyê pîyê ey ra vano ke xokişto la dewlata Sûrîyê zûrî kena. Çimkî  o wextê de zafî ciwanê kurdan leşkerîya dewleta Surîyê de amebî kiştîş. Wextê ke Mistafa kîşîyeno, Hemê Tunisê de karê bîran kendiş keno. Hecî Muslimî xebarê mergê Mistafayê dano lajê xo yê pîlî û ey ra vano Tunisê ra  biagêrî.  Hemê  ke agêreno cenîya Mistafayê Eyşê, Hemê çiqas nêwazo zî ey dir zewijnenê.  Cenîya bira yê xo  dir û birayê merdê xo dir  zewejnayişê senîn yew derûnî yê Hemê û Eyşê de viraşto û senîn yew hîs o nuştoxê qet behs nêkeno. Semedanê sosyoantopolojîkanê cenîya bira xo dir îzah nêkeno. Teberî komelî kurdan ra  wendoxê ke wextê no roman wendê sebebanê nê edet fehm nêkeno.  Hemê û Eyşê nîyî zewijiyenî , yewbînî dir danî zewejnayîşê. Zewejnayişê înan ra dima yew keyna yew zî lajî înan beno.

Ma Xedîca Elmanaya de odeyêke psîkîyatrîstî de vênênî.  Seansêke  de Xedîca eşqa xo  ya ke  bi Amedê ra nêmcet û kêm menda psîkîyatrîstê xo rê behs  kena. Xedîce bi Îbrahîm ra zewejîyena yew lajî înan biyo. Seansêke bînî  de behsa  senîn hetê qaçaxtîyananê  ra ameyê xapinayîş, Behrasipî de aya û merdê û gedeyê xo û da-des kesî bînî wextê ke xo waşto pê botê  birsesnî girawêke Yewnanîstanî, botê senîn mîyanê awê de tûrî şîya wextê sekaretê…. ra behse kena.  Nêweşxaneyêke Almanya de zaf baş muamele kenî Xedîce. Wendoxê ke zî vano qey  Awrûpa da  wînaya muameleyo baş kenî  heme penaberan. Awrûpa de nijadperseteyê û cîyapersetê ke  bena penaberan û bêîmkanîyêke penaberî tê de  yê nuştoxê pelêke zî behs nêkeno.

Metîn heşt serrî  yo ke şîyo ko.  Wextê ke Kobanî şer dest pê keno,  Metîn agêreyeno yeno Kobanî. Hecî Muslimî û cenîya xo Xanê lajê xo yo  heşt serran dima ke  vênenî sahneyêko zerzîz esto. Metîn  de mîyanê hîsan û  şartanê îdeoljîyê  ey  perodayişêke esto. Ma zerê Metîn de perodayîşê hîsan  û  şartanê îdeolojî ey zaf sahneyanê de vênenî.

    

Rewşen pançês serrîya xo de tewlî YBG bena.  Aya û biraya xo Metîn pîya verê DAİŞê de şer kenî. Rewşenê wextê ke ha mîyanê giregirê şerî da  ma vênenî ke Rewşen waştiyê xo rê ha mektuban nûsena. Nuştoxê tewlîbîyayîşanê serranê şênîkanê ciwanan zaf rexne keno.

Ma romanê de Baran û baxlama ey tim pîya vênenî. Mûzîkî ra vêşer  eleqarîya ey û  sewbîn çîyêkî çîn o. Hewildayîşê ey estê ke  xo rê albûmêke bivejîyo.  Baran aşqê keynayêke bîyo. Keyeyê keynayîn  ha Reqea de yo. Reqea zî ha bînî destê DAÎŞê de yo. Baran heme tersa mergî gîno xo çim, seba ke waştaya xo bivêno kewno rayerî Reqea, teberî Reqea de kewno destê terorîstanê DAÎŞê, serê ey yeno birnayişê bi îfadeyê mi beno şehîdê eşqa xo. Senîn yew quwetê eşqê Barana estibi  ke çimê Baranê de mergê kerdibî  yew qirşê yanî kerdibi yew hîç ?  Eşqa Barab bi xo destanêke la çi heyfê ke nuştox nêdekewno zerê zerrîya Baran û derûnîyê Baran ser o analîzan nêkeno, tenya ser o vireno.

Qafleyêke Peşmerge Başûrî ra derbazî  Kobanî benî. Lewendê zî nê pesmergeyan ra yew o.  Hemverê DAÎŞê de perodayîşêke şehîd kewno.  Metîn bombayêka zîndîya DAÎŞê de,  Rewşenê zî perodayişêke de  şehîd kewnî.

Wextê ke Daîşê verê xo tadana Kobanî ser o, şarê Kobanî zî verê xo tadanî hetê berê sînora. Hecî Muslimî û veyva xo Eyşê û di tornê xo zî verê xo tadanî hetê berê sînora.  Dewlata Tirk berê sînorî padayî kesekê nêeşkeno derbazî Suriç bibo. Tradejîyêke mîyan ra tradejîyêke zî tîya de qewimiyena Bi hewildayişê raya mîyannetewî dewlata tirk berê sînorî akena. Hecî Muslimî û veyvê û tornê kampa penaberanê de konêke de bicabenî.  Surîçê de Hecî Muslimî  her roj şono verê têlan sînor û yeno.  Rojêke Hecî Muslimî hewna şîyo verê sînorî, Eyşê kona xo de hetê xebatkarê dezgeyê hetkarîyê mîyannetewî  bi zanclanê xo ya yena tacîzkerdiş. Dima tacîzkerdişê  Eyşê de ma derûnî Eyşê de taxrîbatêke  nêvênî.. Tramvayêke zî  Eyşê de neviraziyaya.  Eyşê wardena ser o payan qet sek çî nêbîyo cuya xo ramena la tenya tersaya ke esta yewna bêro tacîzkerdiş. Qey seba nuştox tacîzkerdîşê, derûnîya cenîyêke de taxrîbatêke û tranvayêke nevirazeno ?  Rojêke Eyşê barê xo ronena. Eyşê rê yew keyna bena. Nameya aye zî Hêvî nana pa.  A roj zî Kobanî rizgar beno.
    

Hecî Muslimî  sek aqil firranyo û  mîyanê biaqilê û delûyê de şono yeno. Herkes vano Hacî bîyo delû.

Hemê û maya xo zî Kobanî de manenî.  Mayê bombearnayîşê de bînî banê de manena û mirena.  Heme zî hata peynîya romanê zî ma nêzanî ganî yo nîyî merdîm,  aqibetê Hemê hîşê  wendoxê meçhûl maneno.

Eyşê agêrena yena Kobanî lê qey cê Kobanî mendo…. Eyşê keye înan vênana. Ancax banê xo de şîyenî mutfaqê de ca bide xo.  Heto bîn ra zî  Eyşê, hêvîya ameyîşa merdê xo tim ganî zerê xo de tepişnena.

Şewêke de hetê serê sibaya keyeyê xo  Hecî Muslimî û veyva û tornê xo yenî qetilkerdiş.

Beşa diyînê roman de xeyalkerdiş û hîşê xo de vindibîyayîşê nuştox esto. Romanêde  şeştê û yew bînbeşî tê de estî. Vîstî û di bînbeşê derheqê  na beşa romanê de ye.   Kobanî seba nuştox yeno çi mana ? Şerê Kobanî çi têsir kerdo nuştoxê ? Na beşe roman nê di persanê bîngehîna ser o awan biyo. Nuştoxê waştî ke binawino ke seba Kobanî çiqas deja û qehirîyayo kewto çi derûnîyî. Beşa yewînê  de nuştoxê teberî krakteranê xo ra qisey kerdenî zaf sînordar kewtê zerê dînyayê krakteran la na beşe de teknîka monologî û hîşê herîkbar yeno bikaranayîşê.   Zeman, bîyayîşî, xeyalî û raştî û dûrî û nêzdî têmîyande ye. 

Hetê serês sibaya nuştoxê rê mesajêke yeno, biraye nuştoxê ke Îstabulde nêweşxanê de yo mesajê xebara mergê birayê esta. Nuştox, Almanya ra yeno Îstanbulî. Îstanbulî de raywanîya xeyalkerdiş û vîndîbîyayîşê nuştox dest pê kena.
 
Na beşa romanê de hîna zaf cuya nuştoxê  ke hama nêşîyo Almanaya yanî serra 2000 ra verî  esta.  Ge ge zî hewildayîşêke seba Kobanî ke dayî qalî înan keno. Nuştoxê mîyanê hîşê xo de vîndî beno, şono domaneyê xo , xorteyê xo , rojanê zanîngeh xo û leşkerî xo ,  têkîla xo mîyanê malbatî û teberî, însanê ke no dewiranê de cuyê ey de bî  qalî nê însanan û xatirayanê xo keno. 

  

Bi xeyalkerdişê mîyanê Kobanîyo xirabê de tûk û tenya  dest pê  raywanîyê keno. Hîşê xo de vîndîbîyayîşê de mekanêk rastêrast çîn o la xeyalkerdişê mekan bajarê Kobanî yo. Kûçeyanê û caddeyanê, taxan û mizgeftanû  gorîstan û keyeyê înan  mîyanê de raywanî keno. Goristanê de raştî yew merdim xo yeno, wendoxê hata peynîya romanê de  têceser nêkeno ke nuştox ha raştî nîyî ha xeyalî mîyanê de yo, peynîya romanê de xeyalî û raştî têceser vejeno.     

 

Mi gorê romana Kobanî romanêka serkewta nîya ?  Çira romanêko serkwetê nîyo ?  

Kobanî çiqas merkezê romanê de biaso zî Kobanî bi cîyabîyayîşê û girngîya xo merkeza romanî de nîyo. Merkezê romanî de Hecî Muslimî û malbata ey û xeyalkerdişê û vîndîbîyayîşê hîşê nuştox esta. Şerê Kobanî senîn têsîr kerdo malbatêke û nuştoxê ser o mûnîyayo. Ser o Kobanî ra nê di bîyayîşê bingehîn ra yeno vatenê.   Roman ser o Kobanî ra nîyî , yewna bajarêke şer diyo ser o no bajarî ra zî romanê şêyeno bêro pêardiş. Ti nameyê romanî û  zerê romanê de cayêko çekuya  Kobanî tê de vurîyena kê bikerî  bajerêko DAÎŞê eşto ser o ti bike, bi nameyê nê bajara  romanê  de çiyêkî gird nêbedilîno, roman nêxerebino,  roman hima hima êynî sey xo bimaneno. Eka merkeza romanî  cîyabîyayîşê bajarê Kobanî ser a biamênî awankerdişê bi tu şeklêka roman nêro bedilîyayiş, Çimkî dinya de cîyabîyayîşê bajarê Kobanî bajarana bînan ra esto. Romanê ser o nê cîyabîyayîşê  Kobanî ser o biamenî awankerdişê berhemêk orjînal bivejîyo. Sebebo bingehîn seba ke bajarê Kobanî bi cîyabîyayîşê xo merkezê romanê de çîn o romana Kobanî serkewtê û resen nêbîyo.

     
Kobanî senîn yew têsîr kerde çar parçeyê Kurdistan û kesayetîya kurdan  de çi bedilînayo. Kitabê cewabê sey  nê persanê çîn î. Ez wazeno mînûmeya qitelek bido.  Rojhelatê ra reyê ke embazêke mi va “ Rojhelatê de kurdê şîa ke gedeyê xo banderî kurdkî nêkerdenî, kurdkî ra şermayanî, Kobanî ra pey dest pê  kerdo gedeyê xo banderî kurdkî kenî”. Wextê ke xebara rizgarîya Kobanî kewtê mîyanê Kurdistanê, Kurdistanê de roşan bî, kurdî bextewarî ra firranî la nuştoxê bextewarîya rizgarîya Kobanî nêneqişnaya. Naye ra nat  ser o Kobanîya ristêk, paragrafêk çîn a ke ruhe wendoxê de erdlerzêk bivirazo.   

* No nuştê mîyanê tarîxanê 24-31Temmuzê 2017ê de hûmareyê 28êne Rojnameyê Basî de weşanîyabi. Nuştê semeda ku rîpelêke rojnameyî ra hîna zaf ca girewtêne, amêbî kilmkerdiş la bê halê redakteyî ez ha tîya de temamîya nuşteyî weşanêno.