Muzîkê Kurdkî De Qonaxêko Newe:Adir Jan

                                             

                                    

Sifteyîn albûmê Adir Jana bi nameyê Leyla, Newroza serra 2019ê de vejîya, tê de des deyîr estî.

Ziwanê deyîran Adir Janî her çiqas kurdkî bibo o muzîkê zaf ziwanîn keno. Deyîrê albûmê ey giranî bi kirdkî û kirdaskî yî, teyna deyîrêka tirkî esta. Tayê deyîrê albûmê di ziwanîn î: Deyîra Janakî Mou bi kirdkî û yunankî ya, deyîra Maçî kirdkî û kirdaskî ya. Tayê deyîran zî kirdkî û kirdaskî têmîyan amêyî vatiş. Hetobînê ra zî Adir Jan deyîranê  û konseranê xo de bi qismî ca dano sey ziwanê soranî, farskî yûnankî, almankî, îngîlîzkî, erebkî û farskî.  

Ma şîyî deyîranê albûmê Leyla hîrî beşan de kategorîze bikerî. Deyîrê eşqî, deyîrê welatî û deyîrê sosyolojîk û ferdî. Maç,Janakî Mou, Aşq û Evîn, Tengo û Sêva Sorî deyîrê eşqî de yî, Medley-1 û Şengalî deyîrê welatî yî û Bawkê Mi, Ecel Elinden û Keskesor deyîrê sosyolojîk û ferdî yî.

Adir Jan muzîkê  xo sey “Cosmopolitan Kurdesque” pênase keno û muzîkê xo mîyanê world musicê de ca keno.  Adir Janî ropartajêke xo de muzîkê xo yo Cosmapolitan Kurdesque, no hawa îzah kerdibi:” Muzîkê mi aîdê her cayê dinyayê yo la bingehê muzîkê mi de muzîkê kurdkî esto.”

Senî hawa  muzîkê Adir Janî zaf  ziwanan ra pê yeno eynî hawa harmonîya  zaf terzanê û ensturmananê cîyawazan ra pê yeno. Na harmonîye zî muzîkê dewlemend kerdo û zewqa hunerîya ke bêhempa viraşta.

Teyna hetê tarzan û ensturmananî ra nîyî hetê venganî ra zî muzîkê Adir Janî dewlemend o. Vengê xo zaftewirîn bikaerdo. Tayê deyîran de vengê xo sey formê dengbêjî bikarerdo, no hawa kerdişê zî estetîka deyîrê zaf baş û rînd kerdo.  Vengê ey û ê ensturmananî yewbînî temam kenî la zafê deyîran de vengî ensturmanan hîna domînant o. Muzîkê ey de  formê govendî zaf ca gêno, zafanê cayanê deyîrê xo bi formê govendî vatî. Formê govendî  modernîze kerdo û kerdo sey formê dansî.

Merkezê albûmê eşqî esta. Albûmê de tewr zaf temaya eşqê ser o deyîr virazîyayî. Kê vanî qey albûmê deyîranê eşqî yo. Deyîranê Adir Janî de eşqa heteroseksuelî ra zaf eşqa homoseksuel esta. Eşqa yewhetîn û dûrî ra nîyî, têhetîn û têkberzîn,têverarayî esta û no vateyî deyîra Maçî eşqa têhetin nawnêno ma:“Eman dilo, eman dilo /De lez biyê mi maç bikiro/Zerre mi zî rehet beno” 

Deyîra Aşq û Evîn, deyîrêka eşka heteroseksuel û homosekseul a.  Ser o rîndîya, weşîya… eşq a. Kê şîyênî bivajî ke motto albûmê Leyla wîna yo, “Wa bimiro cîyakewtiş wa biciwîyo eşqî”.  Ez vano qey reya verîn a ke  kurdkî de  deyîrêke vateyî no hawa estî:  “La, eke kênek kênek ra /Yo laj yo lajekî bîn ra /Has bikir se şima’r çi yo” Cînayatanê  ferdanê hemzayendan şermezar û rexne keno û qebulnêbîyayişê înan ana ziwanî: “Şima ma kîşt, laj û kêna…/Bes o! Ma qewul bikêrî”. Rewşa înan melankolîze û dramatîze nêkeno bikeyf û biçoş û bihez îfade keno.

Tayê xûsusîyete resenîye muzîkê Rênçber Ezîz muzîkê Adir Janî de estî. Nuşteyê mi yo ke bi nameyê Resenîya Muzîka Rênçber Ezîzî, Kovara Ziryabê de weşanîyabi, mi resenîya muzîkê ey mi wina pênase kerdbi: “Resenîya mûzîkê Rençber Ezîzî de mûzîk xo îfadekediş û tasdiqkerdiş nîyo û viraştişê hîssîyatîyê  cuyahes û dînyahezî yo. Hîssîyato melankolîk û merghesî nêvirazêno. Yanî maturbasyona dejan çîn o. Rençber Ezîzî bi mûzîkê xo hîssîyatê ke pozîtîf û cuyahes û dînyahez awan keno.  Kê ke Rençber Ezîzî goştarî kenî kê bêhevî kê benî hêvîdar î. Kê bêkeyf bî kê benî keyfdar î. Kê xemgîn bî kê benî bextewarî. Kê rîbermî bî kê benî rîhiwîya ye.” Muzîkê Adir Janî de têsîra Rênçber Ezîzî xo zaf dîyar kena. Nîmune  deyîra Maçî de  boya deyîra Dilo Dilo ya Rênçber Ezîz yena, xora Adar Janî bi no vateyanî; “Hewar dilo, ti qê çirê mî’r yo /E-mailê ninusenî”  selam erşawêno ey rê. 

Muzîkê Adir Janî hem vîrê kolektîve ra dera nêbîyo û xo xitabê vîra ma yê kolektîv keno hem zî vîrê ma yo kolektîv û muzîkê ma yo tradîsyonî modernîze keno;newe ra afirnêno.Bitaybetî muzîkê hunermandanê kurdanê ciwanan de muzîk înan hetê vîro kolektîve ra dera bîyo, xo nêşêno biresno no strukturî û xitabê ey bikero.  Deyîra Sêva Sor, deyîrêka eşqî ya bikeyf û biçoş e. Ser o maçkerdişê xortekî ya. Vateyê deyîrî xitabê vîrê ma yo kolektîv kenî la hetê îcrakerdişê ra modernîze bîya. Peynî de vatox  resêno miradê xo xortê maç keno. Xora zafanê deyîranê Adir Janî de peynî de bi serkewtişê eşqî qedinî. Eşqî sekratê de newe ra gonî keno. Deyîrê Medley-1: Potporî ya.  Qismanê deyîranê gelêrîyê kurdkî ra pê yena. No kilamî bi ensturmanê rojawa û rojhelatî bi sentezêka newe amêyî şirovekerdiş û afirnayiş.

Vengê Adir Janî bi çoş, bi şên, bi keyf û bi hes û bi eşq o. Vateyan û îfadeyanê zaf melankolîk û dramatîkan bi vengê xo sey heswerî û keyfweşî newe ra afirnêno.  Qalanê klîşeyanî newe ra mana dano înanî.Deyîra Janakî Mou, bi kirdkî û yunankî ya, waştî-a rê amêya nuştiş, bihereket û biços a û ahengîya veng û vateyî esta. Vate û îfadeyî zaf klîşeyê melankolîk û dejîn fekê Adir Janî de melankolî û dejî ra şiwênî û keyf danî kê. Nîmune sey no qalanî, “Bê tu ez nişken//Hêwax, hêwax” , “Zerre mi tu’r vêşeno/ Ez tu ra vûno vûno/Cîger mi tu’r vêşeno/ Ez tu ra vûno vûno/Zerre mi’d ca zî çinyo”

Hetê fonksîyonê ra muzîkê Adir Janî muzîka kurdkî de qonaxêka newe ya. Muzîka kurdkî ya Bakura çewrês serranê peyên hetê fonksîyonê ra melankolîze bîyo. Mûzîka kirdkî de qe keyf, şa, bextewarî... nêmendo. Malmîsanij şîîrêkê xo de vano " lulîya ma senfonîya derd û kulan"  kê şêyînî wîna vajî ke mûzîkê ma bîyo senfonîya derdan, kulan, dejan, xeman... î.” Semeda ke albûmê Leylayî de no melankolî çîn o, xo no melankolî ra seveknayo nayê  ez ey muzîka kurdkî de sey qonaxêka newe pênase keno.

Hele ma biewnî Adir Janî albûmê xo yê dîyînê de na qonaxî çiqas bikamîlo û averî bibêro?!..

*No nuşte verî Rojnameyê Xwebûnî de hûmara 24îne de amêyo weşanayiş.

Self-Oryantalîzma Kurtefîlmê Duaa ya Mohammed Sherwanî

                                                                   

Di peywendiya oryantalîzmê de ez ê behsa tecrûbeya du mamosteyên xwe bikim. Ji bo vê nivîsê ne hewce ye ku ez qala Edward Said û oryantalîzmê bikim. Mamosteyekî min ê zankoyê ku doktoraya xwe ji Zankoya Sorbonê wergirtibû, gelek caran behsa diskora oryantalîzma Ewropayiyan dikir û digot, “Çi xebateke hunerî çi jî ya zanistî dibe bila bibe, dema ku diskora oryantalîzmê bi bingeh û piştrastkirî nebe, bi asanî nikare di nava wan de cî bigire û di zanko û mekanên herî demokrat ên Ewropayî de jî kêm caran tê qebûlkirin.” Mamosteyekî din jî heman tişt ji bo sînemayê gotibû, “Fîlmên Rojhelatiyan ku herî zêde diskora oryantalîzmê di xwe de dihewînin û ji nû ve vê diskorê diafirînin ji bo festîvalên fîlman ên Ewropa tên qebûlkirin”.

Aliyê yekem ê oryantalîzmê, paşketîbûna civak û welatên Rojhelatî ye; dîndariya radîkal, azadnebûna jinan, kuştinên namûsê, feqîrî û nezaniya gel, bajarên qirêj, şerkerên hevdu dikujin û tunebûna hunerê… Aliyê duyem ê oryantalîzmê jî welatên Rojhelatî efsûnî û romantîk dike.

Di self-oryantalîzmê de rojhelatiyek ne bi çavê rojhelatiyekî lê bi çavê rojavayiyekî li xwe dinêre û xwe dinirxîne. Mînak di fîlmê bi navê My Sweet Pepper Land ê Huner Salîm de aliyê duyem ê self-oryantalîzmê heye. Di kurtefîlmê Duaayê de aliyê yekem ê self-oryantalîzmê heye.

Kurtefîlmê Mihemed Şerwanî yê bi navê Duaa di sala 2017an de hatiye kişandin, 11.25’ deqe ye.

Otobusa xurde û kevn bi rêwiyan tîjî ye, em ji qisekirina rêwiyan fêr dibin ku bavek ji bo ku encama ezmûna keça xwe bo daketina zankoyê fêr bibe ber bi bajêr diçe û bi arezû û hêvî ye ku keça wî îlahiyat qezenc bike. (Di binnivîsa kurtefîlmî de îngilîziya îlahiyatê wekî collage sharia hatiye wergerandin). Navê kurtefîlm jî ji navê lehenga wî tê. Encam ne wekî dilê bav dibe, keça wî ya bi navê Duaa ne îlahiyat, lê ji beşa hunerê resim qezenc kiriye. Çîroka kurtefîlmî ev e.

Ji çîroka kurtefîlmî mirdariya bêhna self-oryantalîzmê nayê we jî?

Di struktura kurtefîlmî de azadnebûna jinan heye. Di mekanîzmaya huner, dîn û malbat û civaka paşverû û dîndar de azadnebûna jinan tê problematîzekirin.

Di kurtefîlm de diyardeyên self-oryantalîzmê çi ne?

Sebahattin Şen di kitêba xwe ya bi navê Gemideki Hayalet de sînemaya tirkan ji bo kurdan çawa temsîl û îmaj înşa kiriye yek bi yek îzah dike. Di kurtefîlm de temsîla kurdan çawa ye? Cahil, feqîr û şerker in. Bajarên (mekanên ku kurtefîlm lê hatine kişandin) wan gelekî paşdemayî û qirêj in. Azadiya jinan tune ye. Jin nikarin bi azadî biçin zankoyê.  Mînak wekî vê sehneya kerixî û tewşomewşo; Duaa dema ku cilên xwe diguhere ji xaniyê din, ji pencereya vekirî lawikek wê dibîne. Di destê lawikek de keleşek heye. Ji bo ku erotîzm têxe kurtefîlmî ev sehne xistiye kurtefîlm. Jixwe di fragmana kurtefîlmî de ew sehne hebû.

Kurd ne dîndar in, dîndarên radîkal in. Tu dibêjî qey qala Afganistanê dike ku kurd bi qasî afganan bûne radîkal îslamîst. Mînak li vegera ber bi malê ve di otobusê de rêwiyek ji bav dipirse keça wî çi qezenc kiriye, ew jî dibêje, “Beşa resim qezenc kiriye”. Hemû rêwî bi hev re dibêjin, “Gune ye!”...  Bav ji bo çareseriyekê diçe cem mela, mela bi hêrs dibêje, “Kesên ku resim xêz bikin, ciyê wan cehenem e” û di roja yekem a zankoyê de mamosteyek di dersa xwe de çend tiştan nîşanî xwendekaran dide, ji wan dixwaze wan xêz bikin lê Duaa nikare şûşeya şarabê xêz bike ji ber ku xwendekarek dibêje “Gune ye!”... 

Realîteya di kurtefîlm de heye gelo? Li gor realîteya jiyanê çiqas ev realîte rast e? Gelo bi rastî Başûrî li hemberî hunerê ewqasî paşverû ne? Bi qasî realîteya kurtefîlmî realîteyeke jiyana Başûriyan tune ye. Em ferz bikin ku ji sedî sed realîteyeke bi vî rengî di jiyana Başûriyan de heye.. Problem ne hebûn an jî tunebûna realîteyeke bi vî rengî ye. Problem ev e ku tu çiqas dikarî bi hunera xwe, bi fîlmê xwe realîteyê biguherînî û a duduyan jî te bi kîjan bîrewerî û aqilî berhema xwe kişandiye an jî afirandiye? Problema Mihemmed Şerwanî ev e ku bi bîreweriyeke self-oryantalîst kurtefîlmê xwe kişandiye.

Çend nakokiyên kurtefîlmî ev in:

Dibe ku kal û pîr û navsere gelek paşverû bin lê ciwan çawa ji wan paşverûtir dibin? Dema ku Duaa diçe zankoyê di otobusê de hemû lawik bi hev re wisa li Duaayê dinêrin ku mirov dibêje qey dê Duaayê bikujin.

Di van berhemên self-oryantalîst de piranî bav li gorî kurên xwe zêdetir paşverû dibin lê di vî kurtefîlmî de berovajî vê diyardeyê kur ji bavê xwe zêdetir paşverû ye. Bav dixwaze keça wî biçe zankoyê lê nikare li hemberî paşverûtî û zordariya civakê û taxê tê bikoşe û şer bike.

Di radyoya otobusê de besteyeke operayê bi çend saniyeyan lê dixe, demildest beste dibe weazek wekî îlahiyekê. Di nava ewqas paşverû de besteya operayê çi digere?

Di polê de çend keçikên xwendekar ên din hene, ev gelek azad xuya dikin. Li gel ku ew keçik ewqas azad xuya dikin çawa Duaa ewqas ne azad e?

Hemû dinya dizane ku li Rojava jinên kurd DAIŞa hov têk biriye.  Di kurtefîlm de azadnebûna jinên kurd hatiye problematîzekirin, ew jî nakokiya din a kurtefîlm e.

Listîkvaniya lehenga sereke jixwe qet ne baş e. Bi xwe jî ne kurd e.  Tirkek e. Xwedê dizane çiqas pere daye wê? Ma qey li Başûr jinên listîkvan nemabû? Sharam Alîdî ji Sineyê jî di fîlmê xwe yê bi navê Black Horse Memoriesê de jinek tirk kiribû lehenga sereke. Kompleksa bindestiyê xwe di derhênerên kurd de bi vî hawî nîşan dide. Leheng û qehremanên sînemaya kurdî bi sînemaya tirkî, erebî û farsî nayê afirandin. Divê sînemaya kurdî leheng û qehremanên xwe biafirîne. Sînemaya kurdî bi derhênerên xwe yên hişaza û bi afirandina leheng û qehremanên xwe dikare bi pêş bikeve.

*Ev nivîs berî di malpera Sinemaya Serbixwe de hatîye weşandin.

Sînemaya Kurdî de Roşnîya Taha Karîmî

 “Seba mi Kurdistan mayeka pîr, rîncanbîyaye û birîndar a. Mayekêka zerşikte, hata qirikî pirrê hîkayeyan û tecrûbeyan bîya. Zerê aye de gelek hîkayeyê ke nêamêyî vatiş estî.”  Taha Karimi

Aşma eylûla 2016ê de ez û embazêk xo ma Mahabadî ra amêbî Bokanî, Bokan ra amêbi Seqizî, Seqizê ra amêbî Bane. Ma şevêk weyra de viyarnabî.

Banê dêşta zimeyî koyeyêkê de piro nîyayo; bajerêko qedimê Rojhelatî welatî yo. Mîyanê sinoranê Başur û Rojhelatî welatê de yo; rojhelatê ey de Seqiz, başurê ey de Merîwan, Bakurê ey de Serdeşt û rojawa ey de zî  Silêmanya esto.  

Hetê huner, edebîyat, sînema ra şexsîyetî namdarî Bane ra vejîyayî. Sey nuştoxê Eta Nehayî û sey sînemageranê Behman Ghobadi, Rahîm Zabihi, Hiwa Aminnejad, Taha Karimi û Keywan Karimi.

Hezar heyf o ke û wa keyeyê dagirkeran û feleke biveşo. Serra 2013 de Taha Karîmî û serra 2018 de zî Rahîm Zabîhî dinyaya xo bedelnayî. Taha Karîmî Silêmanya de qezayêk trafîkê de merdî.  Rahîm Zabîhî û birayê ey Keywan Zabîhî  têdir hetê dagirkeran ra amêyî qetilkerdiş.  

No nuşteyê de ez behsa Taha Karimi, nuşteyêk bînî de zî ez behsa Rahim Zabihi bikero.

Feleka zalim û namerdî bêwextî Teha Kerîmî na dinya ra girewtî. Mêştî beno heft serrî yo ke Teha Kerîmî mîyanê ma ra bar kerdo!... Sînemager û derhênerê kurd Taha  Karimi( bi elfabeya latînî Teha Kerîmî) serra 1976 de bajarê Bane de maya xo ra bîyo. Tarîxê 29.05. 2013 de Silêmanye de Taha qezayêk trafîkî de wesarê emrê xo de dinyaya xo bedelnayî û goristanê Silêmanye de wedarîyayo.

Teha Kerîmî emrê xo yo hîrês û hefte serrîyan ra dima no fîlmografî kurdanê rê verdayo:

Kilmfîlmî

2009: Naft, Şerpencey Şarekeman(Newt, Qanserê Bajarê ma- Oil, the Cancer of My City) / Documentary / 25 min

2006: Kwêstanî Spî (Koyê Spî- White Mountain) / Fiction / 30min.

2004: Karnameh Dictator (Workbook of a Dictator)  / Documentary / 10 episodes of 20 min for TV.

2003: Zarian / (Zarian) Fiction / 26min.

2002: Marzeh Zendegui (Life Border) / Fiction / 20 min.

Dergfîlmî

2013: Hezar u yek Sêw (Hezar û yek sayê, 1001 Apples) / Docu-Drama / 74 min / Iraq

2012: Min bekirêgîrawêkî spîm (Ez Eskerêko Spî yo Bipere yo- I am a White Mercenary) / Documentary / 64min / Iraq

2010: Kwêstanî Qendil (Koyê Qendil, The Qandil Mountain) / Fiction / 94min / Iraq

Fîlmên Teha Kerîmî gelek festîvalanê mîyannetewî de amêyî nîmayişkerdiş, gelek xelate cîya girewtî.

Wextê ke berhemêk, derhênerêk, nuştoxêk, hunermendêk baş bî, no berhemî, ê bînan zî dano kê wendiş û temaşekerdiş. Kê ke fîlmêk Teha Kerîmî temaşe kenî, na fîlmî ê bînanzî  danî kê temaşekerdiş. Mi verîcû Kwêstanî Qendilî, dima ra Naft, Şerpencey Şarekemanî û peynî de zî Kwêstanî Spî temaşe kerdî.

Mi waştî ez heme berhemanê ey temaşê bikero la înternetî ez encaxê şîyo xo biresno no hîrî hebanî. Mi heme zî You Tube ra temaşê kerdî. Kwêstanî Qendilî zî bitemamî nêbî; qasî nêm seatî fîlmî nêamêbî barkerdişî.

No nuşte sey teslaqî bimano. Averîde eka ez taamêyo û mi îmkanî dî  ez hewl bido ke temam bikero.

Tenya temaşekerdişê Kwêstanî Spî yan zî Kwêstanî Qendilê dano kê nawitişêk Teha Kerîmî çiqas serkewte û wayîrê kapitalê sînemagerî yo û senî yew afirnoyoxî û resenîya ey esta.  Teyna temaşekerdişê hîrî fîlmê ey no hîs û fikrî ser o sînemagerîya ey de mi de viraştî.

Sînemaya kurdî de cayê Taha Karimi çi yo? Giringîya ey çi yo? Bandora Taha ey çi yo? Sînemaya kurdî de ey çi zêdnayo û çi havilê ey estî? Bi no berhemanê xo sînemaya kurdî zaf hetan ra aver berda û zêdnaya.  Sînemagerîya Teha Kerîmî merdim de arzû û waştişê afinarnayişê virazêno û kê motîve keno, îlham dano kê û asoyê kê heray keno. Gelek bandora  sînemageranê Rojhelatî û Başûrîyan keno.

Mîrasêko Teha Kerîmî sînemaya kurdî ra verdayo; sînemagerê kurd no mîrasî ra çiqas sûd gênî, çiqas înan rê beno îlhamî û motîvasyonî û no mîrasî ra çi bander benî û xo zêde kenî?

Bêguman Teha Kerîmî biciwîyanî fîlmê zaf baş biviraştenî û sînemaya kurdî aver biberdênî. Xeyalan û karê xo ke ey nêmcetî verdayî kamjîn derhênerê kurdî temam û realîze bikerî. 

Kurdî çiqas wayîrê mirasê ey vejîyênî? Hata nika semeda ey sekerdo? Bi nameyê çi xelatan danî û çi organîzasyonan virazênî?  Nîmune, Dîyîna Fîlmfestîvala Mîyannetewîya Dihokê de di fîlma ey Kwêstanî Spî û Hezar û Yew Sayê amêyî nîmayişkerdişî.

                                      

* No nuşte verî keyepela Sinemaya Serbixwe de amêyo weşanayiş.

Şaşiya Konteksta Kurtefîlmê Ez Tsubasa Me û Derhênerên Kurd Ji Bo Kê Fîlm Çêdikin?

                                                         

Ez Tsubasa Me yekem kurtefîlmê Bîlal Korkut e, di sala 2016an de kişandiye, 12’ deqe ye. Di sala 2017an de bi navê Li Pey Nanê Xwe kurtefîlmê xwe yê duyem, di sala 2020an de kurtefîlmê xwe yê dawî bi navê Çi Bikim kişandiye.

Faktorên derveyîn gelek caran ji bo navxweyiyan guherîner, asîmîleker, xeraker û serobinker in.

Ji ber vê, di peywendiya derveyî û navxweyî de navxweyî li hemberî derveyiyan mekanîzmaya xwegirtinê û xweparastinê bi kar tînin. Hêza vê mekanîzmayê li gorî navxweyiyan diguhere.  Di netewe û civakên ku bîreweriya xwebûnî, hişmendiya neteweyî û bîra kolektîv qels bin de, hêza vê mekanîzmayê jî ewqas bêhêz dibe lê di yên ku bîreweriya xwebûnî, hişmendiya neteweyî û bîra kolektîv bihêz bin de hêza vê mekanîzmayê jî bi hêz dibe.

Di peywendiya derveyiyan û navxweyiyan de navxweyî derveyiyan ji bo hebûn, kultur û strukturên civaka xwe, ji xwe re tehdît dibînin. Faktor û diyardeyên derveyîn ji bo navxweyiyan dibin sedema krîz û pirsgirêkan û derveyî wekî gunehkar û tawanbar tên dîtin. Mînak li Tirkiyê sedema qeyrana ekonomîk xelkê Sûrî û li Ewropayê jî penaber û koçber tên dîtin. Li çend bajarên Bakur ên ku di deh salên dawî de zanko ava bûne, avakirina zankoyê ji wan bajaran re bibû sedema “pirsgirêkên bêexlaqî” û sedemên pirsgirêkên din jî xwendekarên ku ji derve hatine bajar hatin dîtin.

A giring tu faktorên derveyîn ji bo xwe ji tehdîtê derxî û bi wan xwe dewlemend bikî û bi pêş ve bixî. Li hemberî diyardeyên derveyîn divê navxweyî jêpirsker û rexneker bin, li dû fikirînê bi hişmendî wan tiştan bigirin nava xwe.   Neteweyên ku xwebûniya wan xurt e, bîra wan a kolektîv zindî ye, tradîsyona wan zexm e, aqilê wan ê dewletî kûr û hişmendiya wan a neteweyî bihêz e, ew dikarin faktorên derveyîn ji bo dewlemendkirin û pêşvebirina xwe bikin îmkan.  Lê belê neteweyên ku xwebûnî, bîra kolektîv, tradîsyon û hişmendiya wan a neteweyî qels e kultur û civaka wan zû serobin û asîmîle dibin.   

Dagirkerî bi xwe diyardeyeke derveyî ye. Di konteksta têkiliya dagirker û dagirbûyî de peywendiya derveyiyan û naxweyiyan çawa ye? Hêza mekanîzmaya xwegirtin û xweparastinê ya navxweyiyê dagirbûyî li hemberî dagirkerê derveyîn çiqasî bihêz e? Çi reaksiyonan didin wan, çawa nêzî faktorên wan dibin û xwe diparêzin?

Di konteksta mînaka kurdê Bakurî de, Bakuriyan mekanîzmaya xwegirtin û xweparastinê li hemberî dagirkerê modern ê derveyîn wenda kiriye û heta dawî deriyên xwe ji wan ra vekirine!..

Bi modernîzmê re peywendiya derveyiyan û navxweyiyan veguherî têkiliya yên modern û yên nemodern; modernîstê derveyî û nemodernê navxweyî. Modernîzm hem bi xwe diyardeya derveyî ye hem jî bi xwe afirandina kompleksa bindestiyê ye. Ji ber kompleksa bindestiyê hem mekanîzmaya lixwegirtinê û xweparastinê ya navxweyiyan ji gelek aliyan ve qels bû, hem jî derveyiyan gelek zêde bandor li navxweyiyan dikir, di wan de guhertin çêdikir.  

         

Yek ji bihêztirîn hêmayên modernîzmê televîzyon e. Bi televîzyonê re, di kultur û civaka navxweyiyan de gelek şok, krîz, guhertin û serobinî çêbûn. 

Di struktura kurtefîlmê Ez Tsubasa Me de jî faktoreke derveyîn heye. Ev faktor di nava navxweyiyan de bûye sedema krîz û pevçûnê. Ev faktor televîzyon e. Ev faktora derveyîn nebûya, ev kurtefîlm jî nikarîbû bi vî hawî bê kişandin.

Di kurtefîlmê Ez Tsubasa Me de zarokek, bavek û dapîrek di heman malê de dijîn. Zarok ji futbolê gelek hez dike, di televîzyonê de xêzefîlmê futbolê yê bi navê Ez Tsubasa Me temaşe dike. Tsubasa bi xwe jî yek ji karakterên xêzefîlmî ye. Ev karakter ewqas bandorê li ser zarok dike, zarok xwe wekî wî dibîne.

Kurtefîlm li gundekî Nisêbînê derbas dibe û xwe li ser têkiliya zarokek û televîzyonê, ev têkiliya ku di navbera wî û dapîra wî de bûye sedema pevçûna nifşan hatiye avakirin.

Di peywendiya derveyî û navxweyî de yek ji faktorên herî bihêz ên derveyiyan televîzyon e ku bandorê li navxweyiyan dike.  Naxweyiyên muhafezekar û dîndar televîzyonê wekî şeytan pênase dikirin û ew afaroz dikirin. Jixwe di kurtefîlm de dapîr kesa dîndar e û hem li dijî futbolê hem jî li dijî televîzyonê ye; muhafezekar û kevneşopperest e. Dapîr rojekê li piştî xwendina Quranê, televîzyonê ji pencereyê diavêje xwarê. Zarok bê televîzyon dimîne. Bav jî li hemberî şikandina televîzyonê bêdeng dimîne.

Kurtefîlmî armanc kiriye ku nîşanî me bide bê ka televîzyonê bandoreke çawa li zarok kiriye, zarok çawa bi karakterê xêzefîlmî re wekehevî bûye, dinyayeke çawa ji zarok re ava kiriye, pevçûna dapîr û zarok çawa diqewime û bandora şikandina televîzyonê ya li ser zarok çi ye.

Şikandina televîzyonê wekî travmaya zarok nîşanî me dide. Bi vî hawî jî bandora televîzyonê romantîze û meşrû dike. Niha ji bo ku dapîrê televîzyon şikand, ew jî bê televîzyon ma, em ji bo zarok li ber xwe bikevin, ji bo paşverûtiya dapîrê ji wê hêrs bibin, dapîrê bidarizînin û wê tawanbar bikin, wê wekî paşverû bibînin. Lê belê dapîrê ji ber ku çand û exlaqê xwe biparêze bi kodên dînî televîzyon şikandiye.

Televîzyon û kurd? Mijara kitêban û doktorayan e. Televîzyon kengî li nava bajar, navçe û gundên Bakur belav bû? Bi taybetî jî televîzyon kengî li nava gundan belav bû? Bandora televîzyonê li ser kurdan gelek xirab e. Dibistanan, bi qasî televîzyonê nikarîbû kurdan asîmîle bike; televîzyonê lezgîniya asîmîlasyonê da çar gavan û wekî cinawirekî, kultur û civaka wan serobin kir. Hêj jî bandora xwe dewam dike. Mînak kurtefîlmê bi navê Welatê Qehremanan ê Sahim Omer Khalife gelek baş nîşanî me dide ku televîzyon çawa bandoreke xirab û tirsnak li zarokên me dike.

Çima di kurtefîlm de televîzyon ne ji vê konteksta dij-kolanyal ve bi asîmîlebûna zarok û serobinkirina civak û kulturê nehatiye problematîzekirin? Di konteksta neteweyeke bindest de bi vî havî problematîzekirina televîzyonê ji wan re jî xelet û şaş û romantîk nayê?

Çima dapîr û bav bi hişmendiya dij-kolanyal nêzî televîzyonê nebûn û li hemberî televîzyonê bi hişmendiya kurdewar tevnegeriyan? Çend bav, dayik, dapîr û takekesên kurd ji ber ku televîzyon zarokên wan asîmîle dike, çanda wan tarûmar dike xwe nerehet kiriye û fikirîne ku çareseriyan hilberînin. Ma qey haya wan ji bandora negatîf a televîzyonê tune ye? Kurtefîlm nîşanî me dide ku tune ye. 

Ji ber ku dapîr û bav bi hişmendiya dij-kolanyal nêzî televîzyonê nebûne, berî ku em wan rexne bikin divê em pêşî derhêner rexne bikin. Dibe ku di realîteya jiyanê de ev takekesên kurd ne xwedî vê hişmendiyê ne lê divê bi riya sînemaya kurdî ev hişmendî bê afirandin.

Lê belê ez nizanim ez çawa hişmendiya derhênerî têgînî bikim. Lê hişmendiya wî ya ne dij-kolanyal heye. Bi hişmendiya ku xwe ji kolanyalîzmê rizgar û azad kiriye nêzî meseleya xwe nebûye.  

Sedemê vî tiştî jî ev e ku sînemaya kurdî ne ji bo kurdan e; piraniya fîlmên kurdî ji bo kurdan nayê kişandin. Di hundirê kurdan de sê kesên sereke hene. Yek em kurd bi xwe ne, du dagirker in, sêyem jî wekî hakem Ewropayî ne. Fîlmên kurdî piranî ji bo dagirkeran û Ewropayiyan tên çêkirin.

Di mînaka vî kurtefîlmî de Bîlal Korkut ev kurtefîlm ji bo kê çêkiriye?

Em dizanin ku ji bo kurdan nekişandiye. Yek; heke ji bo kurdan bikişanda dê ji aliyê dij-kolanyalîzmê ve bihata problematîzekirin. Li gor konteksta konjektora civakê, meselaya wî dê bihata problematîzekirin.  

Çîrokeke romantîzekirî ye... Jixwe keyfa dagirkeran û Ewropiyan ji tiştên romantîk re gelek tê. Li gundekî gelekî xweş û dirokî de kurtefîlm hatiye kişandin lê em ne di bav de ne jî di gundiyan de tu îmareya bextewarî û hezkirina mekanî nabînin ji bo ku li gundekî ewqasî xweş dijîn. Ku kurtefîlm ji bo kurdan bihata kişandin dê mekan bi kurdan bida hezkirin û ew şad bikirina. Lê ne ji bo niştecih û civaka xwe, ji bo derveyiyan tê xweşkirin.

Di sînemaya kurdî de bi qasî ku min temaşe kiriye, ji bilî çend heban hemû fîlm û kurtefîlmên kurdî bajar û ciyên xweşik ji bo berhema xwe dikin mekan. Bi vî hawî jî mekanên xweşik ji bo berhemên xwe dimezêxin. Di vî kurtefîlmî de jî mekanekî xweşik tê mezaxtin. A giring bajar û mekanên ne xweşik bi berhemên xwe bikin xweşik û biprestîj. Mînak Aram Dildar bi kurtefîlmê xwe yê Haziriyek Bo Derengmayînê vî tiştî dike.  Batmanê gelek xweşik û biprestîj dike.

Heta ku sînemaya kurdî bi temamî ne ji bo kurdan be, sînemaya kurdî nikare reseniya xwe biafirîne.  

*Ev nivîs berî di mapera Sinemaya Serbixwe de hat weşandin.