Li Bakurê Şoreşa Romana Dagirkirina Tarîtîyê ya Bextîyar Elî

 

                                       

 

Ez dibêjim qey cara yekem e ku  nivîskarek soranînivîsê Başûrê welat, li ser Bakurê welatê xwe romanek qerase dinivîse. Ev dîyarde, di edebîyata kurdî de destpêka nûbûnek e; şikandina aqil û hişê perçetî û lokalî ye, çêbûna pespektîfa niştimanî ye. Di dahatû de de ev dîyarde li seranserê niştîmanê de bibe tiştek jirêzê û normal e. Mînak nivîskarek Amedî li ser Îlamê, nivîskarek Sineyî li ser li Semsûrê, nivîskarek Çewligî li ser Kobanî, nivîskarek Koyî li ser Dêrsimê romanan binivisin.  

Ev Başûrî ye ku cara yekem li ser Bakur romanek dinivîse Bextîyar Elî ye. Nava romanê wî jî Dagirkirdinî Tarîkî ye wek  Dagirkirina Tarîtîye bo kurmancî hatîye veguhestin. Roman li Rojava ji alîya weşanxaneyê Şilêr û Neqş hatîye weşandin, li Bakur jî wek belavkarê sereke Pirtukakurdî ye.

Gelek alîyên  raserî û derasayîyên romana Dagirkirina Tarîtîyê hene ku hem hejaya ku hem jî mirov xwe berpirsyar hîs dike ku li ser wan binivîse. Di vê nivîsê de ez qala çend wan alîyên bikim.

Romana Dagirkirina Tarîtîye bi teknîka realîzma efsunî hatîye nivîsin, nivîskar bi vê teknîkê gelek mudaxaleyê realîte kirîye, realîte guherandîye Dagirkirina Tarîtîye romanek dîrokî ye,  piranî bûyeran di navbera  salên 1945 û 1980an de li Bakur û Tirkîyeyê derbaz dibe.Mijara roman ev e ku, di nav wan dîrokan de wek weba, corana, cuzam nêxweşîyek di nav tirkan de belav dibe; nijadprestek tirk ji sibeyek xew radibe, dibîne ku, tirkî ji xwe bîr kirîye, tene kurdî dipeyve. Wek wî nijadperest gelek mirovên din e ku xwe wek tirk pênase dikin, ji rojek şiyar dibin ku bûne ermenî, yûnanî. Mînak wek Umit Ozdag kesek rojek şiyar dibe, dibîne ku tirkî ji xwe bîr kirîye tene kurdî dikare qise bike. Roman li xwe li ser vê mijara trajîkomîkê ava dike ku  ve mijar ne mijareka ne halî û hazir e, mijareka fikirî û dîyakletîkî ye.

Roman wek zeman ji du beşên sereke pêk tê. Beşek ji salên 1945 ve, beşa din jî ji salan 1978 dest pê dike. Teqrîben di nav her du beşan de sî sal hene.  Wek xwîner em romanê de di nav du zemanan de dijîn, muqayesekirina û jêpirskirina du zeman dikin, li ser encamên, guhertinên du zemanan difikirin.

Kolonyalîzm wek tarîtîye hatîye sembolîzekirinê.  Di mêtingehek, kolonî de  kolonyalîstan çawa dijin, çi dikin, çawa tevdigerin, çi plan û programan dikin, li hemberê kolonîkirîyan de çi hîs dikin, di romana Dagirkirina Tarîtîye de em bersiva van pirsan dibînîn. Georgel Orwell jî di romana xwe Rojên Burmese de  em hewldana bersivdayina wan pirsan dibînîn la ferqa Orwell û Elî ev e ku Orwell kolonyalîst e, Elî kolonîkirî ye. 

Di Dagirkirina Tarîtîyê de Bextîyar Elî ser kurdên Bakur kûr bûye û wan problematîze dike.  Di romanê de vê tespîtê ku li ser me bû qe ji bîra min naçe “Komkujiya kurdan ya herî mezin ne Dêrsim û Agirî çêbû ya herî mezin li Stenbolê çê dibe.” Di romanê de Bextîyar Elî nîşane me dide ku çi zext, zordarî, asmîlasyon li ser me kurdan e, kîjan  barbarî û wehşetên encamên kolonyalîzm dijîn, çi guhertin û veguhertina di me de pêk tên û li hemberê dewleta tirk çawa tirsê xwe dişikîn û xwe subje dikin.

Wek mînak “ez çûm li Amedê qe kesek kurdî xeber nedide”  Em vê hevoka ji devê gelek Başûrî, Rojavayî, Rojhelatîyan ve dibihisin.  Bi vî avayî di jîyana rojane de ji tirkî axiftina Bakurîyan gîlî û gazindên xwe tînîn ziman. Bextîyar Elî, bi vê romanê Bakurî çima di jîyana rojanê de kurdî napeyvin? Bersiva vê pirsê dide. Wek awoqatek dide  me fehmkirinek di encamê dîyakletik û determenîzmek asmîlasyonek çawa de ev dîyarde çêbûye. Em Bakurî ji hêlê ve divê sipasîya xwe ji Bextîyar Elî bikin ku edî  hewce nake ku em xwe bibetîlîn û xwe bidin fehmkirin ku çima kes li amedê kurdî qise nake. Kî vê pirsê kir,  em vê romanê pêşnîyaz wî bikin. Ew tişt jî heye ku bersiv dayîna vê pirsê berî Bextîyar Elî, berpirsyarîya nivîskarên Bakurî bû, divê wan berî wî, romanek binivîsandana.

Bi vê romanê Bextîyar Elî ji alîyan din ve jî li ser tirkan,tirkîtî, dewleta tirk, kemalperestî kûr bûye. Di fokusê romanê de karekterên sereke tirk, tirkbûn, dewleta tirk, kemalîzm, bûyerên mezin ê wan deman.Jixwe Bextîyar Elî  netewa xwe ji her alî ve baş nas dike. Vê roman nişanê me dide ku tirkan jî gelek ji kûr ve nas dike. Ji ber vê dema ku vê romanê xwand min got qey Bextîyar Elî ji heft kal û pîrên xwe ve ji Bakurî ye, tişta balkêş ev e ku ji me Bakurîyan kûrtir û berfiretir wan nas dike.   

Em encamên kiryarên dewleta tirk û kemalîzm wek sîstema bi tîjî xirabî û wehşîbûnê, şîzofrenî, travmatikbûn, dînbûn, darwînîzma civakî, îskence, şîdet, blokebûna aqil û mantix, faşîzm, hepisxane, dînbûn,  kîn, nefret… di romanê dibînîn.

Pêşbînî û îdeaya min ev e ku ku Dagirkirina Tarîtîyê bê tirkî wergerandin hem ji bo edebîyata tirkî hem jî ji bo civaka tirk bibe wek miladek e. Dibê ku roman bê qedexekirin jî, Bextîyar Elî tûşî gelek nexweşîyan û lîncên giran bê.

Curetkarî û werêkîya  Bextîyar Elî gelek berz û raser e.  Bextîyar Elî, bi objektîfane, bêsansur û otosansur, bêtirs û fikar, hişazad û ramînazad li ser dewleta tirk, kemalîzm, tirkîtî kûr bûye. Bi vê romanê xwe dibêje “qral zit û bilit e”  Mirov dikare tirsonekî û necuretkarîya nivîskarên ku li Bakur fehm bike lê nivîskarên Bakurî yên ku li Ewropa dijîn, sed deh jî qasî Bextîyar Elî hata niha wilo nêzik tirkbûn, kemalîzm û dewleta tirk nebûna.

Em Bakurî di nav xwe de jî, di dilê xwe de jî, di aqilê xwe de jî nikarin li ser tirkan, tirkîtî, kemalîzm azad bifikirin. Di nav me de tirsa dewleta tirk ewqas  kûr e… Ji ber vê em nikarin epistemolojîyek jî  ava bikin.  Ev roman me Bakurîyan werektir û curetkartir bike.    

Em di romanê de  di nav xirabî, tarîtî de hewildana xelaskerî û pakmayîna takekesên dibînîn. Adorno dibêje“ di  jîyana xelet de rast nayê jîyîn” Di Dagirkirina Tarîtîyê de Bextîyar Elî di nav jîyana xeletî de mumkinbûna jîyan rast jêpirsyar dike. Ji vê hêlê ve hem bûye romanek gêrdûnî hem jî gelek zêdekarîyan ji bo niqaşên ontolojîk û felsefîk dike. Li dij Adorno Bextîyar Elî jî di romana xwe de digot “Di nav mirov de cîyek heye ku  tarîtî nikare li wir dagir bike.”

Kolonyalîzm ji erd hata asmîn ra dîyardeyek dij-heqiqat e. Romana Dagirkirina Tarîtîyê hewla serhildana dijî têkneçûna heqiqat e. Bextîyar Elî bi qudretê huner û edebîyat, nahêle ku kolonyalîzm serbikeve û hata û hatayê heqiqat têk biçe, nahêle ku başî û ronahî têk biçin.    

Bextîyar Elî bi vê romanê nahêle ku hewlên tunekirina zimanê kurdî serbikevin.Romana Dagirkirina Tarîtîyê, hewla tolgirtina zimanê kurdî ye ku li dij tunekirina zimanê kurdî(kurmancî û zazakî) de.     

Romana Dagirkirina Tarîtîyê ji bo edebîyata Bakur û civaka Bakurî ji gelek alîyan ve şoreşek û veguherandina gelek tiştan. Ji bo ku em heqê vê romanê bidin, pêwistî bi zêdetir niqaşan û xwendinan wê heye.

*Ev nivîs pêşî di malpera kurdshopê de hatibû weşandin.