Kolonyalîzm hetêk ra bêedeletî,
nehuquqî, neheqî,neetîkî,naheqiqatî,bêwîjdanî hetobîn ra wehşîbîyayiş, barbarî,
tirawitiş û dizdî ya.
Tarîxî însanetî de sey serdema bajar-dewlatan de, serdemê qralîyetan
de, serdema împaratoryan de, serdemê fetihê dînan de û serdema modernîzm û
kapitalîzm de çend qonax û serdemê kolonyalîzmî estî. Dinya de serdema
modernîzm de rîdî sey dîyardeyanê tayînbîyayişê
sistema kapîtalîst, pradigmaya pozîtivizm û fikra tekamûlê û bi netewperwerî ra
wertevejîyayişê netew-dewletan ra kolonyalîzm kewtî yewna qonax û serdemî.
Serdema modernîzm de kolonyalîzm hîna wehşî, barbar, zalim de kolonyalîstan bi fikra tekamul û pradigmaya pozîtîvîzmî xo
meşrû kerdênî; xo rê heq û huquq diyênî ke welatek, netewek, cografyayek îşgal û kolonî bikerî û tira biçerî.
Na qonax û serdemî de kolonyalîzm
seka kîmya û bîyolojîya dinya û cuyî
serobîn bikero, encamê na serdemî de gelek taxribatê bêçareserî, problem û krîzê ontolojîk û epîstemolojîkê
têmîyankewteyanê se serrîyan , şokê tarûmarkerdeyî , travmaya derbaznêbîyayî ,
şer û pêrodayiş neqediyaye, trajedîye ke
merdim însanetîya xo şermayêno vejîyayî werte.
Kolonyalîzm hewla netewa
kolonîkerde “seyxokerdiş” o, bi no hawa çi dewlemendî ya binerdî çi sererde,
her çîyê kolonîkerdeyan tirawitiş o. Serdema modernîzm de kolonyalîstan her
welatê ke kolonî kerdênî waştênî reng,
veng û ruhê netew-dewleta xo weyra de bikerî realîte. Îqtîdar, îdarekerdiş û hakîmîyetê xo, înan
hewldane ke ser o asmîlekerdişê netew û
şare kolonîkerdeyan înşa bikerî, fîkrê
înan no bi ke eka şar û neteweyanê kolonîkerdeyan “bikerî sey xo”, kolonyalîzmê
înan hata ebed bibo. Hewla “seyxokerdişê
înan” amênî manaya plan, program, bi bikarerdişê her tewirê şîdetî muhendîsîya
çînkerdişê û kiştişê her çîyê kolonîkerdeyanî û bimankurtkerdişê înan î.
Kolonîkerdebîyayiş bi xo krîzêk
ontolojîk o. Kolonîkerdeyî ne însan î.
Çimkî subje nîyî, îradeyo azad înan çîn o. Kolonîkerdebîyayîş, ne temam bîyayiş
û mehrummendiş o; merdimo kolonîkerde
zewq û hîsa azadî û serbestî, subjebîyayişê mehrum mendo ke nêzano
serbestî û azadî çi ya, nêşino fehm bikero subjebîyayiş çi yo, subjenêbîyayiş
hertim mehkumîya netemambîyayiş o, însannêbîyayiş o.
Kolonyalîzm teyna yew qrîzêko ontolojîk
nîyo, gelek qrîzê ontolojîkan xo reydir ano. Mersela rîdî hewldayişê seyxokerdişê
kolonyalîstan ra mîyanê kolonîkerdeyan de qrîzê ontolojîkê Xomendeyî û
Seyînanbîyayoxî û Neweraxoagêrayişî vejîyênî werte.
Rîdî no qrîzê welatek, netewek
kolonîkerde de însan bîyênî di felqeyî, şer û
qrîzê ontolojîkê her felqeyî zî cîyawaz o. Felqeyêko kolonyalîzm red kenî, vanî ney,
teslîm nêbenî, şerê xomendiş, qebulnêkerdiş û redkerdişê seyînannêbîyayiş danî
û şerê xoazadkerdiş kenî. Labêla gelek
bedel û netîceyê xirabe şerê xomendiş dayiş, xobîyayişê de israrkerdiş estî sey bêkarî, îskence, hepis, kiştiş…
Kolonyalîzm de çîyo ke tewr zor û giran hewla xomendiş dayîş o…
Felqeyo bînî rîdî ezîktî,
tersonekî, rebenî, çînbîyayişê egoyî, qelsî, menfaatperestî, xoperestî ra
xorafekveradanî, xonêmanênî, xo teslîm kenî, benî seyînan î; kolonyalîstan senî
wazênî benî o hawa. Seynînanbîyaye xo ra xayîntî û îxanetê xo, welatê xo,
ziwanê xo, estbîyayişê xo kerdo, hetobîn ra zî dijmentîya xoverdeyoxanê xomendeyan kenî, qralî ra zaf
benî qralgîr î, wazênî înan zî daxilê
felqeyê xo bikerî. Qebulkerdişê xonêmendişê, xorafekveradayiş, seyînanbîyayiş
xo reydir gelek firsat û îmkanan ana, gelek peran akêno. Labêla
xonêbiyayiş qrîzêko ontolojîko xorîn û
komplîke yo. Çimkî bi waştiş zî bibo kolonîkerde cade nişêno bibo seyînan î…
Netewêk kolonîkerde de yewna
qrîzo ontolojîk peyda beno, no zî newe
ra xoagêrayiş û hewla xobîyayiş dayîş o… No derbarê de ma şiyênî nuştoxanê ke verî bi
ziwanê kolonyalîstan nuşto, dima ra agêrayî ziwanê xo înan sey nîmune bidî.
Kolonyalîzm, meseleyêka heqî, heqiqatî,
edelatî, etîkî ya. Şerê xomendiş dayiş yeno manaya hewldayişê xo
teslîmnêkerdişê ezîktî, rebenî, bêedelatî, neheqî,neetîkî,nêwîjdanî yo.
Hewldayişê seyînanbîyayiş yeno manaya cinitişê temburê neheqî, neetîkî,
bêedelatî, ezîktî… yo.
Bi ziwan estbîyayişê netewek
virazêno. Tînê netewêk ziwan o. Kultur, ruh, hîşmendî, vîro kolektîf ûsb bi
ziwan ra virazîyênî. Nayê ra qrîzê
ontolojîkê Xomendiş û Seyînanbîyayiş de çîyo ke ser o şer beno ziwan bi xo yo. Mendiş
û nêmendiş netewêk girêdayeye ziwan aye yo. Xomendiş bi ziwan ra têkildar.
Seyînanbîyayiş bi terka ziwanê xo dir têkidar o.
Welatek kolonîkerde de şerê kolonyalîst
û kolonîkerde de; qrîzê ontolojîkê xomendiş,xoazadkerdiş û seyînanbîyayiş,seyxokerdiş ser o çînkerdiş û
geşêrkerdiş û ganîyêrkerdişê ziwan ra beno.Hetêk kolonyalîst wazênî ziwanê kolonîkerdeyan
çîn bikerî û ziwanê xo bikerî ziwanê înan encax bi çînkerdişê ziwanî şiyênî
estbîyayişê xo hertimî bikerî, hetêko bînî ra zî kolonîkerde zî hewl danî ke
ziwanê xo geşêr, berzêr, zindîyêr bikerî, encax bi winakerdişî bişî xobimanî û xoazad bikerî.
Tam zî fokusê fîlma Mal-Mo-E ya
Koreya Başûrî, (2019) ê Eom Yu-na de
qrîzê ontolojîkê û şerê xomendiş, xoazadkerdiş û seyxokerdiş,
seyînanbîyayiş esto.
Backgrounda fîlma de Mal Mo E
mîyanê serreyan 1910-1945 de hetê
Japonya dagirkerdiş û kolanîkerdişê Koreyî esto.
Bînê kolonyalîzmê Japonya de Koma
Ziwanê Koreyî, hewl dane ke bi nimîtkî heme lehçeyanê ziwanê Koreyî
ra ferhengêk amede bikero û biweşeno. Fîlmî xo ser o no hewldayiş û
waştişê awan kena.Ma fîlmî de şadetîya bi fedakaranê amedekerdişê hîkayayê trajîk û serkewteyê no
ferhengî kenî. Hetêk ra Koma Ziwanê Koreyî li rexmî heme tehdîdan, şîdetan,
astengîyan, zordarîya japonan sey îskence, kiştiş, hepisî hewl dana ke ferhengê
xo temam bikerî. Hetobîn ra zî Japonê kolonyalîst semeda ke rayîr bigîrî ke no
ferhengî nêro amedekerdiş her wehşîtîyan kenî. Mersela, koma ferhengî, sey
mehzan cayo ke bînerdî de yo qasî des serrî yo ke ha karê xo kenî la rojêk
polîsê japonî erzênî ser mehzenî, heme nusxayanê ferhengî arî danî benî. Heme
endamê komîsyonî xo binkewte û têkşîyaye vênênî. Dima ra ma fedakarîya endamêk
komî vênêne ke şewan ranêkewto yewna nusxa çekuyan veto.
Kolonyalîst zanî ke çînkerdişê
ruhe netewî encax bi çînkerdişê ziwanê
kolonîkerdeyan mumkin beno. Kolonîkerdeyê verba na hewl dana kolonyalîstan, ey
zî zanî ke azadî û serbestîya înan bi ziwan ra girêdîyaye. Nayê ra Koma Ziwanê
Koreyî, seba ke ziwanê xo biseveknî, xo bimanî, xoazad bikerî bîryar danî ku
ferhengêk amade bikerî.
Şerê xomendiş, xoazadkerdiş
û seyxokerdiş, seyînanbîyayiş xo fîlmî de ser o amede(nê)kerdiş no ferhengî ra
awan keno.
Hetêk ra Împaratorîya Japonya Kolonyalîstê
estbîyayişê xo, înan seyxokerdişî, hedrenêkerdiş
no ferhengî û çînkerdişê ziwanê Koreyî de vênênî. Ma fîlm de raştî no îfadeyê
komîserêk Japonî yenî: “Împaratorîya Japon, seba ke hata ebedî Kore de biramo,
gere ma ruhê Koreyî dera bikî û bierzî”Çînkerdişê ruhe Koreyî encax bi çînkerdişê
ziwanê koreyî pê bêro. Encax nohawa îşgalê Japonya Kore de daîmî, hertimî bibo.
Nayê ra hem hewl dan î ver amedekerdişê ferhengî bikerî hem zî Ziwanê Koreyî qedexe kenî, zordestî kenî Koreyijan ke nameyê xo bibedelnî.
Hetobîn ra zî xoverdayişê çend
netewperweranê Koreyijan, sey Koma Ziwanî esto ke, xomendiş û xoazadkerdişê welatê Koreyî
amedekerdişê û weşanayişê no ferhengî de vênênî. Fîlm de no îfadeyî girîngîya
ziwanê ma mojnênî:“ Zerê çekuyan de ruhê netewî esto. Ma, ‘welatê ma’ û ‘aîleyê
ma’ vanî, la Rojawa de termê ‘ma’yî sey
ma nêşuxulnênî. Vanî ‘welatê mi’ û ‘aîleyê mi’ No hemverê yewbîn de têkîlîya ma
û ruhê ma yê netewî nawnêno.” Bi amedekerdişê no ferhengî wazênî ziwanê xo newe
ra ganîyêr, geşêr û berzêr bikerî hem zî
amedekerdiş û weşanayişê no ferhengî
yeno manaya dekolonyalîzmê netewa
Koreyî.
Ma peynîya fîlm de vênêne ke, gîdîşatê
tarîxê Împaratoryaya Japonya nîyî çend neyvatox, teslîmnêbîyayoxê netewperwerê
Koreyî dîyar kenî.
Fîlmî de çend xalan giring bînî:
1. Fîlm girîngîya ziwanî, ê
çekuyan, ê lehçeyanî, girîngîya standartkerdişê ziwanî, amadekerdişê ferhengî û
xebata kolektîfî mojnêma ma. Rêbazê
amedekerdişê ferhengî çi yo? Nika amêyî mi vîrî fîlma The Professor And The
Madman (2019) zî ser o hedrekerdişê ferhengê Oxforda. Koma Ziwanê Koreyî senî
xebetîyanî, rayîr û rêbazê înan çi bi? Fîlm cewabê nê persan dana ma. Koma Ziwanê Koreyî e hende tîtîz xebetîyêna,
nêwazênî çekuyêka lehçeyê xo zî vîn bikero. Giringî danî heme lehçeyan, rîdî dijwarîya
amadekerdişê ferhengî ra mîyanî komî ra yewî
vano, “ma lehçeyêk teber de verdî” serdarê komî verba ey de bihêrs îtîraz keno vano,
“her lehçe mirasê netewê ma yo ma senî teber de verdî.”
2. Kolonyalîst senî îdare kenî,
senî xebetîyênî, û şîdeta û metoda kolonyalîstan ma fîlm de vênênî. Kolonyalîst bi îskence di
endamanê Koma Ziwanî kişênî, ma fîlm de vênêne ke nengî yewî kaş kerdî…
3. Ma pêvajoya dekolonyalîzma
Koreyî temaşe kenî. Verba asmîlasyon û
otoasmîlasyon wehş de israr, rîkdarî, neyvatox, teslîmnêbîyayoxê fedakarî,
xobexşîya çend merdimanê netewperwerê Koreyî û serkewtişê înan temaşe kenî.
4. Fîlm de pêrodayişê di
jenearasyonan esta; pîy û lajî. Ma vênêne, pîyê serdarê Koma Ziwanî, Ryoo
Jeong-(Yoon Kye-sang) ,wendegehêk sey mudirî kar keno. Verîcû o
antî-kolonyalîst bîyo, seba ke welatê azad bikero hewl dayo. Labêla bawerîya
xoazadkerdiş û xoserbestkerdiş xo
vîn kerda. Dima ra cepheyê xo bedelnêno, beno hetkar û ardimkarê kolonyalîstan.
E hende bawerîya xo ya azadî û serbestî vîn kerda, lajê xo ra vano teslîm bibi.
5.Bedelnayişê ferdî ma fîlm de
vênênî. Ma hîkayeyê Kim Pan-Su(Hae-Jin
Yu) temaşe kenî. O bêarmanc û bêxayê,
dizd o… Fîlm nawnêna ma ke netewperwerî, şiyêna dizdî ra qehramanek netewî
bivejo.. Kim Pan nêbîyanî amedekerdiş
ferhengî neresanî serê. Dima ra ma
bander benî ke Kim Pan bi mektubek
gedeyanê xo ra uzra xo wazêno ke semeda ke cuyayêka başêr û bikonforêr nêdaye
înan. Bi amedekerdişê no ferhengî o hem wazêno xo bido gedeyanê xo efû kerdiş,
hem çimê înan de hîna girîng bibo hem zî gedeyanê xo rê mirasek biverdayo ke pê
serê berzî bibî.
6.Zewqa Xomendiş, Azadî û
Serkewtişê
Ma sehneyê peyîn de zewqa
xomendiş û azadî û serkewtişê vênênî. Sehneyo peyîn de Ryoo Jeong-(Yoon
Kye-sang) , bi şa û keyf wendekaranê
wendegeho verîn di kaye gudî keno.
“Mal-mo-e yanî ferhengî 13 serran
de temam beno. 1942 de hîrês û hîrê endamê Koma Ziwanê Koreyî yenî hepiskerdiş. Înan ra di kes rîdî îskence
ra mirênî. Xoserî Koreyî ra dima taslaqê Mal-mo-e sey Ferhengê Gird ê Ziwanê
Koreyî yeno weşanayiş. 3000 ziwan mîyan de teyna 20 ziwan de ferhengê mehelî esto, no vîst ziwan
ra yew zî Korekî yo. Şerê Diyînê Dinyayî ra dima, welato ke ziwanê
xo bi temamî kerdo sey verî, bi îhtîmalo pîll teyna Kore yo.”
Aqubetê Koreyijan ma Kurdan ser o
bo!...
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder