Peter Zumthor û Sêrt

 

 

Mîmariya modern, ji destpêka 1900î ve dest pê kir û heta sala 1960î dewam kir. Ji sala 1960î ve heta îro jî mîmariya post-modern hebûna xwe dewam dike. Her çi qas bingeha esasî ya post-modernîzmê ji sedî sed azadiya takekesî be jî; li gorî dilê takekes be jî, azadiya absurdbûn û tewşomewşobûnê be jî post-modernîzm di rastiyê de ne ji sedî sed azadî ye. Azadbûna post-modernîzmê bi xwe di xwe de  pergalekê dihewîne. Di nav sînorên wê pergalê de azadbûnê dide takekes. Post-modernîzm di îhlalkirin û derbaskirina sînorên xwe de gelekî hişkperest e. Lewma di nav cîhana mîmariya îroyîn  de jî  nêzîkbûneke ciyawaz, helwesteke nelirêyî, kesayetiyeke derrêzê û hewleke nûger nayên dîtin, qebûlkirin û hezimkirin. Dema ku tu ne li gorî pergala post-modernîzmê bî, tu ciyawaz, nelirê û derrêzî bî, post-modernîzm wekî ku tu tune yî tevdigere, tu lidervemayî yî, di fîlmê The Fountainhead (1949) yê King Vidor de em çîrokên lidervemayîna mîmarekî nelirê, derrêzê temaşe dikin, film nîşanî me dide ku êşa xwebûn, ciyawazbûn, nelirêbûnê û bedelê xwe-danqebûlkirinê çi qasî giran e.

Digel hemû hişkperestiya post-modernîzmê, di cîhana mîmariya îroyîn de dengên rengîn, nêzîkbûnên ciyawaz, helwestên nelirê, kesayetiyên derrêzê hene û di dawiya dawî de ew kes bi karên xwe, bi hunerên xwe, xwe bi post-modernîzmê û dinyayê didin qebûlkirin. Ji wan kesan yek jî mîmar Peter Zumthor e (1943), Peter Zumthor têra xwe ciyawaz, nelirê û derrêzê ye… ji Swîsreyê ye, li gund dijî, karên xwe, berhemên xwe li gund diafirîne.  Di mîmariya dinyaya îroyîn de ew bi tena serê xwe, li hemberî post-modernîzmê bûyê wekî ekolekê, reqîbekî, mîmariya wî ji gelek aliyan ve tê problematîzekirin.

Du taybetmendiyên sereke yên mîmartiya Peter Zumthor hene. Yek, dema ku wî avahiyek çêkir, ew avahî wekî ku ji mêj ve li xwezayê be, qethiyên divê ev avahî li xwezayê wekî pîne, kerixî, dinyanedîtî neyê xuyakirin. Ew armanc dike di navbera xweza û mîmariyê de yekîtiyek, ahengek û bitûniyekê çêke, di karên wî de em detayên pêkanîna vê armancê dibînin. Du jî, dema ku wî avahiyek, xaniyek an malek çêkir, divê her pencereyeke wê avahiyê li bergeheke xweştir û rengîntir vebe, her pencere dinyayeke ciyawaz û nû bibîne.

Bi otostopê ji Amedê derdiketim rê, heta Stenbolê çûm. Di navbera Meletî û Qeyseriyê de tirekê ez rahiştibûm. Şofêrê tirê jî ji Qeyseriyê bû, perspektîfa wî gelekî fireh bû, têra xwe dinyadîtî bû, wî dizanîbû ji jiyan û dinyayê keyf û zewqê bistîne, di nav sohbetê de ji min re digot; min gelek dixwast li dinyayê bigerim lê qet derfeta min tune bû, min ji xwe re got; divê ez karekî bikim ku bi wesîleya vî karî ez bikaribim li dinyayê bigerim. Ji ber wê ez bûm şofêrê tirê, bi xêra şofêrtiyê ez li hemû Ewropa, Asya, Rojhilata Navîn geriyam. Sebaret bi mîmariyê, ez ji wî hûrguliyeke harîqulade û cewherî fêr bûm. Wî zeviyek nekiriye çargoşe, tê de xaniyekî bêzewq lênekiriye, ji Holandayê plan û proje aniye, li gundê xwe ji xwe re xaniyekî bi tîpa holandayî çêkiriye. Digot; xaniyekî ku te çêkir, divê bi ti hawî tu tê de aciz nebî; sil, bêhedar, diltengî û bêhnteng nebî.

Ne tiştekî muezem e? Înşakirin û çêkirina xaniyekî, mekanekî, avahiyeke ne acizker û ne bêhntengker… Ev raman di înşakirin û çêkirina xaniyekî, avahiyekê û mekanekî de divê bibe prensîb. Divê li gorî wê prensîbê mekan û avahî bên çêkirin û înşakirin.

Bi raya min, Peter Zumthor jî tam bi vê prensîbê berhemên xwe diafirîne, xaniyan çêdike. Di berhemên wî yên mîmarî de acizî, bêhedarî, bêhiwîbûn û bêhntengbûn tune ne.

Heke xwîner pirs bikin û bibêjin ka Peter Zumthor û Sêrt çi eleqe û di nav wan de çi têkiliyek heye; ez nîşan bidim bê ka di navbera wan de çi têkiliyek, çi eleqeyek heye.

 

 

Berî demekê, min rêwitiyek bo bajarê me Sêrtê kir.  Sêrt ji du aliyan ve gelek li xweşa min çû, min jê hez kir.

Li Sêrtê hebûna çayxaneyên şîrîn û dilgerm gelek xwe dide xuyakirin. Hebûna çayxaneyan bajar zindî dikir. Bi çayxaneyan di bajêr de zindîbûn hebû, ne wekî bajarekî mirîbû. Yek, digel polîtîka û pratîkên tirkkirina Sêrtê yên bi riya dîn, Sêrt bajarekî kurd û kurdî bû, ruhê kurdewariyê xwe gelek dide hîskirin. Herçiqas ji sedî siyê Sêrtê ereb jî bin, li Sêrtê kurdî serdest bû, di sûkê de devokên Botî, Xerzî û Koçerî diketin nav hev, harmoniyek û ahengeke xweş xwe digihand guhê mirov, cil û bergên neteweyî yên kurd di jiyana rojane ya Sêrtê de zindî ne.

Du jî xweşikbûn û îhtîşama xweza, hişmeta hawirdor û heybeta cografyaya Sêrtê ez mest kirim. Wekî bajar Sêrt, wekî ku di nav îhtîşam û heybeta çiyayan de hatiye avakirin...

Têkiliya Peter Zumthor û Sêrtê xwe li vir dide dêr. Mirov dikare xaniyekî, avahiyekê li Sêrtê çêke, her pencereya wî xaniyî li îhtîşamek, hişmetek û heybetekê vebe; xaniyekî ku di tu hal û karî de tê de acizî, bêhntengî, bêhedarî tune be….

Ji hêla mîmarî û peyzajê ve Sêrt bajarekî çawalêhato bû, ji estetîkê gelekî dûr bû. Qet xaniyek, avahiyekî ku di xwe de zewqên berz dihewand bi ber çavê min neket.

Ji hêla mîmarî û peyzajê ve, Sêrt qet nikaribû heqê îhtîşam û heybeta xweza û cografyaya xwe bide.

Em hêvî bikin ku ev nivîs bibe wesîle ku şexsek, ferdek xaniyekî Peter Zumthorwarî li Sêrtê çêke. Bi hêviya ku Sêrt bi temamî bibe bajarekî Zumthorwarî!...

*Ev nivîs berî di malpera Kurdshopê de hatibû weşandin.