Folklor, Vîst Serrî û Xebata Kolektîf

                                           

Seba merc û şertê ke kurdê Kurdistanê Vakurî  ewro ha tede yê, eke kê  yew lîsteya hîyerarşîke ya hewcedarîyanê  înan  bivirazî,  gelo do rêza hewcedarîyan senî bibo?  Çi çîyî do rêza verêne de ca bigêrî? 

  

Goreyê mi yew lîsteya hîyerarşîke ya hewcedarîyanê kurdan de ganî
arêkerdişê folklorî rêza verêne de bo, rêza dîyine de komelî mîyan de vilakerdişê musnayişê wendiş û nuştişê kurdkî, bitaybetî zî wendîş û nuştîşê kurdkî musnayişê gedeyan û seba înan weşanayîşê kitaban bo, rêza hîrêyine de zî pê edebîyatî objeyanê folklorîyan newe ra ganîkerdiş û newe ra ciwênayîş bo. 

Fikrê mi o nîyo ke wa her kes xebatanê xo yê bînan bido kinar û tena xebata  arêkerdişê folklorî biko la kam çi karê keno wa biko ganî bitaybetî karê înan yê dîyinî wa xebata arêkerdişê folklorî bo. Dîyinî nêbo zî wa karanê înan yê hîrêyin, çarin, pancinan  mîyan de xebata arêkerdişê folklorî bibo.

Heta nika xebatê ke folklorê kurdan ser o amey kerdene sera çend î? Hîna zaf kamcin objeyê folklorî amey arêdayene?  Kamcîn objeyî tewr tikê arê bîy?  Arêkerdîşê folklorî de verê merdim kamcîn objeyan ser o bixebito? Persî gelek î...

Verê heme çîyan, derheqa mefhûmê folklorî de mîyanê komelî de fehmkerdişêko zaf teng esto. Mîyanê komelî de kê ferdan ra bipersî vajê  “wexto ke folklor vajîyêno çi yeno vîrê to?” zafaneyê kesan mefhûmê folklorî ra hîna zaf  nê objeyanê folklorî mavajî kayanê sey govende, kilaman, edet û toreyan û estanekan hûmaranê. Sînorê  mefhûmê folklorî  zaf hîra yo, sey okyanusan o la vîrê ferdan de manaya mefhûmê folklorî zaf teng a. Folklor zanistêk o û şaran ser o yew hawayo xorîn vindeno û înan pênas keno. Folklor bi nameyê xo yo bîn şarnasî yo. La şarnasî mîyanê komelî de zaf nêno şuxulnayene, zafane çekuya folklorî  yena şuxulnayene. Hezaran reyra objeyanê folklorî tayê nê yê: Estanekî, deyîrî, edet û toreyî, kayî, destanî, yarî, zewtî, nengî, meseleyî, çibenokî, bawerî, nameyê însanan, nebatan û  heywanan; edetê veyveykerdişî, werdiş û şimitişî, xopiragirewtişî, kerdişê karê zîretî, nêweşî, mêmanperwerî, doktorîya şarî ûsn. Çinayî yew şarî esto nê heme çîyî mîyanê folklorî de yî. Ziwan û kultur zî hetî ra mîyanê folklorî de ca gênî. Ma zanî tasnîfkerdiş û sîstematîzekerdîşê folklorê kurdan ser o heta ewro xebatêka metodîk nêameya kerdene la hele aver ganî folklorê kurdan bêro tasnîfkerdene û sîstematîzekerdene û mîyanê vîst serrî de zî bi projeyan bêro arêkerdene. Xora seba arêkerdişê folklorê ma tewr zaf vîst serrê ma estî.

Di mekanê objeyanê folklorî estî. Mekano verên vîro kolektîf o, yê dîyinî zî mîyanê cuya komelî de ciwîyayîşê objeyanê folklorî yo. Mergê objeyanê folklorî bi di hawayan ra beno.  Mergo verên gama ke objeyê folklorî mîyanê komelî de hinî nêciwîyênê yanî  mîyanê  cuya komelî de hinî ca nêgênê, wedarîyênê.  A game nê objeyî nêmmerde hesibîyênê.  Objeyê folklorî herçiqas mîyanê komelî de nêciwîyê zî heta wextê mekanê xo yê bînî de yanî vîrê kolektîfî yê ferdanê komelî de manenî. Goreyê kapasîteya vîrê kolektîfî yê komelî sewîyeya ganîmendişî vurîyêna.

Eka ma bêrî objeyanê folklorîyanê kurdan ser, merdim şîyêno vajo gelek babetê folklorîkî yê kurdan cuya komelî de hinî ganî nîyî,  bîyî nêmmerde. Hafizaya gelek kurdanê ke emrê înan pancas- pancas û panc ra vêşêr o zaf çîyî mendî.  No seba arêkerdîşê folklorî kurdan firsetêko heyatî yo la seba arêkerdîşê folklorî zaf wextê kurdan çin o. Kurdê ke ewro pancas-şeştî serre yî, zafaneyê înan heta da-vîst serrî do bimirî. Nê semedî ra kurdî seba arêkerdîşê folklorî xo yê qedîmî nika ha dewrêk krîtîkî mîyan de yê.

Çiqas kal û pîrê kurdan bimirî vîrê kurdan hende zeîf beno, vîrê kolektîfî ra leteyêk vîndî beno, şono. Vîrê kurdanê vakurî pabesteyê emrê înan o, serrê kesan çiqas bêrî cêr vîro  kolektîf ewqas beno teng, beno şenik.  Mavajîme ewro eke vîrê kesêkî hewtay serrî yê kurdkî sera heştay bo yê yewê vîst serreyî sera vîst zî çin o.  Nê vîst serranê ameyoxan de, eka ma bi xebatêka sîstematîk folklorê xo arê nêkerî ma do vîrê xo yê kolektîfî ra leteyêkê girdî vîndî bikerî. Tena vîst serrê kurdan estê, nê vîst serran de kurdî ganî zaf bixebitî.


Kurdî seba arêkerdişê folklorê xo nê vîst serranê peyênan şîyênê se bikerî? Semedo ke kurdî  bi yew hawayo sîstematîk xebata arêkerdiş û qeydkerdişê folklorî bikî dezgeh, komele û enstîtuyî înan çin î.  Ê ke estî ke zaf pasîf î û beno ke çirey zî nêbî. Xebatê ke folklorê kurdan ser o heta nika ameya kerdene zafane şexsî bîya.  Seba kurdan nê dewrê krîtîkî de çîyo tewr raşt ganî kurdan mîyan de xebatêda kolektîf ya sîvîle bêra organîzekerdene. Çunke xebata ferdî hinî ma rê zaf havile nêkena. Gelo kurdî senî şîyênî mîyanê xo de xebatêka kolektîf ya sîvîle awan bikerî?

Kesê ke wendîş û nuştîşê kurdkî zanî bi însîyatîfê xo yê şexsî şîyênî xo mîyan de yew grûba xebate ya arêkerdişê folklorî awan bikî. Çîyanê zaf asan û sadeyan ra dest pêbikî mavajîme; panc ciwanî bêrî têhet grûba xo ya xebate awan bikerî û hewteyêk de her yew şîro dewêk de, bajarêk de zewtan arê bido.  Mavajîme eke her ciwan yew hewte de hîrê sey heb zewtan arê bido, panc-des ciwanî çend hewteyan mîyan de bi hezaran zewtan arê danî. Demê ra pey yewna objeyê folklorî arê bikî dima yewna objeyî… Eke nê grûbê winasî bi no hawa awan bibîy û  mîyanê komelî de vîla bibîy, mesela Amed de panc, Dersîm de hîrê, Çewlîg de çar, Sewregi de hîrê, Gimgim de di  ûsn.  Yew wextî ra pey dewan de zî grubê xebate yê arêkerdişê folklorî awan bibîy û bixebitî, bironişî û sîstematîze bibîy û mavajîme sey Grûba Xebate ya Vateyî bibî yew tradîsyon. Bi no hawa kurdî tena objeyanê folklorîyanê  xo vîndîbîyayîşê ra nêxelesnenî, warê kulturê xo de benî sebebê bedilîyayîşanê radîkalan, qederê xo ser o zî tesîr kenî.
 

Mîyanê kurmancan de grubêka wîna awan bîya, objeyanê cîyayan yê folklorîkanê kurmanckîyan ra biqasî des kitaban materyalî arê kerdî, nê xabatî zî hetê “Weşanên Wardoz” ra weşanîyayî.  Aşma çele ya 2017î de kitabê Umer Faruq Ersozî, Mûsqolik û Vateyê Verînanê Govderyijan, Vervate, hetê Weşanxaneyê J&J ra  ame weşanayene. No kitab 238 rîpelî yo tede 6798 vateyê verênan û mûsqolik estî.  Umer Faruq Ersozî  na xebata bêhempa û giran bi tena serê xo ya kerda. Hemverê vîndîbîyayîşî ra zaf, seba vîrê ma yê kolektîfî zaf çîyî xelasnayî. Ez nêzano Umer Faruq Ersozî çend serran de na xebate kerda la îllehî bi serran tede kede werda. Eke na xebate bi hawayêko kolektîf biameyenê kerdene demêk kilmek de nêqedîyayênî? 
  

Ewro ra pey zî xebatê ferdkî do ancî zî bibîy la ma ganî hele aver mîyanê kurdan de nê dewrî de seba arêkerdişê folklorî, xebatêka kolektîf awan bikî...   Kes wa însîyatîfgirewtîşî ê bînî ra nêpawo, wa o/a bi xo însîyatîf bigîro/a dest bi xebata kolektîfe ya arêkerdîşê folklorî bîko/a. Ewro kesê ke wendiş û nuştişê kurdkî zanî wayîrê mesulîyet î, çi bi xebata kolektîfe çi bi xebata ferdkî ganî nê kesî nê dewrê krîtîkî de xebata arêkerdîşê folklorî bikerî.  

* No nuşte hamnanê serra 2018ê de hûmara 57îne Kovara Vateyî de weşanîyayo.