14 Şubat 2020 Cuma

Kovara Ziryabê, Kovarêka Felsefika Mûzîka Kurdkî û Xo Newe ra Înşakerdişê Tradîsyonî



                                                         


Mûzîka kurdkî çi yo? Sey edebîyat, şîir, hunerî, sînema û ziwan...ya kurdkî, mûzîka kurdkî zî homejen nîyo heterojen o yanî yewtewir, yewmerkezîn nîyo zaftewir û zafmerkezîn o.  Netîceyê parçebîyayişê Kurdistanî de sey gelek qadanê bînan zafmerkezîneyê mûzîka kurdkî de zî viraziyaya.  Gelo zafmerkezînîbîyayiş problem o? Bi mi problem nîyo. Oyo ke problem o têkîlî nêdekewtişê, bandorê yewbîn nêkerdişê, yewbîn ra xeribe bîyayiş û dûrî kewtiş û nêyewbîyayişê amacê înan o.  Rojhelatê de mûzîka kurdkî bînî bandorê mûzîkê farsî de, Başûrî û Rojawa de ê erebî û Bakurî de ê tirkî de mendo. Problem oyo ke mûzîkê kurdkî mîyanê xo de bandorê yewbînê nêkenî; bînê bandorê mûzîkê dagirkeranê de manênî mûzîkê Bakurî bînê bandorê Rojhelatî yan zî Başûrî de nêmendo,  bînê ê tirkî de mendo, eynî hawa ê Başûrî bînê ê Bakurî nîyî bînê ê erebî û ê Rojhelatî zî bînê ê farsî de mendo.
  
Heto bînê ra kurdî derbarê mûzîka parçayanê bînanê welatî xo de zaf nêzan î. Parçeyêkî welatî, parçeyêk bînê yan zî parçayanê bînanê de derbarê mûzîk yan zî huneranê bînanê de zanayişê înan hima  hima çîn o.   Parçeyêk Kurdistanî, mûzîkê parçeyêke bîne Kurdistanê de zanayişê înan nameyê çend hunermedanî ra wetêr nêşêno. Yanî Bakurijê derheqê tarîxê mûzîkê Rojhelatê de, ê zî ê Bakurî de fehmbîyayişê înan çîn o. Ma sey Bakurijê tarîxê mûzîkê Başûrî û Rojhelatê de se bîyo çi bîyo, çi averşîyayişê estî, mûzîkê înan çi aste de yo, mûzîkê xo kamcîn ensturmananî bikaranî, derbarê mûzîkê de çi xebatê aqedemik estî ma nêzanî.  Mîlletê caverdî hunermendê kurdan zî derheqê mûzîkê parçeyanê bînanê de fehmeyê înan zî çîn o.  Nayê ra mûzîkê her parçayê Kurdistanê yewbîna ra xeribe(yabancılaşma) û cîya bî û dûrî kewtî.
     
Gelo hata nika parçayanê bînê welatî de derbarê mûzîkê de çi xebatî viraziyayî? Çend kitabî, maqaleyî û nuşteyî weşanîyayî? Babete înan çi bî? Derbarê mûzîka kurdkî de kesî  ke nê xebatî kerdî kam î? Parçayanê bînê welatî de hata nika bi temamî derbarê mûzîkê de kovarêkî yan zî kovarî weşanîyayî?   Hata nika  parçayanê bînê welatî  de derbarê mûzîkê kurdkî de zanayişê û hîşmendîya ma çiqas esto? Eka ma Bakurijê ra xo ra xeber bidi; Bakurî de gelek kesî mûzîka kurdkî kenî la derbarê mûzîkê de çend xebatê arêkerdişê deyîran, kilaman, lawikan estî la hetê zanistkî û teorîk ra Bakurî de hima hima xebatî çîn î?  La Bakurî de çîyêko zaf weş û tarîxî qewimiya, Bakurî de reyêka verîn ke derbarê mûzîkê de bi safî kovarêka mûzîkê  bi kurdkî vejîyîyêna.
     
Kovara Ziryabê , kovara mûzîka ke Bakurî de reya verîn a ke bitemamî bi kurdkî weşanîyêna; kovarêka kulturîya mûzîk a çar aşman a û hûmara aye ewilin aşma Eylûlê 2018ê de  vejiyaya. Tê de vîst û panç nuşteyî estî. Xêncî nuşteyêk bi kirdkî ayê bînî bi kirdaskî yî.  Muhtewaya kovarê de ca hîna  zaf dîyayo ropartajan û nuşteyanê daşînasnayişan û xebaranê û çende nuşteyanê cîya-cîya.

 Gelo ewro seba mûzîka kurdkî, kovarêka mûzîka kurdkî senîn hîna farz a? Gelo ewro seba mûzîka kurdkî,  kovarêka kulturîya mûzîk ferz a? Qonjektorêko ke mûzîka kurdkî ewro ha tê de ya seba no qonjektorî kovarêka kulturîya mûzîk farz nîya. Ewro kovarêka kulturîya mûzîk seba kurdan sunnet o, karê diyîn o. Ewro kovarêka felsefika mûzîkî seba ma kurdan farz o, karo yewîn o.
     
Ewro teyna mûzîka kurdkî de her qade û wareyê kurdkî de venganeyêka xişn esta.  Nayê ra ewro seba  kurdkî çi xebatî bena wa bibo, bena ke xebatêka farz a,  bena ke xebatêka sunnet a, wa bibo wa xebatêka bêfonksîyono bo la ancî zî  zaf yan zî tayê venganeyê kurdkî miney pirr kena, pîroz a.  Labela oyo ke giring o gere ma xebatêka ma kenî gere qonjektorê ke ma tê de yî, biasabet bo.  Hedefê xo werte ra piro do.  Çimkî ewro qonjektorêko ma tê de yî, aşkerayo ke hêz û quwetê ma tonêk o, nayê ra  gere ma hêz, quwet û potansîyelê xo, ma  qanalîzê cayo raşt bikerî, karo xo yê yewîn rê xerç bikerî. Nayê ra ewro seba kurdanê kovara kulturîya mûzîk nîyî; no hawa kovarêka seba kurdan sunnet a. Kovarêka felsefika mûzîkê farz a.  La ancî zî nêkerdişê karê yewînan û farzan ra kerdişê karê diyînan-hîrînan û sunnetan kerdiş zî baş o.
   
Felsefa fikrayayiş o. Eka fîkrayayiş çîn bîyanî, felsefe zî çîn bî. Felsefe ontolojîyê xo ser o fikrîyayişî awan keno.  Felsefe teyna ser o çîyêka nîyî ser o her çî ya fikrîyêno.  Fenomenê ke felsefa ser o fikrîyêno sînoranê înan xêzkerdiş zor, xora îcabê zî nêkeno. Fikrîyayişê zî bi persanê perskerdişê dest pê keno.  Felsefe kî keno xo...
     
Çira kovarêka mûzîka kurdkî ya felsefik ferz a?

Bi kurt û kurmancî seba ke ma kurdî  ser o mûzîka xo de bifikirî; persan bibipersî, ciperskerdişan, kendişan û mûnaqaşayanê bikerî ma re kovarêka mûzîka felsefikî ferz a. Teyna qada mûzîkê de nîyî sey qadana romanî, şîir, tarîx, sînema... de ma rê kovarî felsefik farz î, heyatî yî. 
    
Hata ewro ma ser o mûzîka xo de çiqasê xorîn, heray û wirdi wirdi fikrîyayî? Mûzîka Kurdkî çi yo? Vengê, vate, tema û ensturman muzika kurdkî çi yî? Dînya de cayê mûzîk kurdkî kora de yo? Mûzîka kurdkî senî badorê keno goştarîkerdoxanê? Mûzîka kurdkî  kamcin hetan ra şona?  Têkîlîya edebîyata, şîîrê kurdkî û mûzîka kurdkî çi yo? Sînema de rolê mûzîka kurdkî yî? Mûzîka kurdkî mana çi yo? Fonksîyonê mûzîka kurdkî çi yo? Têkîlîya mûzîka kurdkî û kulturî kurdan senî o?  Mûzîka kurdkî hîşmendî, qrakter û kesayetîya kurdan senî virazêna? Gere mûzîka kurdkî xo ser çi ya awan bikero?  Amaca mûzîkê kurdkî çi yo? Muzîka dagirkeranî goştarîkerdişê senî têsîr keno ruhê ma û hîşa ma? Tarîxê mûzîka kurdkî çi yo?  
  
Seba ke ma no persanî rê bigêrî cewaban ma rê kovarêka felsefika mûzîk ferz a.
    
Ewro Mûzîka kurdkîyê Bakurî ewro ha senîn rewşêka de ya? Bi mi ewro mûzîkê kurdkî ha qrizêke de yo. Qrizê derabîyayişê tradîsyonî û ontolojîko xoradûrîkewtişê, xoraxeribebîyayişê. Mûzîka kurdkîyo bêteknolojî, wextê ke mûzîkê kurdkî biteknolojî dir kewto têkîlî mûzîkê kurdkîyo bêteknolojî yanî verîteknolojî xo teknolojîze nêkerdî, biteknolojî mûzîkêke newe kewto mîyanê mûzîkê ma yo bêteknolojî. Yanî tradîsyona mûzîka ma ya se serranê nêşêyî xo modernizê bikero. Onabîyayişê mûzîkê kurdkî de qrîzê derabîyayişê tradîsyonî û ontolojîk erdî meydanî.  Hînî ma goreyê tradîsyon û raştîya komelê ma nîyî goreyê bandorê teberî- dagirkerî  mûzîkê kurdkî viraziyîyêna. Onakerdişê zî bi xo qrizê ontolojîk o.  Qrîzê derabîyayişê tradîsyon û ontolojîk ra zî sey mûzîkê arabesk mûzîk û komelêka arebesk û tewşûmewşî vejîyayê ortê.  Ewro çend hunermendî hayîya înan no qrîzê ra esta, hemverê na rewşê de xo ver ro danî. Seba ke ma qrîzê derebîyayişê tradîsyon û ontolojîk çareser bikerî ma rê kovarêka  mûzîka felsefika kurdkî ferz a.
      
Ewro herkesê mûzîke kurdkî de çînbîyayişê û nêbaşîbîyayişê  berhemanê neweyan ra û avernêşîyayişê gêre û lome keno. Sebebê çînbîyayişê berhemanê neweyan no qriz o.  Kî ke tradîsyona xo nêzano mumkîn nîyo ke kî çîyêko newe bêrî meydanî. Yanî kî ke kihên nêzano kî senî newe  biafirnênî? Mûzîka baş çi yo. Semada ke averşîyayişê, derbarê perspektîfa mûzîkê başî de û newekerdişê mûzîkê ma, ma rê kovarêka mûzîka felsefika kurdkî farz a
       
Ma kurdî hata ewro ma teyna ser o mûzîka xo de nîyî ma ser o tu çîyêke xo de nêfikriya. Xora bindestî ona yew çî ya. Bîndestî xo ser o nêfikriyayiş. Çimkî seba bindestêke xo ser o fikrîyayişê nêno tehemullîkerdiş û deyaxêkerdiş. Eka mawazênî xo bîndestî ra rizgarî bikerî, ganî her çîyê ra verî ma ser o xo yo dest bi fikrîyayiş bikerî.  Çi edebîyat beno çi sînema çi zî hunerî bînî benî, tu hunerî qasî mûzîkê bandorê nêkeno komelî, aye ser o hûkumdarî nêkeno û şekil nêdano bide.  Nayê ra eka ma wazênî xo bîndestî ra azad  bikerî, her çî ra verî ganî ma mûzîke xo bibedelnî. Hata ma mûzîkê xo nêbedelnî ma nêşî xo bîndestî ra azad bikerî. Semada ke ma xo bîndestî ra xo azad bikerî, ma rê kovarêka felsefika mûzîk farz a.

 Destpêke de mi dîyarî kerdbî, mûzîkê parçeyê bînê  welatî yewbîn ra durî kewtî û xeribe bîyî.   Parçê welatî mîyanê xo derbarê yewbînî de nêzanî.  Semeda ke mîyanê mûzîkê çar parçayê welatî nêzdîyê yewbînî bêrî, yewbînî rê xerebe nêbî û mîyanê xo de mûzîke netewî ya kurd awan bikerî nayê ra ma rê kovarêka felsefika kurdkî ferz a.
 
Eka Kovara Ziryabê, xo bikero kovarêka mûzîka felsefîka kurdkî, qetîyên derabîyayişê tradîsyonî newe ra bêro awanbîyayişê , qrîzê ontolojîk bêro çareserkerdişê, mûzîka kurdkî xo zaf averî bêro, berhemê baş, neweyî bêrî afirnayişî, mûzîka kurdkî qada gerdûnî de xo bikero gerdûnî çimkî potansîyel û cewherê mûzîka kurdkî esto ke ney realîze bikero, mûzîkê netewî ye kurdan awan bibo û kurdî xo bîndestî ra azad bikerî.  No çîyî ke ez vano werekna mîyanê çend rojanê de biviraziyênî. La seba reazlîzebîyayişê no çîyanê prosesêko derg û dila lazim o.

Weşanayişê kovarê Ziryabê ra dima  lijnayê weşanayoxî kovarî, eşkera kerde ke mûsabeqaya  xelatdayişê nuştişê deyîran bidî.  Bi mi musabeqeya xelatdayişê nuştişê deyiran viraştiş raşt û ca de nîyo.  Eka musabeyeqê virazênî gere na musabeqa derbarê xebata zanista mûzîka kurdkî bibo, no xebatê maqalê, kitabê yan zî projêk beno. Nayê ewro problem kurdan deyirî nênî nuştiş çîn o la vîzêr ra hata ewro hima hima xebatêk zanistkî derbarê mûzîka kurdkî de qet çîn î.
     
Bi çi tewire beno se wa bibo ez kovarê Ziryabê  rê emiranê se serranê wazêno. Hêvî keno sey gelek kovaranê kurdkî çend hûmara dima ra, emire aye zî nêqediyo. Çi kovarê Ziryabê bena çi kovarêka bîna kurdkî bena gere her kovarê de heme ziwananî kurdkî ra edîtorê û redaktorê bibo.  Reyna ez hêvî keno ke redaktor û edîtorê kurdîya zazakî zî kovarê de ca bigirî.
     
Barêke û mîsyonêka ez wenono kovara Ziryabê gelo kovara bişo no barê biwegîro û no mîsyonê bêro ca?!..

* No nuşte na hûmaraya Kovara Ziryabî de weşanîyayî:
                                           

Hiç yorum yok:

Yorum Gönder

Li Bakurê Şoreşa Romana Dagirkirina Tarîtîyê ya Bextîyar Elî

                                            Ez dibêjim qey cara yekem e ku   nivîskarek soranînivîsê Başûrê welat, li ser Bakurê welatê ...