Li Bakurê Şoreşa Romana Dagirkirina Tarîtîyê ya Bextîyar Elî

 

                                       

 

Ez dibêjim qey cara yekem e ku  nivîskarek soranînivîsê Başûrê welat, li ser Bakurê welatê xwe romanek qerase dinivîse. Ev dîyarde, di edebîyata kurdî de destpêka nûbûnek e; şikandina aqil û hişê perçetî û lokalî ye, çêbûna pespektîfa niştimanî ye. Di dahatû de de ev dîyarde li seranserê niştîmanê de bibe tiştek jirêzê û normal e. Mînak nivîskarek Amedî li ser Îlamê, nivîskarek Sineyî li ser li Semsûrê, nivîskarek Çewligî li ser Kobanî, nivîskarek Koyî li ser Dêrsimê romanan binivisin.  

Ev Başûrî ye ku cara yekem li ser Bakur romanek dinivîse Bextîyar Elî ye. Nava romanê wî jî Dagirkirdinî Tarîkî ye wek  Dagirkirina Tarîtîye bo kurmancî hatîye veguhestin. Roman li Rojava ji alîya weşanxaneyê Şilêr û Neqş hatîye weşandin, li Bakur jî wek belavkarê sereke Pirtukakurdî ye.

Gelek alîyên  raserî û derasayîyên romana Dagirkirina Tarîtîyê hene ku hem hejaya ku hem jî mirov xwe berpirsyar hîs dike ku li ser wan binivîse. Di vê nivîsê de ez qala çend wan alîyên bikim.

Romana Dagirkirina Tarîtîye bi teknîka realîzma efsunî hatîye nivîsin, nivîskar bi vê teknîkê gelek mudaxaleyê realîte kirîye, realîte guherandîye Dagirkirina Tarîtîye romanek dîrokî ye,  piranî bûyeran di navbera  salên 1945 û 1980an de li Bakur û Tirkîyeyê derbaz dibe.Mijara roman ev e ku, di nav wan dîrokan de wek weba, corana, cuzam nêxweşîyek di nav tirkan de belav dibe; nijadprestek tirk ji sibeyek xew radibe, dibîne ku, tirkî ji xwe bîr kirîye, tene kurdî dipeyve. Wek wî nijadperest gelek mirovên din e ku xwe wek tirk pênase dikin, ji rojek şiyar dibin ku bûne ermenî, yûnanî. Mînak wek Umit Ozdag kesek rojek şiyar dibe, dibîne ku tirkî ji xwe bîr kirîye tene kurdî dikare qise bike. Roman li xwe li ser vê mijara trajîkomîkê ava dike ku  ve mijar ne mijareka ne halî û hazir e, mijareka fikirî û dîyakletîkî ye.

Roman wek zeman ji du beşên sereke pêk tê. Beşek ji salên 1945 ve, beşa din jî ji salan 1978 dest pê dike. Teqrîben di nav her du beşan de sî sal hene.  Wek xwîner em romanê de di nav du zemanan de dijîn, muqayesekirina û jêpirskirina du zeman dikin, li ser encamên, guhertinên du zemanan difikirin.

Kolonyalîzm wek tarîtîye hatîye sembolîzekirinê.  Di mêtingehek, kolonî de  kolonyalîstan çawa dijin, çi dikin, çawa tevdigerin, çi plan û programan dikin, li hemberê kolonîkirîyan de çi hîs dikin, di romana Dagirkirina Tarîtîye de em bersiva van pirsan dibînîn. Georgel Orwell jî di romana xwe Rojên Burmese de  em hewldana bersivdayina wan pirsan dibînîn la ferqa Orwell û Elî ev e ku Orwell kolonyalîst e, Elî kolonîkirî ye. 

Di Dagirkirina Tarîtîyê de Bextîyar Elî ser kurdên Bakur kûr bûye û wan problematîze dike.  Di romanê de vê tespîtê ku li ser me bû qe ji bîra min naçe “Komkujiya kurdan ya herî mezin ne Dêrsim û Agirî çêbû ya herî mezin li Stenbolê çê dibe.” Di romanê de Bextîyar Elî nîşane me dide ku çi zext, zordarî, asmîlasyon li ser me kurdan e, kîjan  barbarî û wehşetên encamên kolonyalîzm dijîn, çi guhertin û veguhertina di me de pêk tên û li hemberê dewleta tirk çawa tirsê xwe dişikîn û xwe subje dikin.

Wek mînak “ez çûm li Amedê qe kesek kurdî xeber nedide”  Em vê hevoka ji devê gelek Başûrî, Rojavayî, Rojhelatîyan ve dibihisin.  Bi vî avayî di jîyana rojane de ji tirkî axiftina Bakurîyan gîlî û gazindên xwe tînîn ziman. Bextîyar Elî, bi vê romanê Bakurî çima di jîyana rojanê de kurdî napeyvin? Bersiva vê pirsê dide. Wek awoqatek dide  me fehmkirinek di encamê dîyakletik û determenîzmek asmîlasyonek çawa de ev dîyarde çêbûye. Em Bakurî ji hêlê ve divê sipasîya xwe ji Bextîyar Elî bikin ku edî  hewce nake ku em xwe bibetîlîn û xwe bidin fehmkirin ku çima kes li amedê kurdî qise nake. Kî vê pirsê kir,  em vê romanê pêşnîyaz wî bikin. Ew tişt jî heye ku bersiv dayîna vê pirsê berî Bextîyar Elî, berpirsyarîya nivîskarên Bakurî bû, divê wan berî wî, romanek binivîsandana.

Bi vê romanê Bextîyar Elî ji alîyan din ve jî li ser tirkan,tirkîtî, dewleta tirk, kemalperestî kûr bûye. Di fokusê romanê de karekterên sereke tirk, tirkbûn, dewleta tirk, kemalîzm, bûyerên mezin ê wan deman.Jixwe Bextîyar Elî  netewa xwe ji her alî ve baş nas dike. Vê roman nişanê me dide ku tirkan jî gelek ji kûr ve nas dike. Ji ber vê dema ku vê romanê xwand min got qey Bextîyar Elî ji heft kal û pîrên xwe ve ji Bakurî ye, tişta balkêş ev e ku ji me Bakurîyan kûrtir û berfiretir wan nas dike.   

Em encamên kiryarên dewleta tirk û kemalîzm wek sîstema bi tîjî xirabî û wehşîbûnê, şîzofrenî, travmatikbûn, dînbûn, darwînîzma civakî, îskence, şîdet, blokebûna aqil û mantix, faşîzm, hepisxane, dînbûn,  kîn, nefret… di romanê dibînîn.

Pêşbînî û îdeaya min ev e ku ku Dagirkirina Tarîtîyê bê tirkî wergerandin hem ji bo edebîyata tirkî hem jî ji bo civaka tirk bibe wek miladek e. Dibê ku roman bê qedexekirin jî, Bextîyar Elî tûşî gelek nexweşîyan û lîncên giran bê.

Curetkarî û werêkîya  Bextîyar Elî gelek berz û raser e.  Bextîyar Elî, bi objektîfane, bêsansur û otosansur, bêtirs û fikar, hişazad û ramînazad li ser dewleta tirk, kemalîzm, tirkîtî kûr bûye. Bi vê romanê xwe dibêje “qral zit û bilit e”  Mirov dikare tirsonekî û necuretkarîya nivîskarên ku li Bakur fehm bike lê nivîskarên Bakurî yên ku li Ewropa dijîn, sed deh jî qasî Bextîyar Elî hata niha wilo nêzik tirkbûn, kemalîzm û dewleta tirk nebûna.

Em Bakurî di nav xwe de jî, di dilê xwe de jî, di aqilê xwe de jî nikarin li ser tirkan, tirkîtî, kemalîzm azad bifikirin. Di nav me de tirsa dewleta tirk ewqas  kûr e… Ji ber vê em nikarin epistemolojîyek jî  ava bikin.  Ev roman me Bakurîyan werektir û curetkartir bike.    

Em di romanê de  di nav xirabî, tarîtî de hewildana xelaskerî û pakmayîna takekesên dibînîn. Adorno dibêje“ di  jîyana xelet de rast nayê jîyîn” Di Dagirkirina Tarîtîyê de Bextîyar Elî di nav jîyana xeletî de mumkinbûna jîyan rast jêpirsyar dike. Ji vê hêlê ve hem bûye romanek gêrdûnî hem jî gelek zêdekarîyan ji bo niqaşên ontolojîk û felsefîk dike. Li dij Adorno Bextîyar Elî jî di romana xwe de digot “Di nav mirov de cîyek heye ku  tarîtî nikare li wir dagir bike.”

Kolonyalîzm ji erd hata asmîn ra dîyardeyek dij-heqiqat e. Romana Dagirkirina Tarîtîyê hewla serhildana dijî têkneçûna heqiqat e. Bextîyar Elî bi qudretê huner û edebîyat, nahêle ku kolonyalîzm serbikeve û hata û hatayê heqiqat têk biçe, nahêle ku başî û ronahî têk biçin.    

Bextîyar Elî bi vê romanê nahêle ku hewlên tunekirina zimanê kurdî serbikevin.Romana Dagirkirina Tarîtîyê, hewla tolgirtina zimanê kurdî ye ku li dij tunekirina zimanê kurdî(kurmancî û zazakî) de.     

Romana Dagirkirina Tarîtîyê ji bo edebîyata Bakur û civaka Bakurî ji gelek alîyan ve şoreşek û veguherandina gelek tiştan. Ji bo ku em heqê vê romanê bidin, pêwistî bi zêdetir niqaşan û xwendinan wê heye.

*Ev nivîs pêşî di malpera kurdshopê de hatibû weşandin.

Di Rêwîtîyek De Xwendina Heft Pirtukên Bi Kurmancî

 

                                    

Di meha Tebaxê de ji ber germa Amedî, min rêwîtîyek ber bi Stenbolê kir. Di rêwîtîya xwe de  min du heb bi tirkî heft heb jî bi kurmancî min neh pirtûk xwendin.Di vê nivîsê de ez dixwazim bi kurtasî qala cîyawazîya, başîbûnê pirtukên bi kurmancî bikim.

 

1.Kirmanşan û Amed Wek Hev in.

Di kitabên Abşûran û Demsala Nanê de Elî Eşref Dervîşyan epigrafîyê zoraktîya xwe wek çîrok nivîsîne. Li Kirmanşanê, di nav tunebûnan, rebenî, hejarî, şert û mercên giran de bi zimanek sade û şîrîn, bê ku bikeve kompleksa parsekîya hez û eleqa, xwe rebenîkirinê, ajitasyonê qala bajar,çemê Abşûran, malbata xwe, kultur, bandora dînê,  serpêhatî û   dinamikên zaroktîya xwe dike. Kîjan bajarê me dibe bila bile qe ferq nake her takekesê kurd dikare zaroktîya xwe di çîrokên wî de bibînê, bi çîrokên wî ber bi bîraya xwe zaroktîye bike.   Ev yekê jî nîşanê me dide ku, herçend sedan sal in sînor me perçe bikin jî,  zaroktîya Amedîyan û Kirmanşanîyan, yê Efrînîyan û Urmîyeyan, yê Selmasîyan û Xeneqînîyan, yê Dêrsimîyan û Dihokîyan wek hev in.

*Abşûran, Elî Eşref Dervîşyan(wêr. Cafer Açar), Nubihar, 2022.

*Demsala Nan, Elî Eşref Dervîşyan,(wêr. Zülfük Ergün), Nubihar, 2022.

 

2.Rêwîtîta Ber Bi Xorasanê

Cara yekem e ku li ser Xorasaneyê romanek dîrokî dixwînim. Nêzikê sed û pêncî sal berî li Xorasanê, li bajarê Fîrûzeyê, navbera egîd û mêrxasan kurdan û rûsan de şerek  donzde salî çê dibe. Roman wek temayên li hemberî rûsan em qehramanî û şervanîya kurdan, qehramîya jinên kurd,  têkilîya kurdan bi hev ra û bi derve ra, kultur û sosyolojîya wan wek muzik, lixwekirin, eşîrtî,  erîş û talanên turkmenan, îxanetê Şahê Qaçaran li dijî kurdan, erdnîgarîya Xorasaneyê pêk tê.  Bi saya vê romanê ez fêr bûm li Tirkmenistanê  hejmareke zêde kurdên celalî hene lê zimanê xwe wenda kirîye bi tirkmenî qise dikin. Li ser Xorasanê, roman di me de meraqek çêdike ku em ber bi mekanên romanê rêwîtîyek bikin.

*Berxwedana Qehremanan, Haşim Ferhadî,( wêr. Cimoyê Merûf), Nubihar,2021.

 

 3. Penaberbûn û Tunebûna Kompleksa Parsekiya Hez, Eleqe, Fehmkirin

Di roman Santiago de Compestela de em ji gelek alîyan ve halên penaberbûnê dibînîn: Penabertî hertim di arafê de mayîn e, perçebûyîn e, ber bi dînbûn ve çûyîn e, êşa bêwelatbûnê… Ciyawazîya vê roman ev e ku em di karekterên penaberên kurd de kompleks parsekiya hez, eleqe, fehmkirinê û kesayetîya ezik û reben nabînîn, karekterên romanê  xwe ji xwe Awropayîyan, fransizan qe kêm nabînîn li hemberê wan nakevin kompleksa xwekemdîtinê û  nivîskar Awropa, Fransa, Îspanyayê nafiroşe me.

*Ferhad Pîrbal, Santiago de Compestela,(wêr. Besam Mistafa) Avesta, 2015.

 

4.Çîrokên Estetizekirina Bi Devokê Serhedê

Standartizekirina zimanan wek mecburîyet e. Bivênevê dive zimanek bê standartizekirine. Lê standartizekirin jî ligel gelek probleman, krîzan, şokan tîne. Piranî caran standartizekirine zimanek mekanik û bêruhî çêdike.  Çimkî standartizikirin, di heman demê de tê wateyê lidervehiştinê û kujerîye dewlemendî ziman; bi standartizekirine gelek devok, peyv, qalib, ruhê ziman… li derve tê hiştin û pişte ra jî dimirin. Lewma divê em li vir vê pirsê bikin: Di standartizekirin zimanek de metoda standartizekirina herî bi têndirust çi ye û çawa ye?  Li gor raya min, divê  di standartizasyona  me ya kurdî de  “lidevrehiştin” tune be; li gor rastnivîs, îmla, qaîdeyan be ne li gor  peyvan, qaliban, devokan be.

Di kurdî de  di van salên dawî de hinek niviskar vegeriyana devoka xwe. Evdirehman Elçek jî di kitabê xwe ya Şiva Miriyan de vegerîyaya devoka xwe ya Serhedê. Bi şêwaza  Joun Rolfo*varî, wî devoka serhedê estetizekirîye, weku devoka serhedê bi ji nû ve afirandîye û berfirehtir û dewlemendtir kirîye.

*Şiva Miriyan, Evdirehman Elçek, Nubihar, 2020.

 

5. Wek Mekan Edebîyata Me Ya Gundî

Gelo edebîyata me ya bakurî çiqas, ji sedî çend bajarîbûne?  Wek mekan edebîyata çiqas nikara xwe bajarî bike û bi gund ra sînordar maye, xitimîye. Wek mekan ez ne dijî  gundîbûnê edebîyatê me ne, wek mekan ez dijî bajarînebûna edebîyata me ne. Di edebîyatê de  mekan wek ku  Xweda ye,  her tiştî dîyar dike; wek ziman, psikoloji, ezatiya karekteran, zeman, ruh…   

Di çîrokên Sal Mîna Bawişkan Derbaz Dibin de em vê dîyarkerîya mekanê dibînîn. Di vê kitabê de nivîskar dikeve di nav dinyayê karekterên xwe, binhişê wan, derhişê wan… hewl dide ku ji wan hêlan ve karekterên xwe teswîr bike û bide nîşandayîne. 

*Nîhatê Hecî Şakir, Sal Mîna Bawişkan Derbaz Dibin, Nubihar, 2022.

 

6. Çîrokên Zewqa Edebîyê Berz

Ez gelek caran rastî vê pirsê têm: Tu ji bo çi edebîyatî dixwînî? Ez bersivek gelek kurt didim: Ji bo zewqê edebî.  Zewqa edebîyê her berhemî ji hev cûda ye, ya hinekan qe tune ye, ha hinekan pir kêm e, ya hinekan orta yê, ya hinekan jî berz e. Niviskarê mezin dikarin bi berhemên xwe zewqa edebîyê berz bidin. Ji wan nivîskaran yek jî Mehmet Dicleyê ku,  di her çîroka “Ta” de  zewqa edebîyê berz dide.  Ligel zewqa edebîyê berz, li piştî xwendinê ew bi her çîroka xwe, bandoreke serobinker dihêle li ser xwîner, weku ku her çîrok bibe perçeyêk xwîner. Xwezî wî herî zêde di du salan de carêk kitabek biweşandana.

* Mehmet Dicle, Ta,Avesta, 2013.

*Ev nivîs berî di malpera Kurdshopê de hatibû weşandin.

 

Dewlemendîyên Şûnwara “Çêştî Micêwir” a Mamoste Hejar

 

Pirtuka bîranînên Mamosta Hejar bi nava Çêştî Micêwir(2022) ji hêla Muhsîn Ozdemir hatiye bikurmancîkirin û ji alîya weşanxaneyê Peywendê hatîye weşandinê.

Berî ku ez Çêştî Micêwirê bixwînim, min got qey mamosta Hejar, tene şaîr e lê na…. Mamosta Hejar, şaîr, nivîskar, wergêrvan,  aktîvîstê sîvîl,  ferhengsaz, dinyager, pêşkar, radyoger, pêşmerge,  rêhelavê Mele Mistafa Berzanî…

Mamosta Hejar her çiqas piştî şêştî salîya xwe dest bi nivîsandina jîyana xwe kiribe jî, herçiqas dibêje gelek tişt nayê bîra min jî, lê bîranînên wî nîşane me dide ku bîra wî gelek xurt, zindî û geş e. Çêştî Micêwir, cureyek xwarînek e. Ji çend xwarînên ku  loqmayên ku ji wan zêde mane, ji tevlihevkirina wan lokman ra xwarînek çê dibe, jê ra dibêjin çêştî micêwir. Mamosta Hejar, nivîsandina bîranînên xwe dişibine wî xwarînê, qesta wî ev e ku ji jîyînên wî ra tiştek di bîra wî de mane, bi tevlihevî, berhevkirin û nivîsandina wan jîyînan e. Di bîranînên wî de  hinek cî, xal,  hene ku   mirov di dilê xwe de xwezîya xwe pê tîne ku xwezî wî ev cî, ev xal  zêdetir li ser bisekiniyan û izeh bikirana. Hezaran heyf e ku  bîranînên wî  netemambûyîyî  û wek taslak mane.  Lê bi wî halê xwe jî bîranînên Mamoste Hejar bêhempa, giranbuha, cîyawaz în.

Di nav otobîyografînûsî de cîyawazî bîranînên Mamosta Hejar ev in ku yek; bi detay û hûrgîlî ne, du; vegotina bîranînan  ne  bigiştîker in, îzehker û tewsirker in, sê; ji hêla mijar û fokusan ve piralî ne wek kultur, jîyane rojane, rewşa edebîyata kurdî, potreye rewşenbîr û nivîskar, şaîr kurd… ûwd.

Ez  bîranînên mamosta Hejar dişibimqadek arkeolojîk; şûnwarek qedîm, dewlemend. Çimkî di bîranînên wî de ji hêla kultur, civak, jîyana rojanê,  entelîjansîye kurdî,  serdema xwe, şoreşa Barzanî, serxwebûna Komara Kurdistan,  karekter û kesayetîya kurdan, derheqa çar perçeyên Kurdistan,  sosyopolîtîkê konjektorê  tê de jîyaye, sosyolojîya kurdî, edebîyata kurdî… gelek xalên, hûrgîlîyên balkêş,  bêhempa û giranbuha hene.

Bermahîyên bîranînên mamosta Hejar de di xwe de xezîneyê  mezin û gewre dihewînîn. Hûrgîlî û detayên Çêştî Micêwir çirûsk û îmgeya romanek, çîrokek, fîlmek dide mirov. Ji ber vê divê xwîner wek arkeologek nêzî bîranînên mamosta Hejar bibe û li ser wan xwendin bike û hûr bibe. 

Ji Çend hêlan ve kategorîzekirina Çêştî Micêwirê:

1.Jîyana mamoste Hejar

Jîyana mamosta Hejar di nav têkçûn û serhildan, bisifirbûyîn û înşakirinê de ye. Bi hûrgîlî behsa zaroktîya xwe, dema Komara Kurdistanê, rojên birçîmayînên xwe ya Baxdatê, salên xwe Rojava, rojên xwe yên Beyrud, Ewropa, Moskova, Bakû, Taşkent, Silêmanî, Cizîrê, di salên pêşmergetî de kêlîyên ku bi mirinê ra rû bi ra hatîye, qala hevre û hogir, têkilîya xwe bi entelîjansîye û sîyaseta kurdî ra, bengîbûna xwe ya kitabana, cara yekem di naşitî ya xwe de nasîna xwe bi Hêmin ra  û çawa henekê xwe bi helbestên wî ra kirîye, li piştî bîst û du salan, rasthatina xwe bi Hêmin ra, dilsozî û fedekarî hevjîna xwe, di nav şer de behsa karên xwe  entellektuîl, rojên xwe yên Kerecê dike.

2.Jîyana rojane

Di Çêştî Micêwir de bi detay qala jîyana rojane ya Komara Kurdista, Silêmanye, Baxdat, Qamişlo, Beyrûd, Parîs, Moskova, Bakû, Erîvan dibe. 

3.Ekonomî

Çêştî Micêwir derbarê sosyoekonomîye serdema xwe de gelek malûmat dide me. Çîna axa û şêxan, çîna feqiran, çîna gundî û bajaran. Hesen Kizilcî, di pirtuka xwe ya Kena Parsek de qala vê sosyoekonomîye dike.

4. Kultur

Di Çêştî Micêwir herî zêde derheqê kulturê serdemê wî de em dibin xwedî zanîn û fehmkirin: Li ser kulturê Cihû, Asurî, Tirkmen, Ereb, Kurd, Êzdî, Tirk, Îranî, Rûs, Fransiz, Azerî, Acem,Ermenî… û li ser wek mijarên qedexebûn û wendabûna,  çapkirina pirtukan, kirîna xeternakîya matba,çanda û menderese û feqîtî, suçdarkirina casûsî, giringîya radyo, xwendina kitaban û rojnameyan bi pere, di navbera mezheban de nefreta ji hev kuştin… Romannûs dikare pişta xwe bide Çêştî Micêwir û li ser wan wextan  romanan binivîsin.

5. Potreyên Entelîjansîyayê Kurdan

Di Çêştî Micêwir derheqa jîyana rewşenbîr, şaîr, nivîskar, entellekteulên kurdan û zanyarên ku li ser kurdan dixebitin û yên ereb, fars û tirkan de  gelek  agahî dide. Jîyana penabertî, parsekî,bêperetî, bêkarbûn a rewşenbîrên kurdan, têkilîya wan bi hevdû ra, zext û zordarî, sansurê dewletên dagirkerên li ser rewşenbîran… Wek Kanî, Pîrêmerd,  Goran, Faîq Bêkes, Qedrî Can, Mala Haco, Cigerxwîn, Nureddîn Zaza, Dr. Nafiz, Celadet Bedirxan, Osman Sebrî, Hesen Qizilcî, Zêbihî, Hiznî Mukrîyanî, Qasimlo, Mela Mistafa Berzanî, Celal Telabanî, Îbrahîm Ehmed, Qanatê Kurdo…

6. Rêwîtî û Dinyagerî

Mamoste Hejar di emrê xwe de ber bi gelek welat û bajaran  rêwîtî kirîye wek çar perçeyê Kurdistan, Îran, Irak, Surî, Lubnan, Misir, wek Fransa, Almanya, Îtalya, Yewnanîstan, Romanya welatên Ewropa, Azerbeycan,Ermenîstan, Asya Navîn, Rusya û Silêmanye, Hewlêr, Cizir, Qamişlo, Baxdat, Şam, Halep, Beyrud, Moskov, Paris, Berlin, Erîvan, Bakû, Taşkent….

 

7.Konjonktûrê Serdemê

Di Çêştî Micêwir de  derbarê konjonkturê serdemê  de wek polîtîk, sosyolojîk, antropolojîk, real polîtîk wek xebatek zanistên sîyasî em gelek detay balkêş û cîyawaz fêr dibin. Di peywenda Çêştî Micêwir de em vê serdemê dinêrîn, em dibînîn ku kurdên feqir û gundî li binê hegemonyaya şêx û axayan de,  hêzên kurdî kurd di navbera Rûs û îngîlîzan de difetisîn, sîyaseta me jî  di nav komînîzm  û rejîma dewletê de xitimîyîye. 

 

8. Xebatên Rewşenbîrî û Hunerî yê Kurdî

Di  Çêştî Micêwir de ji alîya xebatên rewşenbîrî, hunerî, kurdnasî, çapemenî, kovargerî, rojnamegerî, radyogerî, helbestê  kurdî ve gelek  malûmatan berfireh û kûr hene.  Wek kovarên Nîştîman, Helale, Kurdistan, Gelawêj, Ronahî, Hawar…

 

9. Bûyerên Dîrokî

Çêştî Micêwir  derheqê gelek bûyerên dîrokî kurdan de  me ronî dike. Ji hêla dîroknûsî ra Çêştî Micêwir  çavkanîyek kêrhatî ye.

 

10. Problematika Kesayetî û Karekterên Kurdan

Çêştî Micêwir li ser  fikirîn û analîzkirina kesayetî û karekterên kurdan de gelek mînakên balkêş pêşkeş me dike. Dema ku min Çêştî Micêwir xwend  romana  “Apê min Cemşîd xan ku hertim bê ew li ber xwe dibir” a Bextîyar Elî hat bîra min. Dema ku em di Çêştî Micêwir de dinêrîn kesayetî û karekterên  nîvîskar, rewşenbîr, gundî, xwende, zana, serokê  wek karekterê Apê Cemşîd gelek zû diguherîn. Mînak tu dinêrî, di dema şoreşê de fermandarek payeberzê pêşmerge, piştî şikandina şoreşê de bûye karmende dewletî.

 

Bi kurt û kurmancî Çêştî Micêwir ne wek behr û derya wek oqyanûs e.

 *Ev nivîs berî di malpera Kurdshopê de hatibû weşandin.

Qonaxên Gewrebûnê Di Fotografgîriyê De

 

                                    

 

Bi min îro zanîngehên herî mezin ên dinyayê ne zanîngehên wekî MIT, Cambridge, Oxford, Harvard, Stanford, Imperial College Londra, ETH Zurih, Zanîngeha Neteweyî ya Singapurê(NUS), University College Londra û Zanîngeha Berkeley Kaliforniyayê ne, lê belê YouTube e.  Îro zanîngeha herî mezin a dinyayê YouTube e çimkî  mirov dikare ji YouTubeê xwe fêrî her tiştî bike. YouTube dikare ji bo her qadê û mijarê mamostetiya me bike, me zana û ronî bike. Li gorî pêwendî û eleqeya xwe, car caran ez ji YouTubeê xwe fêrî mijarên cure bi cure dikim.  Di van rojan de jî ez hewl didim ku xwe fêrî fotografgîriyê bikim. Ji bo wê, li ser YouTubeê min derbarê fotografgîriyê de li gelek vîdeoyan temaşe kir û min gelek nîşe girtin.  Ji aliyekî din ve jî ez li ser fotografê, fotografgîriyê difikirim û diponijim. Di encama wan pratîkên min de ji bo bûyîna fotografgîrekî gewre têgihîştinek û zanîneke min çêbû.  Di vê nivîsê de ez dixwazim vê zanîn û têgihîştina xwe wekî çar qonaxan bi we re parve bikim. Dema ku mirov di wan çar qonaxan de xwe ber bi pisporbûnê ve kemiland, dikare fotografên resen û ciyawaz bigire, bibe fotografgîrekî gewre.

 

1.Bi Awayekî Teknîkî Nasîn û Zanîna Makîneya Fotografan

Makîneya ewilîn a fotografan, du sed sal berî niha, teqrîben di salên 1820î de li Fransayê hat îcatkirin. Di peresana makîneya fotografan de sê qonaxên sereke hene. Di qonaxa destpêkê de makîneyên fotografan reş û spî, di qonaxa duyem de makîneyên fotografên rengîn, di qonaxa sêyem de jî  makîneyên fotografên dîjîtal. Qonaxa duyem di destpêka sedsala bîstemîn de, qonaxa sêyem jî piştî sala 1990an çêbûye.

Di eslê xwe de fotografgîrî ji aliyekî yekem ve pisporiya nasîn û zanîna bikaranîna makîneyan e.

Ji bo bûyîna fotografgîrekî gewre: Yek, bi awayekî teknîkî teqez divê fotografgîr peresana makîneyên fotografan bizane; divê bizane ku di dîrokê de makîneyên fotografan çi veguherîn û guhertin derbas kirine, divê makîneyan têra xwe nas bike. Bi teknîkî di nasîn û zanîna bikaranîna makîneyan de ez bi xwe qet makîneyekê nas nakim, nizanim ciyawaziyên wan, kalîteyên wan, ferq û nuansên wan çi ne. Di vê peywendê de, mirov dikare ji hevalên xwe û mirovên xwedî tecrubeyên fotografgîriyê sûdê wergire û xwe ronî bike. Du, bi awayekî teknîkî divê mirov di bikaranîna makîneyan de zana û pispor bibe, termînolojiya makîneyan û fotografgîriyê bizane, hakimê eyarên hundirîn ên makîneyan be; taybetmendî, ferq, nuansên makîneyan ên kevn û nû bizane yên wekî diyafram, ISO, navbera dînamîk,  flash, lens, fîltre, enstantane, megapîksel… Bo nimûne, heke tu eyara teknîka girtinê bizanî, tu dikarî bi vê zanîna xwe dîmenekî estetîktir û rasttir bigirî, lê belê kesê ku wê eyarê nizanibe dê têk biçe. Sê jî, ji bo girtina dîmenekî, divê mirov bizane kîjan makîneyê, lens, fîlter, diyafram, iso… bi kar bîne. Mirov di kîjan qadê de fotografgîriyê bike, divê li gorî wê qadê makîneya fotografan, ekîpmanan bikire, bo nimûne ji bo fotografgîriya mîmariyê, divê bizane kîjan makîneyê û ekîpmanên wekî lens û fîltreyê bikire. Dema ku mirov di xala yekem û duyem de hoste be, dikare di vê xalê de jî hoste be. Hostebûna wê xalê bi yekem û duyem re têkildar e.  

 

2. Bi Awayekî teknîkî Zanîna Girtina Fotografan

Wekî teknîk zanîna şert û mercên girtina fotografgîriyê. Di girtina fotografan de pêwîstiya zanîna hinek xalên sereke heye: Ronahî, goşe û kompozisyon. Fotografgîr divê di zanîna wan xalan de xwe   pispor û hoste bike. Di nav wan de, a herî giring zanîna ronahiyê ye, bi awayekî fîzîkî zanîn û nasîna ronahiyê. Ji ber wê, tê gotin ku fotograf ronahî bi xwe ye. Piştî ronahiyê, di girtina fotografan de zanîna goşeyan tê. Divê mirov bizane di kîjan goşeyan de sûretan bigire, ronahiyê tê de bi cî bike, bo nimûne bizane nîvrokî an nîvê şevê fotograf ji kîjan goşeyan ve tê girtin.  Dema ku mirov di ronahî û goşeyan de bû hoste, divê bikare bi vê hostetiya xwe kompozîsyon-estetîkê biafirîne.

 

3.Diyarkirina Konseptê

Fotografgîr, piştî wextekî divê konsepta felsefeya fotografgîriya xwe diyar bike. Divê kûr û hûr bersivên pirsên wekî van bide:  Ji bo çi ez fotografan digirim? Ez hewl didim bi fotografan çi nîşan bidim? Fokusa fotografgîriya min çi ye? Min çi dîtiye ku ez bi fotograf nîşan didim? Di fokusa  fotografgîriyê min de çi heye? Di fotografgîriyê de perspektîf û nêzîkbûna min çi ye û çawa ye?

 

4. Xwedîbûna Şiyana Dîtinê

Fotografgîr di wê qonaxê de dikevin bêjingê. Resenî, ciyawazî, gewrebûna fotografgîrekî di wê qonaxê de derdikevin holê. Ev qonax di têkiliya nêrîn û dîtinê de xwedîbûna şiyana dîtinê ye.

Bi min fotograf di têkiliya nêrîn û dîtinê de xwedîbûna şiyana dîtinê ye. Her kes dikare binêre lê kêm kes dikarin bibînin. Ara Güler di gotûbêjekê xwe de fotograf wekî “hezkirina nêrînê ye” (Bakmayı sevmektir) pênase dike û dibêje fotograf “dîtin” e. Herwiha vê mînakê dide; kesek ji malê derdikeve, rojekê li hemû bajar digere û tiştekî nabîne lê kesek ji malê derdikeve, heta dikanê an firneyê diçe û gelek tiştan dibîne.

Mirov dikare bi kursan û perwerdeyê, xwe fêrî qonaxa yekem û duyem bike. Lê qonaxa sêyem qethiyen bi kursan û perwerdeyê re na, lê belê bi paşxana fotografgîr re ango bi kesayetî, ezayetî, qabîliyet, xwendin, temaşekirin, felsefe û îdeolojiya wî re têkildar e. Îdîaya min ev e ku Ara Guler (1928-2018) ne ermen lê tirkek bûya nikaribû bibe fotografgîreke ev qasî tekane û gewre. Çimkî êşa wê ya ermenbûnê, perwerde û paşxana wê ya ermenbûnê ew afirandibû, kiribû Ara Guler.

Di bitûniya pisporbûn û hostebûna di çar qonaxan de mirov dikare bibe fotografgîrekî gewre, derrêzê û ciyawaz.

 *Ev nivîs berî di malpera Kurdshopê de hatibû weşandin.

Lîstika Înfazê û Mimkûnbûna Guherandina Civakê

 

 

Piştî Amed, Batman û Wanê, li Bakur navendeke din a şanoyê li Kurdî zêde bû. Li Mêrdînê Şaneşîn Performansê mekana xwe vekir û sehneya xwe ava kir. Piştî lîstikên Bêcirr û Penceşêrê, ew di mekana xwe ya nû de bi lîstika xwe ya nû Înfazê li pêş temaşegeran e.

Înfaz lîstikeke parodîk e, perdeyek e û nêzî seatekê dikişîne.

Di Înfazê de çar listikvan hene: Midûr, Çawîş, Mele û Jinik. Ev her sê zilam hewlê didin îdama jinikê pêk binîn lê çi dikin çi nakin mirina jinê pêk nayê. Bi teknîka realîzma efsûnî ew jin namire û her ji nû ve zindî dibe, vedijî. Lîstik li ser wê absurdîyê ava bûye.

Çar lîstikvan temsîla çar strukturên civakê ne: Jin, dîn, îqtîdar û hêzên ewlehîyê. Nemirina jinê di nav wan de dibe krîzeke antagonizmayî, rê li ber kilîtbûn û xitimîna sîstemê vedike.

Bi vegotina flashbackê em fêr dibin ku sûcê jinê çi ye: Ew ji mala xwe derketiye çûye malê zilamekî zewicî, çend saetan li wir maye. Ev kirin dibe sedema îdamkirina wê.

Pêşî wer xuya dike ku di fokusa Înfazê de tenê jêpirsîna zayenda civakî, sîstema pederşahî û exlaq hene lê na!.. Lîstik bi giştî pergalê, civakê jê berpirsîyar dike.

Înfaz bi wê jêpirsînê, mimkûnbûna guherandina civakê problematîze û nîqaş dike.

Înfaz pirseke kûr û giran bi temaşeger dide pirsîn. Pirseke ku nakokîyan bişikîne. Ger em karibin bersiva wê pirsê bidin, rewşa îro dê biguhere û dêrîyên civakeke nû wê vebin.

Pirs ev e: Di lîstikê de xitimîn û kilîtbûna sîstemê dê çawa bê çareserkirin, mimkûnîya guherandina civakê çawa dê pêk bê?

Xitimîn û kilîtbûna sîstemê encax bi guherandineke radîkal dê pêk were.

Em di lîstikê de bandora dînbûnê jî dibînîn. Bi guherandina şîroveya dînîtîyê re hewldana şikandina kilîtbûnê û vebûna xitimîna sîstemê heye. Ji ber ku jin 'dîn' bûye, wekî Michel Foucault, Mela dibêje "îdamkirina jinê ne rast e". Lê hewldana Mela, nabe çare. Bi hinceta 'dînbûnê' Mela hewlê dide wê kirina jinê meşrû bike. Wekî ku Foucault dibêje "îqtîdar, sîstem kengî li hemberî pratîkekê xitimî, bi etîketa dînbûnê krîza xwe çareser dike û ji nû ve xwe meşrû dike."

Mimkûnbûna guherandina civakê, çareserîya xitimîn û kilîtbûna sîstemê çi ye?

Bi min bersiva vê pirsê bi guherandina îqtîdarê re têkildar e. Ji bo guherandina civakê, çareserîya xitimîna civakê ew e ku berî her tiştî divê îqtîdar bê guherandin. Çimkî her tiştî îqtîdar tayîn û dîyar dike. Dema ku îqtîdar, form biguhere civak, naverok jî diguhere.

Îro Swêd, Norwêc, Fînlandîye… demokratîkbûn û azadîxwazîya civaka wan ji îqtîdara wan tê. Dema ku dewletek demokratîk û azadîxwaz be piranîya civakê jî wisa dibe. Îro dewlet faşîst be civak jî faşist dibe. Ma îro dewleta tirk biguhere, civaka tirk jî naguhere? Mînak: Îro ji bo dîndaran meseleya hevzayendîyê krîzeke mezin e. Ku îro, îqtîdara dînê Mesihî, Vatîkan hevzayendîyê azad bike, ew krîz jî ji bo dîndaran wê nebe meseleyeke jirêzê?

Lêbêle guherandina îqtîdarê dê çawa pêk bê?

Di lîstikê de guherandina îqtîdarê; ango Midûr çawa dê pêk bihata? Çawîş û Mela bi hev re çiqas dikarin Midûr biguherînin? Lê pêşî guherandina Mela û Çawîş dê çawa pêk were? Li vir ev pirs derdikeve: Takekes/ferd çiqasî dikare îqtîdarê biguhere, demokratîk û azadîxwaz bike û takekes bi xwe çawa dikare xwe biguherîne?

Lîstika Înfazê bêyî ku bikeve xapa sloganîk û ajîte, ji bo guhertina îqtîdarê û takekesan dikare çi pêşnîyazan pêşkêşî me bike? Wek temaşeger em dikarin çi pêşnîyazan li wan bikin?

Şaneşîn Performans ji niha ve bi xebatên xwe geşbînîyekê çêdike ku bibe navendeke berz a şanoya Kurdî…

 *Ev nivîs berî di malpera Kurdshopê de hatibû weşandin.

Peter Zumthor û Sêrt

 

 

Mîmariya modern, ji destpêka 1900î ve dest pê kir û heta sala 1960î dewam kir. Ji sala 1960î ve heta îro jî mîmariya post-modern hebûna xwe dewam dike. Her çi qas bingeha esasî ya post-modernîzmê ji sedî sed azadiya takekesî be jî; li gorî dilê takekes be jî, azadiya absurdbûn û tewşomewşobûnê be jî post-modernîzm di rastiyê de ne ji sedî sed azadî ye. Azadbûna post-modernîzmê bi xwe di xwe de  pergalekê dihewîne. Di nav sînorên wê pergalê de azadbûnê dide takekes. Post-modernîzm di îhlalkirin û derbaskirina sînorên xwe de gelekî hişkperest e. Lewma di nav cîhana mîmariya îroyîn  de jî  nêzîkbûneke ciyawaz, helwesteke nelirêyî, kesayetiyeke derrêzê û hewleke nûger nayên dîtin, qebûlkirin û hezimkirin. Dema ku tu ne li gorî pergala post-modernîzmê bî, tu ciyawaz, nelirê û derrêzî bî, post-modernîzm wekî ku tu tune yî tevdigere, tu lidervemayî yî, di fîlmê The Fountainhead (1949) yê King Vidor de em çîrokên lidervemayîna mîmarekî nelirê, derrêzê temaşe dikin, film nîşanî me dide ku êşa xwebûn, ciyawazbûn, nelirêbûnê û bedelê xwe-danqebûlkirinê çi qasî giran e.

Digel hemû hişkperestiya post-modernîzmê, di cîhana mîmariya îroyîn de dengên rengîn, nêzîkbûnên ciyawaz, helwestên nelirê, kesayetiyên derrêzê hene û di dawiya dawî de ew kes bi karên xwe, bi hunerên xwe, xwe bi post-modernîzmê û dinyayê didin qebûlkirin. Ji wan kesan yek jî mîmar Peter Zumthor e (1943), Peter Zumthor têra xwe ciyawaz, nelirê û derrêzê ye… ji Swîsreyê ye, li gund dijî, karên xwe, berhemên xwe li gund diafirîne.  Di mîmariya dinyaya îroyîn de ew bi tena serê xwe, li hemberî post-modernîzmê bûyê wekî ekolekê, reqîbekî, mîmariya wî ji gelek aliyan ve tê problematîzekirin.

Du taybetmendiyên sereke yên mîmartiya Peter Zumthor hene. Yek, dema ku wî avahiyek çêkir, ew avahî wekî ku ji mêj ve li xwezayê be, qethiyên divê ev avahî li xwezayê wekî pîne, kerixî, dinyanedîtî neyê xuyakirin. Ew armanc dike di navbera xweza û mîmariyê de yekîtiyek, ahengek û bitûniyekê çêke, di karên wî de em detayên pêkanîna vê armancê dibînin. Du jî, dema ku wî avahiyek, xaniyek an malek çêkir, divê her pencereyeke wê avahiyê li bergeheke xweştir û rengîntir vebe, her pencere dinyayeke ciyawaz û nû bibîne.

Bi otostopê ji Amedê derdiketim rê, heta Stenbolê çûm. Di navbera Meletî û Qeyseriyê de tirekê ez rahiştibûm. Şofêrê tirê jî ji Qeyseriyê bû, perspektîfa wî gelekî fireh bû, têra xwe dinyadîtî bû, wî dizanîbû ji jiyan û dinyayê keyf û zewqê bistîne, di nav sohbetê de ji min re digot; min gelek dixwast li dinyayê bigerim lê qet derfeta min tune bû, min ji xwe re got; divê ez karekî bikim ku bi wesîleya vî karî ez bikaribim li dinyayê bigerim. Ji ber wê ez bûm şofêrê tirê, bi xêra şofêrtiyê ez li hemû Ewropa, Asya, Rojhilata Navîn geriyam. Sebaret bi mîmariyê, ez ji wî hûrguliyeke harîqulade û cewherî fêr bûm. Wî zeviyek nekiriye çargoşe, tê de xaniyekî bêzewq lênekiriye, ji Holandayê plan û proje aniye, li gundê xwe ji xwe re xaniyekî bi tîpa holandayî çêkiriye. Digot; xaniyekî ku te çêkir, divê bi ti hawî tu tê de aciz nebî; sil, bêhedar, diltengî û bêhnteng nebî.

Ne tiştekî muezem e? Înşakirin û çêkirina xaniyekî, mekanekî, avahiyeke ne acizker û ne bêhntengker… Ev raman di înşakirin û çêkirina xaniyekî, avahiyekê û mekanekî de divê bibe prensîb. Divê li gorî wê prensîbê mekan û avahî bên çêkirin û înşakirin.

Bi raya min, Peter Zumthor jî tam bi vê prensîbê berhemên xwe diafirîne, xaniyan çêdike. Di berhemên wî yên mîmarî de acizî, bêhedarî, bêhiwîbûn û bêhntengbûn tune ne.

Heke xwîner pirs bikin û bibêjin ka Peter Zumthor û Sêrt çi eleqe û di nav wan de çi têkiliyek heye; ez nîşan bidim bê ka di navbera wan de çi têkiliyek, çi eleqeyek heye.

 

 

Berî demekê, min rêwitiyek bo bajarê me Sêrtê kir.  Sêrt ji du aliyan ve gelek li xweşa min çû, min jê hez kir.

Li Sêrtê hebûna çayxaneyên şîrîn û dilgerm gelek xwe dide xuyakirin. Hebûna çayxaneyan bajar zindî dikir. Bi çayxaneyan di bajêr de zindîbûn hebû, ne wekî bajarekî mirîbû. Yek, digel polîtîka û pratîkên tirkkirina Sêrtê yên bi riya dîn, Sêrt bajarekî kurd û kurdî bû, ruhê kurdewariyê xwe gelek dide hîskirin. Herçiqas ji sedî siyê Sêrtê ereb jî bin, li Sêrtê kurdî serdest bû, di sûkê de devokên Botî, Xerzî û Koçerî diketin nav hev, harmoniyek û ahengeke xweş xwe digihand guhê mirov, cil û bergên neteweyî yên kurd di jiyana rojane ya Sêrtê de zindî ne.

Du jî xweşikbûn û îhtîşama xweza, hişmeta hawirdor û heybeta cografyaya Sêrtê ez mest kirim. Wekî bajar Sêrt, wekî ku di nav îhtîşam û heybeta çiyayan de hatiye avakirin...

Têkiliya Peter Zumthor û Sêrtê xwe li vir dide dêr. Mirov dikare xaniyekî, avahiyekê li Sêrtê çêke, her pencereya wî xaniyî li îhtîşamek, hişmetek û heybetekê vebe; xaniyekî ku di tu hal û karî de tê de acizî, bêhntengî, bêhedarî tune be….

Ji hêla mîmarî û peyzajê ve Sêrt bajarekî çawalêhato bû, ji estetîkê gelekî dûr bû. Qet xaniyek, avahiyekî ku di xwe de zewqên berz dihewand bi ber çavê min neket.

Ji hêla mîmarî û peyzajê ve, Sêrt qet nikaribû heqê îhtîşam û heybeta xweza û cografyaya xwe bide.

Em hêvî bikin ku ev nivîs bibe wesîle ku şexsek, ferdek xaniyekî Peter Zumthorwarî li Sêrtê çêke. Bi hêviya ku Sêrt bi temamî bibe bajarekî Zumthorwarî!...

*Ev nivîs berî di malpera Kurdshopê de hatibû weşandin.

Theodor Herzl Îro Kurd Bûya

 

Di nav dîroka cihûyan de giringî û ciyawaziya Theodor Herzl çi ye?

Wekî çend detayan dîroka cihûyan a berî sala 1880 dizanim. Lê piştî wê salê, dîroka cihûyan, rewşa wan a sosyopolîtîk ez bi awayekî firehtir dizanim. Di demên dawî de min li ser dîroka nêz a cihûyan çend kitêb xwendin: Dewleta Cihûyan (2021) ya Thehodor Herzl, Meseleyeke Giring (2022) a Eliezer Ben-Yehuda, Jiyana Min a Golda Meir,  Kudüs… Ey Kudüs (2018) a  Larry Collins û Dominique Lapierre.

Mirov dikare dîroka cihûyan bike sê qonaxên sereke; pêş-sirgûnê; derxistina cihûyan ji Fîlîstînê û belavbûn wan a li çar aliyên dinyayê, paş-sirgûnê û avakirina dewleta Îsraîlê. Qonaxa paş-sirgûnê jî di nav xwe de ji çend qonaxan pêk tê; wekî di sirgûnê de berî îslamê, dema îslamê, serdama navîn, serdema modernîzmê… Şoreşa Fransizan ji gelek aliyan ve rêveçûna dinyayê, neteweyan, însanan, civakan, kulturan û gelek diyardeyên din serobin kirin û guherandin. Ji wan diyardeyan yek jî rewşa sosyolojîk û konjuktorî ya cihûyan li Ewropayê bû; berî Şoreşa Fransizan, cihû li Ewropayê di gettoyan de dijiyan, têkiliya wan bi bajêr re, ketina wan a nav civakê bi destûrên hezar zehmetî çêdibûn. Şoreşa Fransizan, cihû ji girtîgehên gettoyan derdixistin û daxilî jiyana bajarên Ewropa dikirin. Lê vê diyardeyê jî bi xwe re gelek problem û krizên nû anîne.  

Di wan deman de dema mirov digot cihû; du tişt wekî hêma dihatin hişê mirov; yek, tîcaret ango zengînî, du jî, mirovên serkeftî, deha û gewre yên wekî entelektuel,ekonomîst, mihendis, mîmar, hunermend, zanyar… Sedem ev e ku li Ewropayê ji bilî bazirganî û entelektueliyê nehiştin ku cihû karên din bikin. Ku tu dixwest xwe bi ewropiyan bidî qebûlkirin, diviya an tu bibî deha, entelektuelekî gewre an jî bibî dewlemendekî mezin. Hem ji ber serketin û hêzbûna madî hem jî ji ber serketina entelektueliya cihûyan li dijî wan li Ewropayayê diyardeya antî-semîtîzmê derket holê. Di dawiya dawî de antî-semîtîzm bû sedema Holokostê; jenosîda cihûyan…  

Ji piştî salên 1850î ve di nav xwende, nivîskar, rewşenbîr, entelektuelên cihûyan de li ser meseleya cihûyan, wekî şewbê berbelavbûn û harbûna antî-semîtîzmê, li ser rewşa wan a sosyopolîtîk, dahatûya wan  nîqaşên cure bi cure çêdibin. Di wan nîqaşan de du alî hene, aliyê cihûyên sosyalîst, komunîst, antî-siyonîst, li aliyê din jî cihûyên siyonîst hene. Cihûyên sosyalîst dibêjin sosyalîzm çareserî ye û dê me azad bike, cihûyên sosyalîst dişibin kurdên ku îro demokratîkbûna Tirkiye, Îran, Iraq û Sûriyeyê diparêzin lê cihûyên siyonîst azadiya xwe di sosyalîzmê de nabînin, lê nikarin çareseriyeke misoger, daîmî jî pêşkeş bikin. Ciyawazî, curetkariya Theodor Herzl ji vir derdikeve holê, Herzl dibêje divê cihû bibin xwedî dewletekê, hekena tu çareseriya din nabe çareseriyeke daîmî û misoger.

Jixwe xeyala du hezar salî ya cihûyan hebû ku welatê ku du hezar sal berê jê hatine sirgûnkirin, careke din lê vegerin. Ev di nav cihûyan de wekî xeyaleke nemumkin, bêîmkan û razber bû, kesî ji pêkhatina wê xeyalê bawer nedikir, ne xeyaleke geşbîn bû. Curetkarî û ciyawaziya Herzl ev e ku ew xeyal şênber û geşbîn kir, pêkhatina wê xeyalê wekî çareseriyeke daîmî û misoger pêşkeş kir. Çareseriyeke ku ji bo her kesî bêîmkan, nemumkin e, wekî mûcîzeyê ye lê Herzl wê çareseriyê pêşkêş dike. Di nav xwende û rewşenbîrên cihûyan de yekane deng Herzl e ku dibêje ku divê cihû bibin xwedî dewletek. Yek, em bi pereyên dewlemendên cihûyan ji xwe re axekê bikirrin, bikin dewleta xwe, mînaka Arjantînê di rojevê de ye, du jî kirrîna axa Fîlîstînê lê ew çend qat zêdetir bêîmkan tê.

Ew çareseriya xwe wekî kitêbekê bi navê Dewleta Cihûyan diweşîne. Ev xebat ji hêla Fexriya Adsay ve li kurmancî hat wergerandin û ji weşanên Avestayê hat weşandin.

 

Herzl ji ber wê çareseriya xwe di nav cihûyan de wekî dîn û xurifî, şîzofren, wekî ku aqilê xwe wenda kiriye tê dîtin. Hema hema kesek baweriya xwe bi Herzl nayîne. Ji wî re dibêjin dev ji wan tiştan berde. Lê Herzl di armanca xwe de ew qasî geşbîn e ku qet guh nade kesî û bi ya xwe dike. Geşbînî; berî ku tu dest bi karekî bikî, ji xwe bawer dikî ku tu yê bi ser bikevî.

Di wan rojan de min Günlükler (Rojnivîsk), 1. Cîlt (2023) a Theodor Herzl xwend. Di Günlüklerê de tenê du tişt hene. Yek, temam em cihû bibin xwedî dewletek, çareseriya daîmî ev e lê divê dewletek çawa be, Herzl ji her aliyî ve hûr û kûr difikire, hewl dide bersiva wê pirsê wekî projeyeke bêxeta, planeke rêk û pêk şênber bike.  Du jî ji bo realîzekirina wê çareseriyê, Herzl hewl dide ku wê çareseriyê înşa bike û pêk bîne, bike rastî. Ji ber wê jî ew bi her cureyî networkan çêdike. Herzl tê paytexta Osmaniyan Stenbolê, dixwaze bi Siltanê Osmanî re hevdîtinê pêk bîne. Ji bo kirrîna xaka Fîlîstînê Siltanî îqna bike û pere bide Osmaniyan, bi pere Fîlîstînê ji Osmaniyan bikire lê li vir cîlda yekem a pirtûkê diqede.

Di eslê xwe de Günlükler 1. Cilt nîşanî me didin ku kitêba Dewleta Cihûyan di nav şert û mercên çawa de derketiye.

Gelek avantajên me kurdan ji cihûyan hene. Cihûyan ji tunebûnê hebûna welatekî û dewletekê, zimanekî afirand. Bo nimûne; çola Necef kirin deşteke avî. Ya me welat û ziman heye em li ser wî dijîn lê dewlet tune ye. Em di welatê xwe de bêwelat in, ew jî tam tê wateya bêdewletbûnê. Dezavantaja me ji cihûyan ev e ku aqilekî me yê mihendisî, înşaker, çareserker û bajarî tune ye ku em pê xwe bikin dewlet, di cihûyan de aqilekî mihendisî, înşaker, çareserker û bajarî hebû ku ji tunebûnê ji xwe re welatek û dewletek çêkirin. Cihû ji ber sirgûnê, li Ewropayê têra xwe bibûn bajarî em nebûn bajarî, îro jî em hej nebûne.

Îro Theodor Herzl sî û pênc salî bûya, li parçeyekî welatê me bijiya dê çi bikira? Bi rastî îro Herzl kurd bûya dê çi bikira, ji bo çi tê bikoşiya? Çareseriya wî dê çi bûya? Çi plan û proje dê pêşkêş bikirina? Rêyeke çawa dê li ber xwe daniya? Niha ji ku ve û ji çi dê dest bi xebatê bikira?  Li hemberî siyaseta me nêzîkbûn û tevgerên wî dê çi bûna? Wî dê îro xwe neçare, têkçûyî û di korerêyekê de hîs bikira? Dê çi qas geşbîn bûya? 

Yek, Herzl bibûya dê wekî çend kitêban bersiva pirsa “em dewleteke çawa dixwazin” bidîta. Bi rastî jî heta niha çima kesî li ser wê pirsê xebatek nekiriye. Mînak ji aliyê hiqûqê ve, me ji bo kurdan makezagonek amade nekiriye. Du, Herzl kurd bûya gelo dê bibûya entelektuel, nivîskar kitabên analîzî û tehlîlî yên psîkolojîk, sosyolojîk, dîrokî û siyasî binivîsandina. Sê jî wekî siyonîzmê dê li ser Kurdistanîbûnê bibûya îdeologek û îdeolojiyek dameziranda?

Theodor Herzl,îro kurd bûya çi bikirina!??

 

*Günlükler 1. Cild, Theodor Herzl(çev:Ali Fahri Doğan), Runik Kitap, 2023.

*Ev nivîs berî di malpera Kurdshopê de hatibû weşandin.

Kurdîya Zazakî Bi Şeş Romanên Nû Rekorek Bi Dest Xist

 

Romana yekemîn a Kurdîya Kurmancî di sala 1935an de Erebê Şemo nivîsiye: Şivanê Kurmanca. Romana pêşî ya Kurdîya Soranî di sala 1959an bi destê Rehîm Qazî hatiye nivîsîn: Pêşmerge. Û romana ewil a Kurdîya Zazakî di sala 2000î de Deniz Gunduz  weşand: Kilama Pepûgî. A rast li ser edebîyata Kurdîya Goranî û Kelhorî tu zanîna min tune ye. Ji ber wê derheqê romanên pêşî yên bi wan zaravayan de nikarim tiştekî bêjim. Li Bakur bêîstîsna li ser edebîyata Kurdîya Goranî û Kelhorî ya modern hema hema tu kes tu tiştî nizane. Ji ber wê em dixwazin di Kurdşopê de, li ser edebîyata Kurdî ya Goranî û Kelhorî gotar û nivîs bên weşandin da ku haya me jê çêbe. Çawa ku em edebîyata Kurdîya Goranî û Kelhorî nizanin, ew jî edebîyata Kurdîya Zazakî, ya Kurmancî nizanin herhal. Divê em kurd edebîyat, sînema, muzîk û qadên xwe yên din bi hev bidin nasîn. Ku ez ne xelet bim, armanca sereke ya Kurdşopê jî heman xem e. Armanca sereke ya vê nivîsa min jî ew e ku bi kurtasî jî be, romannûsîya Kurdîya Zazakî ya herî nû bi Rojhilatî û Başûrîyan bide nasîn.

Zaza xwe wek kird, kirmanc, dimilî; zimanê xwe jî wek Kirdî-Kirdkî, Kirmanckî, Dimilkî pênase dikin.

Li gorî Bîblîyografyaya Kirmanckî (Zazakî) ya Mutlu Canî heta sala 2017 bi tevahî yanzdeh roman bi Kurdîya Zazakî hatine weşandin. Di navbera 2017 û 2022 de -bi qasî ku ez zanim- pênc an jî şeş roman hatine weşandin, bi Zazakî bi tevahî bîst roman tune ne.

Lê di sala 2023yan de, digel ku sal hêj neqedîyaye, heta îro şeş roman bi Kurdîya Zazakî hatin weşandin. Heya îro cara yekem e ku di salekê de şeş roman bi Kurdîya Zazakî dertên. Ev dîyarde di dîrokê de ji bo edebîyata Kurdîya Zazakî rekorek e.

Di vê nivîsê de ez dixwazim wan şeş romanan bidim nasîn:

 

1.Demserrê Vîrî (Demsala Bîrê), Newzad Valêrî, Avesta.

Newzad Valêrî (1975, Çewlig), helbestkar, wêrger û nivîskar e. Hata niha  du kitabên wî yên helbestê hatin weşandin.  Kîtabeke Sohrab Sepehrî ji Farisî wergerandîya ser Kurdîya Zazakî. Çîrokên gelêrî yên Çewligê berhev kirin û wek kîtab çap kirin. Di mijarên cur bi cur de nivîs û gotarên wî hatin weşandin. Demserê Vîrî, romana wî ya pêşîn e.

Mekanên vê romanê Çewlîg, Dara Hênê, Amed, Stenbol, Berlîn û Hamburg in. Roman li ser têkîlîya pîredayika nêzîkî sed sal emir kirî û nevîyê wê Mirad ava bûye. Di romanê de sûretên guhertinên nifşan hene.

 

2.Vindîbîyayiş (Wendabûn), Serwet Akkaş, Roşna.

Ka kerem kin lê binêrin: Li Erdaxanê tene gundekî zazayan heye. Ji wî gundî romannûsek radibe. Ma ev tiştekî super nîn e? Xwezî ji her gundê me ne tenê nivîskarek; çar-pênc nivîskar rabûbûna.  Çar-pênc nivîskar! Xwezî çîroka 'Êş'ê ya Hesenê Metê bibûya rastî...

Yekane romanûsê me yê Erdexanî Serwet Akkaş (1980) e. Romana wî ya pêşîn “Heyf” di sala 2017 de hat weşandin.  Vîndîbîyayiş romana wî ya duyem e.

Di Vîndîbîyayişê de bi karakterên wekî bav, kur û nevî têkîlîya nifşan tê problematizekirin. Di dawîyê de em tunebûn û wendabûna nifşekî dibînîn. Ew bes wendabûn û tunebûna wî nifşê malbetekê bi tenê nîn e. Na! Na! Wendabûna parçeyekî neteweyekê ye.

 

3.Astorê Terqnayeyî (Hespên Silikandî), Maaruf Ataoğlu&Hüseyin Turhallı, Roşna.

Pêvajoya nivîsîn û weşandina vê romanê gelekî balkêş e. Li gorî malûmatên ku Roşan Lezgîn di bloga xwe de belav kirine Maaruf Ataoğlu, qala serpêhatîyên kalê xwe, meta xwe û dapira xwe  yên piştî têkçûna serhildana Şêx Seîd dike. Neviyê wî Hüseyin Turhallı jî wan serpêhatiyan qeyd dike. Paşê jî bi tirkî wek roman dinivîse. Ji bo weşandinê wê romanê ji Roşan Lezgîn re dişîne, ew  jî romanê  werdigirîne ser Kurdîya Zazakî û bi wî hawî diweşîne. Astorê Terqnayeyî romaneke bîyografîk û dokumentarî ye. Tê de tevî serpêhatî û jîyana sê kesan sosyopsikolojiya piştî têkçûna serhildanê heye.

 

4.Hêvîya Seseron Rocobîyn (Hêvîya Sed Salan Roja Din) Hacî Ozkal, J&J.

Hacî Ozkal (1957, Pîran-Amed) nivîskar, zimanzan, ferhengsaz û berhevkarê folklorê ye. Hêvî Seseron Rocobîyn, romana wî ya yekem e. Di vê romanê de nivîskar hewlê dide çar nifşan fahm bike: Nifşa kalên wî, ya bavê wî,  ya wî û ya zarokên wî.

 

5.Gaban de Ju Çê Xawaçur (Di Gêlî De Xanîyek Xawaçur) Hüseyin Ayrılmaz, Dam.

Hüseyin Ayrılmaz ji Dêrsim e. Gaban De Ju Çê Xawaçur romana wî ya pêşî ye. Xawaçur, li Dêrsimê navê gêlîyekî ye. Di wî gêlîyî de xanîyekî bi tena serê xwe hebûye. Ew xanî ji bo nivîsandina vê romanê ji nivîskar re bûye çirûsk. Berî kolonyalîzm û jenosîda Dêrsimê  jîyana rojane, têkîlîyên civakî, têkîlîya însanan bi xweza, hawirdor û heywanan ve, bawerî, ruh, kultur, civak, coxrafya, xweza çawa bûn? Nivîskar bi vê romanê  hewlê dide ku vê pirsa giran û kûr bibersivîne.

 

6.Lorika Domanu (Lorika Zarokan), Şahin Çiçek, Fam.

Ev roman romaneke dîrokî ye. Di fokusa romanê de jenosîda Dêrsimê heye. Di romanê de xwîner bi çavên sê zarokan wehşeta qirkirinê û hewla ji bo jîyanê dibînîn.

 

Meriv bi kurtasî dikare bêje di van şeş romanan de hêmaya sereke rabirdû ye. Hewla fehmkirina determînîzm û dîyakletîka rabirdûyê, analîz û muhesebekirina wê…

*Ev nivîs berî di malpera kurdshopê de hatibû weşandin.

Pêşaneya Govenda Rengan a Abdulmutalep Gardî

 

                                   

Konser, panel, gotûbêj, sempozyum, şano, sinema na; li Amedê  herî zêdê çûyîn û gera pêşaneyên hunerî min kêfxweş û dilxweş dike. Li Amedê çend dezge, mekan hene ku pêşaneyên hunerên modern û hevçerx li dar dixin. Li gorî çalakbûnê Rıdvan Kuday Galerî, A4 Sanat Atolyesi,Merkezkaç Kolektif Mekan, Qesra Zervezan û Şaredarîya Bajarê Mezin a Amedê yên sereke ne.

Min gelek ji dil dixwest ku li Amedê biçim pêşaneya hunermendekî/ê yan jî hunermendên ji parçeyên din ên welat. Lê heta niha ez li vî bajarî qe rastî pêşaneyên hunermendên Rojhilatî, Başûrî yan jî Rojhavayî nehatim. Min nûçeyek dît; hunermendekî Hewlêrî li Amede pêşaneya resman vekiriye. Çawa ye sazîyeke, dezgeyekî me yê hunerî çêbe, bi dewamdarî pêşaneyên hunermendên perçeyên din ên welat li Amedê veke?

Li Komeleya Çand û Hunerê ya Dîcleyê di navbera 04-08 Cothemê de, hêştemîn pêşaneya Abdulmutaleb Gardî (bi telafuza Bakuriyan "Evdilmutalîb Gerdî") çêbû.

Abdulmutaleb Gardî di tabloyan de fokusa xwe daye ser êşên jinan. Wek fokus di her tabloyê de suretek, halekî din ê êşên jinan nîşan dide. Di tabloyên wî de alîyekî din heye ku ji fokusê zêdetir xwe dide pêş: Ahenga rengan. Ji ahenga rengan jî wêdetir, ez dixwazim wek 'govenda rengan' pênase bikim.

Di govend û ahengê de cîyawazîyên mezin hene. Ferqa aheng û govendê  ev e: Di govendê de aheng heye lê di ahengê de govend tune ye. Aheng, taybetmendîyeke sereke ya govendê ye. Di govendê de her kes bi ciyawazîya xwe hazir e, kes ne mecbûr e heman îdeolojîyê biparêze, bawerîyê bi heman dînî bîne, ji heman tiştan hez bike. Lê di nav van cudatîyan de kontrastek çêdibe. Ev jî bi ahengê pêk tê. Ji ber wê tenê pênasekirin an jî navlêkirina ahenga rengan ji gelek alîyan ve kêm e.

Di govendê de gelek alîyên tiştên dij/zid/cîyawaz hene. Di govendê de hereket, enerjî, rîtm, kêfxweşî, dilşadî, bextewarî, coş, şahî, xwe şuştina ji hestên wekî êş, keder, derd, kul, xem, keser, tirs, fikar û endîşeyê hene. Lewma govend katarsîs e, kovanrevînî ye. Di tabloyên Abdulmutalep Gardî de bi tevahî ev tişt heye.

Di tabloyên wî de rengan govend digerand; govenda rengên dij/zid. Sermestbûn û serxweşbûn xwe gihandina zewqê ye. Govenda rengên wî ez sermest kirim, şûştin û paqijîyek di hiş û ruhê min de çêkir.

Di tabloyên wî de nakokîyek jî hebû. Di govenda rengan de jin bi êş, bi xem, bi kul, bi keser, bi fikar,  xembar û melankolîk bûn. Dibe ku mamosta Abdulmutalep vê nakokîyê wisa îzah bike: Jin biêşe jî jîyan rengîn e.

Gelo di govenda rengan de  halên şadî û bextewarîya jinan hebûna; jinên şa, dilxweş, bicoş, bikêf, şox û şeng bihatana çêkirin wê gavê tablo dê çawa bibûna? Gelo asta hunera tabloyan wê geş û berz bibûya yan nizm û qels? Çima em her tim jinê û êşê tînîn cem hev? Nebe ku em ji jinên şad û bextewar, şox û şeng ditirsin? Divê di hunerê de ev hêmaya jinan bê guherandin.

 

Ji bo min krîtereke resmên berz û geş heye: Divê meriv ji nêrîna tabloyê têr nebe, bi seatan lê binêre. Heta ji dil, ruh, çavan bê ferz e meriv lê temaşe bike. Carna ez diçim pêşaneyekê, di panzdeh deqîqeyan de xilas dikim û dertêm; lê carna jî tablo nahêlin ez ji pêşangehê derkevim, ew xwe didin temaşekirin. Di pêşaneya Abdulmutalep Gardî de jî ev hebû. Çend tabloyên wî hebûn ku ez ji nêrîna wan têr nebûm, niha ez bêrîya wan dikim.

Bi min resm reng e. Resam jî pispor, zana, ustadê rengan e.  Resam hunermendê rengzan e, ruhê wan, psîkolojîya wan, ahenga wan dizane. Resam dikare rengên ku herî zêde li dij hev in, dijminên hev in li hev bîne, wan têxe govendê.  Rengzanîya her resamî/ê ne wekî hev e, cîyawazî, gewrebûn û berzbûna wan bi qasî rengzanîya wan e. Ne tenê resam, ji bo modanas, dîzaynkar, sêwirîner, peyzajkar, dekorator, mîmar û fotografgiran jî wisa ye… Di resmê de çêkirina ahenga rengan jixwe zehmet e, jê re hostatî divê; lê çêkirina govenda rengan hêj zehmettir e. Jê re pisporbûn û ruhê hunerî pêwîst e.  Abdulmutalep Gardî di resamê de xwe gihandîye wê gewrebûnê.

Berî em têkevin bajaran, di gundan de û li koçerîyê jiyana me kurdan, kultura me ya kinc, xalîçe, û lihêfan gelekî rengîn bû.  Di kultura me ya dîtbarî de govenda rengan hebû. Mînak lixwekirina Botan û Hekarîyan. Lê îro li Cizîrê, li Culemêrgê ew govenda rengan nemaye. Di sala 2016an de min li Hewremanê govenda me ya rengan bi çavên xwe dît.  Lê di bajaran de cil û bergên me bi piranî reş û absurd in. Govenda me ya lixwekirine dibe govenda absurdan.

Niha tabloyên Abdulmutalep Gardî yên mayî meraq dikim û dipirsim: Gelo huner dê tiştê ku me li bajaran wenda kir dîsa bide me?

 *Ev nivîs berî di malpera Kurdshopê de hatibû parvekirinê.

Di Filma Tercûma ya Omer Faruk Baran de Ferqa 0 û 1ê

 

                           

Wek dikotomi ji hêlek sifir,  tunebûn, hîçbûn, mirin û ji hêla din yek,hebûn, jîyan heye. Lê di navbera 0 û 1ê, tunebûn û hebûn, mirin û jîyan de ferqek heye. Çi tunebûn be çi jî hebûn, çi mirin be çi jî jiyan, çi 0  be çi jî 1, di dikotomi de her dû alî jî  hebûna xwe deyndarê vê ferqê ne, ew ferq dibe sedem ku mirin û jiyan, tunebûn û hebûn  bê afirandin  û çê bibin. Dibê ku Xweda jî ne sifir be ne jî yek, ev ferq bi xwe Xweda bibe.

Çi bi kurdî  be çi jî bi zimanên din ê cîhanê gelo  ji bo pênasekirin û beramberiya vê ferq peyvek, têgehek taybetî heye? Gelo di ware felsefe û teolojî de di dîrokê de li ser vê ferqê qe xebat çêbûnê û literaturek peyda bûye?

Ev ferq çi û çawa ye? Di ferqa O û 1,tunebûn û hebûn, jîyan û mirinê de çi diqewimin, dinyayek, ontolojiyek, çawa heye? Em dikarin vê ferqê bipîvîn? Ev ferq dibê ku ji atomê biçuktir, ji salîseyek kurttir lê  ji qainat mezintir  û bêdawî be.

Qiymetê salîseyek, sanîyeyek û  giringîya deqayek çi ye? Carna ne deqayek, ne sanîyeyek,  salîseyek an jî çend salîse  dibin sedem e ku mirov ji mirinê, ji bobelatek mezin bifilite. Carna jî di maçek futbolî de em dibînîn ku tîmek di sanîyeyên dawî de têk diçe, tîma din  bi wan sanîyeyan serdikeve.  Di ferqa 0 û 1, mirin û jîyan, têkçûn û serketinê  de carna salîseyek, sanîyeyek, deqayek dibe dîyarker û tayînker.

Mirov dikare di salîseyek  û deqeyek de çi tiştan bike û çi jîyînan biharteyê deqeyek bike?  Sinema dikare di deqeyek çi nişanê bide?

Di filma Tercûmeyê(2022) Omer Faruk Baran tene  deqayek e. Gelo Omer Faruk Baran çi bihartiye deqayek  û di şêşt sanîyeyan de çi nîşanê me dide?

Di  fokusê Tercûmeyê de ferqa 0 û 1ê, ferqa mirin û jiyan heye û hewl dide ku wê ferqê nîşan bide. Her çiqas di fokusê filmê de ferqa 0 û 1ê hebe jî  derhêner di nav deqayek de  ji hêlek ve sifirbûn, tunebûn, mirin ji hêla din ve jî yekbûn, hebûn, jîyan nişanê me dide. Em bi temamî, fenomena jiyanê,hebûnê û  mirinê, tunebûnê û ferqa wan di filmê de dibînîn.

Di Tercûmeyê de di ferqa jiyan û mirinê, 0 û 1ê  de em giringî, dîyarkerî û tayînkerîya salîse û sanîyeyan dibînîn.  

Mijare filmê ev e ku di dema giragira şera Kobanî de grubek doxtor li gel tercumanek hewl didin ku bi qaçaxî sînorê  derbaz bikin û xwe bigihînîn Kobanî. Di derbazkirina sînorê de em deqayek vê komê temaşe dikin. Bi qaçaxî derbazkirina sînor;  têketina nav sînorên ferqa 0 û 1ê, mirin û jiyan, tunebûn û hebûnê; ji aliyek mirinê heye aliyek din jî jiyan, dibe ku salîseyek bibe sedem ku ji mirinê bifilitî an jî  ji ber sanîyeyêk ber bi mirinê û tunebûnê biçî…

Di filmê de ji komê kesek dipirse çiqas wext mayê ku em ji sînorê derbaz bikin? Tercûman jî  dibêje “qasî emelîyatek wext maye.” Wek derbazkirina sînor bi qaçaxî, mirov herî zêde jî di emeliyatan de dikeve nav sînorên ferqa 0 û 1ê,  ferqa mirin û jîyanê. Bi vê dîyologê piçûk, ferqa 0 û 1ê, ferqa tunebûn û hebûnê bi xofane nîşan dide û dide hîskirinê.

Kolberên kurd ku ne di navbera jiyan û mirinê de  di ferqa mirin û jiyanê de dijîn. Rahim Zabihi belgefilmaya xwe bi nava Holy Bread(Nanê Pîroz,2020) de bi nerehetkerîyeka mezin rewşa kolberên kurd nîşan dide.

 

Wek mijar û fokus di piranîya berhem û metnên edebî, hunerî de jiyan, hebun û mirin, tunebûn heye lêbêle di  pir hindik berhemên hunerî, edebî,sinemayî de wek mijar, fokus, problematika ferqa 0 û 1, ferqa tunebûn û hebûn heye,  ji wan  hindik filman yek jî filma Tercûme ye, cîyawazîya wî ya sereke li vir xwe dide dêr.

Serkeftina derhêner ev e ku  yek, wî karîye her salîse û sanîyeyên bêdawîyê komê ji kûr ve bide temaşeker hîskirin, du, bibandora serobinker, kartêker ferqa 0 û 1ê, ferqa mirin û jîyan, ferqa tunebûn û hebûnê  di şêşt sanîyeyan de dide hiskirin û jîyîn.

 *Ev nivîs pêşî di malpera Kurdshopê de hatibû weşandin.

Di Sînemaya Kurdî de Mîladbûna Fîlma Cîran a Mano Xelîl

 

Mîlad, hemû rabirdû dide alîyek, destpêk nû ye, nayê  wateyê veqetandina ji rabirdûye, rabirdû wek hebûna xwe heye, destpêkek radîkal dest pê dike, tu tişt nabe wek berî.  Di determîzmê, dîyakletîzm de mîlad tê wateye; guhertinek radîkal û jikokê ye ku ne li bendê bûn ku biqewime.

Fîlma Cîran(Neighbors,2021) Mano Xelîl, di sînemaya kurdî mîladek e.  Fîlma Cîran, ji bo sînemaya kurdî destpêk nû ye. Rêveçûna sînemaya kurdî diguhere. Di sînemaya kurdî de tu tişt ne wek berî bibe…

Li paşî temaşekirina Cîranê, ji ber mîladbûna wê ez gelek bi heycan, şên û enerjîk bûm û kêfa min geş û motîvasyona min berz kir. Di jîyan de dema ku  ez rastî berhemên biqalite û raser, berzê bi kurdîyê tê ev halîyetê ruhî di min de çêdibe.

Çima fîlma Cîran ji bo sînemaya kurdî mîlad e?? Çima û çawa fîlma Cîran rêveçûna sînemaya kurdî guherandîye?

Di fîlmê de her nîşane û her hêma, her detay bi xwe, mijarek nivîsek e. Di vê nîvîsê de ez têne hinek alîyên mîladbûna Cîranê nîşan bidim.

1.Ranciere dibêje “Huner divê  ne ten teqlidê realîte be, divê realîteye biguherîne jî” Jixwe dema ku hunermendek bikare realîteyê biguherîne, raserî û gewrebûna wî/wê di wê demê de derdikeve holê.   Mano Xelîl jî tam xwe gihandîye vê raserî ye.  Bê ku ew bikeve dehfike îdealîzekirinê û romantîzekirine, îdeolojîzekirinê û firoştina xeyal û hêvîyan. Di Cîranê de Mano Xelîl gelek alîyan ve  rastîye, realîteyê diguherîne. Ew  aqilek rasyonalîst, pragmatîst û fikîrîna bi fokusa çareserker pêşkeş me dike.

2. Çima kîn û hêrsa kole, bindest, kolonkirî li hembere efendî,serdest, kolonyalîst tune ye? Bêhersbûn ne kolebûyîn û ne bindestbûyîn ne kolonîkirîbûyîn e, bimankurtbuyîn e.  Koleyên bê kin û bê hes ne mumkin e ku xwe azad bike. Romantîzm û hûmanîzm ne karê bindestan û kolonkirîyan e.  Hesta kîn nade jibîrkirinê, bîra mirov her zindî digire, nefret ji raste rast dixwaze  hebuna muxatabê xwe tune bike, nefret dibe faşîzmê. Mînak  kolonyalîst bi nefreta xwe dixwazin me tune bikin.  Hêrsa mirov jî  her tim di nav hewildayina lêgêrîna qesasgirtine ye.Kîna ku xwe negihîne wergirtina tola xwe, di dawîya dawî de subjeye xwe tune bike, tene jibîrnekirin,  subjeya xwe difetisîne. Mirovên bê hêrsbûn  bi melankolî ra  tê jehrkirin. Melankolî bêhereketbûn e, têralî ye.  Hêrs û tolwergirtin ji subjeya xwe ra mesulîyet û bar tîne.  Bêhêrsbûn û wernegirtina tolê têkçûna hataûhateye.

Di edebîyat, sînemaya kurdî de hêrs û tohildêrî gelek qels  e. Li gor sinema û edebîyata me di muzîka me de zêdetir hêrs û tolhilderî heye. Gelo we qe rastî berhemek sînema û edebîyata me  hatin ku hêrsdarî û tolhilderî vedijîne.  Mînak Salnameya  Kawa Nemir tê bîra min,  di wî berhema wî ya  de nîşaneyên hêrs û tolgirtin hene.  

Di Cîrane de hewla vejandina  hêrs û tolgirtin heye, gelek tolgirtinê problematîze dike.  Di fîlmê de gelek nîşaneye vê yekê hene. Mînak Şêro yê şeş salî dixwaze bi qirme biçe tola dayika xwe bistîne, ya zarokan li hemberê mamoste xwe, Aram ku digot, ez ji wetenê xwe ra leşkerî dikim û bîryara wî ya çûyîna ber bi çîyayan… Di fîlmê de di nava zarok û mezinan  de di peywenda tolgirtinê de qrîzek heye. Şêro bavê xwe suçdar dike ku çima naçe tola dayika wî nagire.

Di fîlmên Mehmet Alî Konar Govenda Elî û Zîn, Hewno Bêreng de jî  em zarokek hêrsdar, qesasgîr dibînîn.

 

3.  Çi di edebîyata tirkan de çi jî  sînemaya tirkan de îmaj û  temsîla kurdan ji her alî ve xirap, negatîf e, wek gundî, cahil, nezan,bêaqil, ehmeq, paşvemayî, nemodern.. Ew her hewl didin vê îmaj û temsîlê  ji nû ve biafirînîn. Ji alîya din di sînema û edebîyata tirkan de wek subje em îmajek, temsîlek kurdek nabînîn. Hemû îmaj û îmge, temselî me di sînema û edebîyata wan de wek obje ye.  Îhtîmal mezin wek ya  tirkan di sînema û edebîyata wan de jî bi vî rengî îmajek û temsîlek kurdan heye. Ev bi sînema û edebîyata xwe her hewl didin ke em nebin subje û takekes.

Di Fîlma Cîran de derheq û hemû îmge û  temsîlên wan serobin dike, xera dike. Di Cîrana de em kurd di bindestîya xwe de jî  wek subje û takekes in.   Mano Xelîl, subjebûn û takekesbûnê kurdan afirandîye.

4. Di hejmarek kovara Psycholojiya Kurdî de li ser mêvanperwerîya bindestan  min nivîsek berfireh nivîsîbû. Çi sedem li pey mêvanperwerîye bindestan de hene, min derxistibû holê. Min mêvanperwerîya bindestan wek ehmeqane û jixwebîyanîbûn, xwenezanîn pênase kiribû. “Kurd gelek mêvanperwer în” Her dixwazin bi vê dîskorê mêvanperwerîya me ya ehmeqane û jixwebîyanîbûnê ji nû ve biafîrînîn. Mînak mamosteyek tê gundek me, armac dike ku hebûna me, rûhê me tune bike lê wek mêvanperwer li ber wî tevdigerîn, ma gelo ew ne ehmeqtî, jixwebîyanîbûn û xwenezanîn e?

Di sînemaya kurdî yekem cara ku fîlmek, Fîlma Cîran, ew mêvanperwerîya me ya ehmeqane û jixwebîyanîbûnê, xwenezanîn dişikîne. Tene vê mêvanperwerîya naşike, îmaj û temsîla gundîya, têkilîya zan û nezan serobin dike.

 Di Cîranê de mamosteyek tê gund, li hemberê mamoste jixwe  qe hewlek mêvanperwerîya gundîyek nabînîn, em bi mamoste ra qe danûstendinek gundîyek jî nabînîn. Herkes bi mamoste ra gelek bimesafe ye. Kesek li hembere mamoste nê mêvanperwer e, îlgî û eleqe nîşan nade.Li hemberê  mamoste gundî îtraz kar in, em gundîyên cahîl nabînîn. Gundîyên ji mamoste zêdetir zana û hayîdarê normên gêrdûnî ne. Gundîyên wek subje û takekes dibînîn.  Cîran îmaj û temsîla gundîyên kurd şikandîye, temsîlek û îmajek nû afiriandîye. Divê sînemaye me jî vê îmaj û temsîlê geştir bike.  Piştî vê fîlmê edî nikare gundîyên me li gor îmaj û temsîla sînemaya tirkan biafirînîn. Di fîlmê de ji encama perwerdeya hov ên mamosta, zarok jî li ber hovbûn diçîn. Bi navê Hamo gundîyek, perwerdeyê mamoste çawa encamek hov derxistîye, nîşane mamoste dide. Ma qey mumkin e ku em di sinemaya kurdî ya bakurî de vê yekê bibînîn.  

5. Yek jî alîya gelek girîng e fîlma Cîran, dîyardeya zarok e. Herî zêde jî  divê  em di vê  peywenda de em li ser fîlmê kûr bibin.  Fîlma Cîran di nav civak û kulturê me de  ji bo zarokê kurd guhertinek mezin çê dike; qod,îmaj, temsîla zarokê kurd dişikîne û serobîn dike û wek şoreş e.  

Civaka me ji her hêle ve nahêle ku ego zarok çêbibe, zarok bibe takekes. Di fîlmê de em vejandina takekesbûn û geşbûna egoya  zarokê kurd temaşe dikin, zarok, ji hêla mezinan nayên çewîsandin, ezîkkirin, rebenîkirin, egoya zarokan ji hêla mezinan nayê perçekirin û  qe mezin e ku tune ye ku  ji zarokek ra bibêje “tu zarok î, hiş be” asteng bibe ku zarok nebe takekes.  

Di fîlmê de zarokê kurd  xwedî kesayetîya azad, jîr, biaqil, jixwebawer, ne obje subje ne, tolhildêr in.  Zarok wek hebûn ji kurdbûna xwe hez dikin. Ji kurdan xwe razî ne, serbilind în.Zarok ji mezinan hesap dipirsin ku “ew çima ewqas tirsonek û ezîk în”  Dema ku ev zarok mezin bûn wek mezinên xwe nebin ezîk, tirsonek, teres, reben, divê sînemaya kurdî  çi bike?

Di fîlmê de zarokê kurd bi jîrbûna xwe henekê xwe bi dagirkeran dikin, wan têk dibirin. Hem jî em di nûçeyan de gelek rast tên ku zarok ji erdê bombayek, mayînek dîtîye, nizanibûn ev mayîn û bombaye wek pêlistok bi listîye,  bomba teqiyaye, zarok mirîye, an jî birîndar bûye. Fîlm ev realîte şikandîye.  Di fîlmê de em dibînîn ku zarokên kurd mayînan nas dikin. Fikra wan heye ku bi wan mayînan dibistanên kolonyalîstan serobin bikin ku, bi wî hawî ji wan xelas bibin.  

6. Di sînemaya kurdî de dîyardeyek heye ez wek  mezaxtina mekan û cografyayên hazirî yên xweşik,estetîkê pênase dikim. Fîlmê vê dîyardeyê di xwe de şikandine. Ji mekan û cografyayek ji rêzê, Mano Xelîl bi fîlma xwe mekanek estetîk afirandîye.

7.Di sînemaya kurdî de gelek derhêner xwe wek ardilê Yilmaz Guney dibînîn, pênase dikin lê her tişt alîyek de be, em di wan de qe cesaret û curetkarîya Yilmaz Guney nabînîn.  Ji Diwêr û Peza  Yilmaz Guney hata niha cara yekem e ku wek Yilmaz Guney, ez Mano Xelîl ewqas bi cesaret û curetkar dibînîm.  Mano Xelîl ezîkbûn û tirsonêkîya derhênerên kurd  dişikîne.

Ji bo edebîyata bindestan dibêjin edebîyata bindestan tune ye, alegorîyên wan hene. Em vî tiştî ji bo sînemeya bindestan jî em dikarin bibêjin. Lê Mano Xelîl vê dîyardeye serobin dike, dibêje sînemayê me heye.  Ne bi metaforîk, sembolîk, alegorîk, bi eşkere ji me ra dibêje, faîl kî ye, çi ye…

8.Kolonyalîst ji her alî ve hewl didin li ser kolonîkirîyan epîstemolojîyan ava bikin. Em dikarin bibêjin ku kolonîkirî her dem, her kêlî li binî şîdetê epîstemolojîye kolonyalîstan de ne. Wek sosyolojî, antropolojî, zimannasî, arkeolojî,psîkolojî… Ji ber vê epîstemolojî kolonîkirî her tim di pozîsyonê hewla bersivdayinê, xwefehmkirindayîne, xweparistine, xweîspatkirindayîne de ne. Kolonyalîst, her dem li ser kolonîkirîyan dîskoran ava dikin.  Mînak carek wezirek tirk gotibû, “kurdî ne zimanê medenîyete ye” em ketibu pozîsyona hewla bersivdayinê û îspatkirinê.

Di fîlma Cîran de Mano Xelîl, vê pozîsyonê xera dike. Pozîsyona me û ya kolonyalîstan me diguherine. Ji ber cesaret û curetkarîya xwe, realîteya wan nîşan wan dide. Di têkilîya kolonîkirî û kolonyalîst de dema ku kolonîkirî bikare heqiqate ji kolonyalîstan ra bibêje, pozîsyona kolonîkirî diguhere, ne hewce ye ku tu epîstemolojîyek û dîskaron ava bikî. Mano Xelîl jî ji heqiqatê ji wan ra dibêje, edî ev di pozîsyona bersivdayine de ne.  

 

9.  Mano Xelîl, di fîlmê de kesayetî, karekter, ruh, ezayetîya kurdan de şorek çê dike. Me kurdan ji edebîyata mexdurbûnê,ji parsekîya merhematê, ji kesayetîya ezîk û reben ji parsekîya hezkirin û eleqaye, ji pozîsyona bersivdayin, xwefehmkirindayinê, xweîspatkirine rizgar dike. Em di fîlmê de tu kurdek  vê parsekî, ezîkbûn, pozîsyonek  nabînîn.  Em di fîlmê wî de  em kurdek nû dibînîn.

 

10. Mano Xelîl ne tene di ji hêla takekes ve şoreş çêdike. Ji hêla civak û kultur jî şoreşek çê dike. Civak û kulturê me ya  melankolîk, êşhezî, neşad, mirinhezî,  di rabirdû de dijîn, arebesk, hertim di şîngirtinê de ne, serobin dike. Em vê civakê û kulturê di fîlmê de nabînîn. Civak, kulturek jixwehez, jixwerazî, jixwehayîdar, rasyonalîst, şên, şa û bextewar heye. Kulturek û civak din afirandîye  lê dema ku  vê yekê kirîye neketiye dehfik îdealîzekirinê û romantîzekirinê. Bi hêza hunerê, mucîze û efsuna hunerê pêk anîye.

 

11. Di Cîranê de, di sinemaya kurdî  de em vejandina civakek û takekes kefxweşî, şadî, şênetî, şox û şengî, hezwerî jîyanê dibînîn. Ji vê hêlê ve şorek, nûbûnek e.

12. Fîlma Cîran ji bo min katarsîs bû. Weku ku travmayên min çareser dikir.  Min çend vîdeo Jan Îlhan Kizilhan temeşe dikir.  Kizilhan digot,  Kurdbûn niha jî di nav civakê me de tê negatîfîzekirinê, biçûkxistinê, bindestkirinê, rebenîkirin, xirapkirine. Wek gotina “Xwezî ez ne kurdbûma”  Nehletê li kurdbûna xwe dike. Gazind û lome ji kurdbûna xwe dike. Dema ku zarokek bi kurdbûna xwe dihese. Ji ber vê realîteye, xwe biçûk dibîne, ji kurdbûna xwe hez nake, hebûna xwe bêqiymet û neheja dibîne.  Di fîlmê de zarok û herkes ji kurdbûna xwe hez dikin, ji xwe razî ne, xwe bilind dibînîn bi kurdbûna xwe ra aşt in. Fîlmên ji vê hêla vê travmaye çareser dike û wek katarsîs e. Ma çend berhemên kurdî hene ku travmaya me dikewînîn û wek katarsîs în?

13.Di fîlmên de em dibînîn ku perwerde çawa  takekesan diafirîne.  Çawa nefret û êdinkirin tê wan ferkirinê. Bi perwerdeyê wek ziman, kultur, tîn tunekirina kurdan û û welatê wan erebkirinê tê armackirinê. Lê di encamê de em dibînîn ku ew perwerde sernakeve…

14.Di fîlmê de wek gel em kurdan nabînîn wek netew kurdan dibînînîn.  Kurd netew în, tirk, ereb,faris jî cîranê wan în.

15. Şêro ji kalikê xwe dipirse “Kaliko hata kengî em sînor di nav me de bimînîn?” Pirsa “kengî” bi dahatû ra têkidar e.  Tu pirsa kengî dixwazin pêşarojê li gor înşa bikî, dîyar bikî.  Ev pirsê tê wateye gelo em kengî bibin xwedî dewleta xwe ye.Deh sal, bîst sal, pêncî sal, sed sal, kengî em bibin xwedî dewleta xwe, serbixwe bibin û azad bijîn. Ku em nebin xwedî dewletek hemû keda me hewante bibe.

17. Xwastina Şêro pêk tê, telewzîyon tê lê telewzîyon ne nîşaneyek dahatûyek geş û ronî ye, telewzîyon nîşaneye dahatûyek şer, qetlîam, kuştin… Telewzîyon nîşane me dide ku dahatûyek çawa li benda Şêro ye.

18.Cîran prekaryabûna me kurdan nîşan me dide.

19.Di fîlmê de balon, hişkbûna dar, leyrekên kerpeyî, çûyîna Aram, cîrantî kurdan û cihûyan, zarok ji dahatûyek wek hêvîyên me ne.

Di teknîka fîlmê de fikşîna wê bi real ra tê girêdayîne. Bi vê yekê  me  ji xeyn û xeyalan hîşyar dike.  Dibêje rastî ev e; encamê determenîzma bêdewletbûn ev e.  Bi min divê Mano Xelîl tam jî li vir hewla guherandina realîteye nîşanê bidatana.

Bi min, xwezî fikşîna fîlmê bi realî ra nehatana girênedayîne. Ev girêdayinê hem xeletîyek, şaşîyek  e, hem jî wek neheqîyek li fîlmê hatîye kirine.  

Çimkî  zarokek wek Şêro vê dawî heq nake, ketina wê kampek penaberan, di conteksta fîlmê de xeletîyek e. Gelo ma ji bo Şêro pêşarojek din tunebû?Dive dawî Şêro bi cureyek din  ne wek kesek ji rêzê bibûna?  

Wê dawîya Şêro nîşane me dide ku takekes li hemberê sîstemê de, dîyakletîkê realîteyê  de têk çûye.

Wê çaxê ez dixwazim ji Mano Xelîl bipirsim,  em çawa takekesê kurd rizgar û azad bikin?

Azadkerîya û rizgarkerîya takekes kurd jî ev e ku divê li hemberê sîstemê, dîyakletîka realîte têk neçe, li hemberê sîsteme serbikeve.

Pêwistîya me kurdan herî zêde jî bi serketina takekesan me heye.  Çîrokên, stranên, fîlmên, listikên, romanên serketinên ji me ra lazim in. Wek çîroka kurdên ku Nobel, Palmîyeye Zerîn… stendîye.

Rizgarî û azadîya takekes ev e ku, “ karîye derzîya xwe di dilê dinyayê rake.”  Wek netewperwerek kurd di qada huner û zanist û yên din de li dinyayê  deng vedane,  xwe îspat kirîye. Bi wî hawî dê edebîyata me, sînemaya me,  muzîkê me, resîmê me, zanistên me… ji ya fransizan, ya almanan, îngîlîzan, ameriqayan berztir, rasertir û geştir bibe.

Lewma  xwezî dawîya Şêro ne kampek penaran bibûna. Dawîyê wî ressamek gewre hemû serdemê dinyayê bibûna. 

Wek encam, ku em dixwazin heqê mîladbûna Cîranê bidin, divê em dîtbarîya Mano Xelîl û vê fîlmê   zêdetir bikin, li ser niqaş bikin, bikin rojeva xwe, li ser binivîsîn. Giringîyeka din a Cîran ev e ku di xwe de pradigmaya îdealîzasyona sînemaya kurdî dihewîne.  Ku em em heqê Cîran bidin sinemaya  Kurdî ne wek berî be!...

 *Ev nivîs pêşî di Kovara Temaşeyî de hatibû parvekirin.