Berfirehnebûn û Kûrahînebûna “99 Morîkên Belavbûyî”

                        

Min berî niha pirtûkên Helîm Yûsivê yên çîrokî Memê Bê Zîn û Auslander Begê, romana wî ya Gava ku Masî Tî Dibin û  berhema wî ya lêkolînî Romana Kurdî min xwendibûn. Dema ku min ev pirtukên wî xwendibûn, min pir ecibandibûn.

 

Helîm Yûsiv, ji bo min, yek ji nîvîskarên kurmancî yên sereke bû. Hevalên ku li gorî min pirtûkên baş ên Edebiyata Kurmancî ji min pirsîn, min bi taybetî pirtûkên Helîm Yûsiv pêşniyazî wan kir.

Min berê jî gotibû, pirtûkên Helîm Yûsiv ên ku  min berê xwendibûn, min gelek ecibandibûn. Dema ku ez pirtûkeke nivîskarekî/ê dixwînim, heke wê pirtûkê zewq û sûd da min û min berhem baş dît, di min de qenaetek çêdibe, ez dibêjim qey berhemên din ên nîvîskar jî baş in, teqez ez dixwazim berhemên wî/wê yên din jî bixwînim lê ku zewq û sûd neda min û min xirab dît ez dibêjim qey berhemên din jî xirab in. Ez naxwazim yên din jî bixwînim. Ji bo ku pirtûkên Helîm Yûsiv ên ku min berê xwendibûn zewq û sûd dabûn min, min xwest berhemên wî yên din jî bixwînim. Qenaeteke min a din jî heye; dema ku min nivîskarekî/e baş dît, ez dibêjim qey berhemên wî/wê yên dawîtîrîn li gorî yên berê baştir in.  Lê xwendina romana 99 Morîkên Belavbûyî her du qenaetên min jî pûç kirin. Li dû xwendina romana 99 Morîkên Belavbûyî ez tê gihîştim ku carinan berhemên pêşîn ên nivîskar di nava hemû berhemên nivîskarî/ê de yên herî baş in,  carinan yên navîn, carinan jî yên dawîtirîn herî baş in. Ji aliyê din ve, xwendina berhema yekem xirab be jî nayê wê wateyê ku berhemên din jî xirab in an jî xwendina berhema yekem baş be nayê wê wateyê ku berhemên din jî baş in.  Xwebipêşxistina nivîskarî carinan ne domdar e.

Pirtûka 99 Morîkên Belavbûyî dawîtirîn romana Helîm Yûsiv e, 150 rûpel e, ji Weşanên Peywendê derketiye.

  Babetên sereke yên romanê evîn, sêwîbûn, bindestbûn û penaberbûn in. Lehengê romanê Azado ye. Dema ku Azado li Amûdê ji diya xwe dibe, diya wî dimire, Azado jî sêwî mezin dibe. Sêwîbûn, bêdêbûn di temenê Azado de şikestina yekemîn e. Bêdêbûn û tunebûna hezkirina dê bandorê li hemû temen û krakterê Azado dike. Hata dawiya temenê xwe ji êşa tunebûn û bêdêbûnê dikişîne.

Azado cara yekemîn evîndarî Berîvanê dibe. Nivîskarê hestên evîndarbûna Azado bi van hevokan pênase dike: “Evîna Bêrîvanê dest bi şewitandina serê tiliyên min kiriye û şewat hêdî hêdî, mîna xwînê, li gewdeyê min belav dibe. Jana wê şewatê ji min mezintir bû, barekî wisa bû ku min nema dikarîbû bi tena serê xwe hilgirim”.  Gelo ma qey evîndarbûn şewitandin û  jan û êş e? Çima evîndarbûn ne bextewerî û kefxweşî ye?  Azado û Bêrîvan dibin dergistî, Bêrîvan di civaneke wan de tizbiyekê dide Azado.  Di bilindahiya evîna wan de Berîvan bi hevalê Azado yê herî nêzîk, bi Yasîno re Azado dixapîne, îxanetî evîna wî dike. Ew jî şikestina duyemîn a Azado ye. Navê romanê ji tizbiya ku Berîvanê daye Azado tê.

Belavbûn û parçebûna morîkên tizbiyê bi taybetî şikestina evînê sembolîze dike. Lê bi tenê şikestina evînê sembolîze nake, her morîk bi xwe çîrokek e, her morîk parçebûn û belavbûna jiyanekê sembolîze dike. Her morîka tizbiyê bûye wekî beşeke romanê. Di romanê de her morîk bi sernavekî bi nav bûye, heta morîka 59ê tê û bi morîka ji derveyî tizbiyê diqedîne.

Azado bi êşa şikestina evîna xwe dest bi xwendina zanîngehê dike.  Di zanîngehê de ji ber kurdbûna xwe tê desteserkirin, îşkenceyên gelekî giran dibîne. Ew jî şikestina sêyemîn a Azado ye. Azado ji bin îşkenceyên giran çawa tê serbestberdan. Teqez bi riya qaçaxtî diçe Ewropayê, li Elmanyayê dibe penaber. Çend mehan li kampa penaberan dimîne. Li dû çend mehan heqê penaberiyê didin wî  Wî ku heqê penaberiyê bi dest xist, demildest dest bi kursa ferbûna elmanî dike. Azado cardin dibe evîndar. Dibe evîndarê mamosteya xwe ya kursê, Sandrayê.  Li dû kursê ji nû ve dest bi xwendina zanîngehê dike, beşa wergêriyê dixwîne. Dema ku zanîngeh xelas dibe, dest bi karê wergêriya penaberan dike. Heqê rûniştinê didin wî.  Dilê xwe ji Sandrayê re vedike, daxwaza zewacê li Sandrayê dike. Dizewicin, zarokekî wan çêdibe. Lê belê ji ber paranoyakbûna Sandrayê zewaca wan direj dewam nake, ji hev cuda dibin.  Bi saya karê wergêriyê, hînî çîrokên gelek penaberan dibe û govaniyê li wan dike.

Azado rojekê wergêriya zarokekî penaber dike. Ev zarok jî wekî wî ji Amûdê ye. Nexweşiya ew e ku dixwaze bavê xwe bikuje. Bi vî zarokî re Azado digihîje Bêrîvanê, xwîner jî hay ji aqûbeta Bêrîvan û Yasîno dibin. Bêrîvanê îxanet kiribû li evîna xwe û Azado vê îxaneta Bêrîvanê efû nake û lê dibe bela.

  

Temaya romanê ya sereke penaberbûn e: Ji ya me derbasbûna ya din e, ji bo ku di dinyayeke din de bijî, dinyaya xwe terk dike. Penaber berî her tiştî dinyaya xwe li dû xwe dihêle, dikeve nava dinyaya dike din. Lê li vir pirsgirêka herî mezin û bingehîn derdikeve holê: Neentegrebûna dinyaya din. Di arafê de mayîn. Ne dikare vegere ne jî dikare bi pêş ve biçe, ne dikare bibe xwe ne jî dikare bi tevahî bibe yê din, jixwe naxwaze bibe yê din jî û pêvajoya arafbûna nediyariyê dest pê dike. Encama yekemîn a wê pêvajoyê jî xerabûn û serobinbûna derûnî ye.  Romana 99 Morîkên Belavbûyî romana yên di arafa nediyariyê de mayî ye. Niviskarî bi berfirehî û kûrahî li binê bûyîna di arafbûna nediyariyê de nekolaye, ev yek bi xwîner baş nedaye hîskirin û fêmkirin. Nivîskar tu xelasiyekê ji bo mayîna di arafa nediyariyê de peyda nake û ji bo ku dest bi jiyana nû bikin tu alternatîfekê ava nake. Lê dixwaze bi wergêriyê xelasiyekê pêk bîne, lê wergêrî jî nabe çare.

Sedema mayîna di arafa nediyariyê de ne nezanîna zimanî ye. Ku ziman nizanîbûya diviya Azado ne di arafa nediyariyê de bûya lê belê Azado bi xwe wergêriyê ji penaberên din re dike lê wî bi xwe jî nekariye ji xwe re xelasiyekê peyda bike. Azado krakterê sereke yê romanê ye. Azado kesekî melankolîk e û di paşerojê de dijî. Azado nikare ji paşeroja xwe, xwe rizgar bike. Di hundirê xwe de dixwaze paşerojê sererast bike lê şikestina mezinbûna wekî sêwî û şikestina evîna yekemîn nayên sererastkirin. Azado ne kesekî tebermende ye, jêhatî ye, tê Elmanyayê û fêrî zimên dibe, heqê rûniştinê werdigire, zankoyê xelas dike, dest bi karê wergêriyê dike, bi hunerê re mijûl dibe, zewacekê çêdike lê dîsa jî nikare ji paşeroja xwe, xwe rizgar bike. Dema ku ew û Sandrayê ji hev vediqetin, li xwe mikur tê: “Ez bi xwe dihisiyam ku ez nizanim di roja xwe de bijîm. Ez her ber bi paş ve dihatim kişandin û min nikarîbû dawî li mijûliya xwe ya bi “duh” re danîbûya. Berevajî min Sandrayê dikarîbû roja xwe wekî ku tê xwestin bijî û qet li paş xwe nenêre.”

Şikestina xirabtir a ji şikestina sêwîbûn û evînê, bindestî bi xwe ye yanî kurdbûna Azado ye lê di romanê de bindestbûna Azado  li paş dimîne. Azado her dem bi şikestina sêwîbûn û evîna xwe tê ber çavê xwîner lê şikestina ji ber sedema penaberbûna wî li gorî şikestina yekemîn û duyemîn li paş dimîne. Azado rojek ji rojan rastî îşkenceyeke wiha tê: “…zîncîra pantolonê xwe vekir. Bi du pêhnan ez li erdê dirêj kirim û bi ser min de mîz kir… lê wî çep û serî, rû û hemû deverên laşê min dan ber tofana mîza xwe.”  Li gorî min şikestina bingehîn a Azado ev e, ji ber ku kesekî ku îşkenceyeke wiha bibîne, hemû şikestinên xwe yên din ji bîr nake? Li gorî min Azado bi şikestina sêwîbûna xwe û evîna xwe bindestbûna xwe ji xwe vedişêre. Li gorî min diviya romanê xwe li ser vê şikestinê ava bikira.

Di romanê de sedemîtî xwe gelekî zû dide xuyakirin. Sedemîtiya komplîke tune ye, sedemîtiya zelal heye. Mesela em sê şikestinên Azado dibînîn lê di realîteyê de şikestinên mirov ji vê yekê zêdetir linavhevketî û tevlihevtir in. Nivîskar ji bo ku şikestinên Azado zelal kirine, pevxistina romanê qels maye.

Romana 99 Morîkên Belavbûyî ne xirab e lê ne baş e jî. Li gorî Edebiyata Kurmancî ne xirab e lê li Edebiyata Kurmancî tiştekî nû jî zêde nekiriye. Li gorî edebiyata cîhanê tu başiya romanê tune ye.  Kûrahiya romanê ji zanebûna û xeyalkirina xwîner derbas nake, tiştên berfireh û kûr ên ku xwîner pê nizane, nade xwîner. Perspektîfa romanê nekariye ji yên ku tên zanîn derbas bike, perspektîfeke yên ku nayên zanîn biafirîne. Hewla nivîskarî jî tune ye ku ji yên ku nayên zanîn perspektîfekê biafirîne lê nivîskarî bi teknîkên vegotina alegorîk xwestiye ji yên ku tên zanîn derbas bike lê bi kirinê, ji yên ku tên zanîn  nehatiye derbaskirin bi tenê yên ku tên zanîn ji xwîner hatiye veşartin.

Hêza her nivîskarî sînordar û heta cihekî ye. Nivîskar ji bo ku ji hêza xwe ya sînordar berhemeke baş biafirîne, divê zaf zor bide xwe.   //Enqera-2018

 

*Ji bo redaktekirina nivîsê gelek sipasîya dostê xwe bêhempa Hebûn Stembar dikim.

** Ev nivîs berî di malpera Nuhev de hatibu weşandin.