Konteksta Wayîrnêbîyayiş De Psîkolojîya Ferdî

Dağıstan Çetinkaya

                                        

Ferdê ke dekewto mîyane komelî û bi ferdanê bînan, mekanan û çîyan ra têkilîye viraştî; dekewno senî psîkolojîyêk, halîyetê ruhî, xo senî hîs keno, çi yenî ey vîrî, çi dîyênî ey hîskerdiş?

Lêlik; raştvaj, xofnak, lerznok û serobinker o. Têkilîya ferd û lêlike de ferd tewr zaf hewl dano ver lêlik de xo bixapino, zûran xo ra bivajo, raştîya xo înkar bikero. Desî de leqnayişê lêlik goreyê veraroja desî nîyî goreyê zimeyî desî beno,hetê desêk tînj nêgêno weyra de lêlik laqnîyêno.Çimkî lêlikê ke versîye leqnîyayo raştî ferdî nênawnêno seba xopanayişê ferdî mûnasîp o.  Hetê veraroja kî lêlik ra ewnîyayo xo ya zî eka kî  lêlik  hetê veraroja laqnîyayo raştî amêyî, o wext lêlik zaf xofnak û serobînker beno. Heme xopanayiş, xoînkarkerdiş û xorazûrkerdişê ferdî tarûmar keno.

 

Teynatîye De Viraştişê Peymanî û Dekewtişê Mîyanê Komelî

Sey lêlikê ke zimeyî desî de leqnîyayî, ferdî teynatîya xo de xo xapinêno, xo ra zûran keno; raştîya xo, kêmasîyan, probleman, nuqsanîyanê xo xo ra limnêno. Teynatîya xo de ferd xo dir pê yeno; xo dir peymanêk virazêno. Hata ke ferdî bi komelî ra nêdekewo têkilîyî na peymanî dewam kena.

Labêla ferdê ke dekewto mîyane komelî na peyman serobîn bena. Mîyanê komelî seba ferdî seka hezaran lêlikê verarojî bî. O ke dekewto mîyanê komelî, marûzê no lêlikan beno, înan de xo vênêno. Lêlik ra ewnayişê  nêno texamul û deyaxkerdiş.Ferdî xo dir kewno pêrodayişan û qrîzan...

Çimkî her lêlik çînbîyayiş, wayîrnêbîyayiş ferdî nawnêno ey û ano ey vîrî.Wayîrnêbîyayiş û çînbîyayişêk xo ra limîtî, davisnayî binhişê xo;dekewtişê mîyane komelî, wayîrnêbîyayiş û çînbîyayişanê ferdî ana aye vîrî. Wayîrnêbîyayiş û çînbîyayişanê sey îxtîyar û nerindeyê, kêmasîyan û pîs, neşatî, bêperetî û biperetî,  teynatî, bêkesî, hejarî, bêperetîye…

Mîyane komele de bîyayiş şîdet o; her hetî ra şîdet o û bi her çîyê xo ya erîşker o. Ferdo ke wayîrnêbîyayox keye ra vejîya teberî, dekewto mîyanê sûkî, qelebalixan, komelî ha bînê şîdetê vîramêyişê çînbîyayişan, wayîrnêbîyayişan xo de yo. Ferdî bînhişê xo de xo û ê bînan goreyê wayîrbîyayîşanê xo nano têverî. Kî ke ferdêk dir kewnî têkilîyî o ferdî bi estbîyayişanê xo çînbîyayişê kî ano kî vîrî; ferdî biwazo nêwazo ver ey de bikewo kompleksa bindestî.Mîyanê xo komelî de xo teyna hîskerdiş, hemvera ferdanê bînan de û mekanan û çîyan de xo xeribe hîskerdiş û tersayîş; xo emnîyetê de hîsnêkerdiş. Ferdî mîyane komelî de, qelabalixan de aram û rehet nîyo, xeneqiyêno, fetesîyêno, bêhuzur û nêrehet o...

Ferdî wayîrnêbîyayişanê xo ra; no şîdetê her hetîn ra; no xeneqnayiş, bêhuzurî û nerehetî ra remêno. Xo erzêno teynatîya xo; keye xo, wedayê xo. Teynatîya xo de peymana ke xo dir viraştibi la mîyane komelî de serobîn bibi hewl dano na peyman  newe ra saz bikero. Çimkî şîyêno teynatîya xo de xo xo ra û herkesî, her çîyî ra bilimno.

Labêla medyaya sosyalî  teberî erdo zereyê keyeyî. Hînî hewce nêkeno ke ferdî keye ra zî bivejo teberî, dekewo mîyanê komelî, ferdî wa teyna bikewo înternetî, înstegramî, ewca de her hetî ra ha bînî şîdetê wayîrnêbîyayişê xo de yo. Înstegramî her hetî ra çînbîyayiş, wayîrnêbîyayişê ey ano ey vîrî. Bi medyaya sosyalî têkilîya ferd û wayîrnêbîyayişanê ey dekewto yewna merhelî. Na dîyardeye babeta sewbîna nuşteyî ya.

Însan ke cuya koçerîya se hezaran serran dima ra derbasê cuya cayî bîyî. Cuya koçerî de însan  sey komînal, koman pîya ciwîyênî, pîya şîyênî, eşkewtan de mendênî, seyda xo bar kerdênî. Însanê ke derbazî cuya cayî bîyî dest bi zîretî kerdî tarîxê însanetî de tarîxê wayîrbîyayoxan û wayîrnêbîyayoxan vejîyaya meydanî.  Hata ewro zî no tarîxê ha xo ramêno.

Tarîxê şerê wayîrbîyayoxan û wayîrnêbîyayoxan o. Ma şîyênî wayîrbîyayox û wayîrnêbîyayox sey  efendî û kole,zengîn û feqir, serdest û bindest, dagirker û dagirbîyayox zî bi name bikerî.  Îdeaya dînan, îdelojîyan sey komînîzm, sosyalîzm û anarşîzm hewl dane ke tarîxê wayîrbîyayox û wayîrnêbîyayoxan bibedelnî, înan bikerî seypê, tarîxê seypêtî awan bikerî.

Di sey serrî yo ke dinya de sîstema kapîtalîst esta. Na sîstem de sinifî vejîyayî orte sey burjuwa û proleterya yanî zengîn û feqirî.  Kapîtalîzm de  wayîrbîyayox çiqas her bihêzêr benî  wayîrnêbîyayox zî ê hende bêhêzêr benî. Şaxê mekesî yewbînî ra durî kewnî.

 

Çend Halîtîye Wayîrnêbîyayişî

Ferdî mîyane komelî, bi ferdêk bînî ra têkilîyî kewtişî,  meyda sey telewzîyon, rojname, reklam û qada înternetî marûzê hezaran dîtbarî, îmajî, sembolî,îşaretanê wayîrnêbîyayişanê xo beno. Marûzmendiş bi xo şîdet o. Bitaybetî zî reklamî bi xo ser wayîrnêbîyayişan ferdan de awan kenî, reklamî wayîrbîyayişan roşênî ferdanî rê.

Ma şîyênî halanê wayîrnêbîyayişan bikerî hîrê komî.   

1.Wayîrnêbîyayişê Ekonomîk

Ferdî tewr zaf marûzê wayîrnêbîyayişanê xo yê ekonomîk beno. No wayîrnêbîyayiş her wext û her ca de vejîyênî vernîya ferdî. Çendînîya wayîrîya ferdî qasî pere ey yo. Ferdî şîyêno çiqas wayîr bibo yan zî çiqas wayîr o; hêza wayîrîye ferdî goreyê pere ey dîyar beno. Pere dîyarker o; dîyar keno ke ferdî çiqas şêyêno wayîr bibo, sînoran wayîrbîyayiş ferdî dîyar keno.

Ewro habitusê ferdî qasî pere ey yo. Sîndoreyê hereketê ferdî hinda pere ey yo. Çîyo ke zengîn keno zengîn, feqir keno feqir  wayîrbîyayişê  û wayîrnêbîyayişê  pere yo. Pere kî qeym nêkerde kî teber de manênî. Wayîrnêbîyayîş teber de mendiş û mehrumendiş o. Ferdo bêpere; taxa zengînan de ronitişê keyeyêk ra, roniştişê kafeyê luksî, weniştişê erebeyêk ra mehrum manêno.Wayîrtîya pereyî hîsa emnîyetî û xobawerî danî ferdî. Ferdê feqirî, na hîs û xobawerî ra mehrum manênî.

Ferdî qasî pereyê xo yeno arzûkerdiş. Ferdî ke feqir bî, hîna arzûbîyayişê ra mehrum manêno. Mînak yewî ke des hezar meaşe gêno, ayo ke hîrê hezar meaşe gêno, eynî nênî arzûkerdiş, hetobîn ra  zî zengîn feqir arzû nêkeno. Zaf zengînbîyayişê camerdan tîya ra yena. Camerdêk fikrîyêno vano, “ pere mi çiqas zaf bî ez ê hende hîna zaf yeno arzûkerdişî.”

Teberî de ferdî ha bînê herîşanê wayîrnêbîyayişan de yo.Ferdê ke şîyî Shopping Centerî, mexazayanê ewca de goreyê vayî nohawa rêz benî;  Collins, Mavi, De Facto û LC Waike. Mersela wexta ke nêşê LC Waike ra   paçek, solêk yan zî pantorêk bigîro, wayîrnêbîyaş çînbîyayiş  ey yenî vîrî. Yan zî teberî de nêşê şîro kafeyêk de roşo, werdegehî de werdêk biwero. No heme seba ferdêk şîdet î.  

 

2. Wayîrnêbîyayişê  Fîzîkîya Bedenî

Ferdêk bi ferdêk bînî ra dekewto têkelîye yan zî dekewto mîyane komelî  hetêbe rindeyê, bedeweyê, lewendîya bedenî  ferdî hetê wayîrnêtîya bedenê xo dir têrî yeno; ver bedenê xo de xo ezîk hîs kerdiş, bi bedenê xo dir dekewtişê qrîz û pêrodayiş. La ewro ferdî zengîn şîyêno bi pereyê xo xo biresno pîvanê bedenê îdealî. Sektorê estetîkî tîya ra peyda bîyo.

3. Wayîrnêbîyayişê Eşq û Hesî

Ferdê ke dekewto mîyane komelî wayîrnêbîyayişa eşqêk, hesêk xo dir rî bi rî yeno. Hetê têkelîya hîsî ra teynabîyayişê xo dir têrî yeno. Eşqî, heskerdiş, zewacî, waştîya şarî teynanêbîyayişê înan teynabîyayişê to ana to vîrî.

 

Netîceyê Wayîrnêbîyayiş

Ferdî xo mîyanê komelî de, wexto ke wayîrnêbîyayiş û çînbîyayişê xo dir têrî ame, xo senî hîs keno? Yew embazê seba na persî no cewabî dabi mi:

“Ez beno melankolîk, kederîn, xemgîn, ez nêşêno qal bikero, seka ez ha fetîsîyêno. Ez beno bê keyf û şa û ez xo ra hes nêkeno. Ez ser xo de kontrolê xo vîn keno. Aqilê mi kewno têmîyan, ez xo bêduzun hîs keno.  Ez xo ezîk hîs keno. Ez beno bêxobawer. Ez beno bêkeyf.  Seka heme keyfê, keyfweşî, keyfgeşîya mi ra neselîyaye, pê şîrînga kaş kerda. Ez hezwerî, şadwerî cuya xo vîn keno. Ez xo ra nefret keno. Ez cuyê, dinya ra nefret keno. Ez wazêno înan  çîn bikero.  Ez xo suçdar keno. Egoya mi tarûmar beno.”

Ferdêk şîyî teberî,  mîyanê komelî, çînbîyayiş û wayîrnêbîyayişê ey/aye ano ey/aye vîrî û nawnêno aye/ey. Vîramêyiş xo dir  nêrehetî, fetesnayiş û xeqnayiş, xora nefretkerdiş, xo dir pêrodayiş, xo dir qrîz kewtişi, xo ezîk hîskerdiş, bêxobawerî, dekewtişê kompleksa bindestî, xonêerja û bêqiymet hîskerdiş, neşayî, bêkeyfî, bikederî, melankolîk bîyayiş, bohemî, agresîfî, arabeskî, anarşîst û redkerdiş ano.

Kompeklsa bindestî wayîrnêbîyayişê ra yena.Kompleksa bindestî goreyê wayîrbîyayiş û wayîrnêbîyayiş virazîyêna.Ferdê ke nêşêyî wayîr bibo, dekewno kompleksa bindestî.Ma ver tirkan de kewnî kompleksa bindestî çimkî ay çîyê ke ê wayîr ma nîyî. Ferdêk dekewto kompleksa bindestî; vengê ey berz nîyî nizm ra vejîyêno, seka kî ha pizeyî xo ra qal keno.

Takekesek, ferdêk wayîr nêbî xo bêqiymet û nêerjahîs keno û xobawerîya ey şikîna. Wayîrnêbîyayiş ferdî de hîsa xonêerjatî virazêno. Wayîrnêbîyayiş hîsa xoerjatîye û xobawerîya ferdî tarûmar keno. Mînak gedeyêk mayûpîyê xo ra çîyêk waştî la mayû pîyê o çîyî gede rê nêgirewtî, gede nêbî wayîrê o çîyî xo bêqiymet, nêheja hîs keno. Takekesê ke nêşêyo wayîr bibo xo bêqiymet bê erja vênêno, xo ra nefret keno, xo ra şermayêno, bacê ey tira yeno.

Xirabkerdiş û negatîfkerdişê pereyî.Ferdî,  rindîya ke nêşê bireso, nêşo bibo wayîrê ay çîyî, ey çîyî xirap keno. Kamî ke wayîrê pereyî nîyî pere xirap kenî. Sey mekanizmaya xoseveknayişî.

Tarûmarbîyayişê xobawerî û ezî. Mîyanê komelî de takekes, egoyêk teynatîya xo de înşa kerdo, darbe weno, eka bihêz nêbo, serobîn beno. Eza ke tarûmar bî, ferdî wazêno xo bierzo teynatîya xo.

 

Çareserî

Hemvera no psîkolojî de çareserî çi yo? Ferdî senî şîyêno no psîkolojî bişikno?

1. Xozanayiş, xorahayîdar bîyayiş.  Raştîya xo, xo rê îzah bikero. Ferdî,  şert û mercanê, îmkanan, derdor, aîleyî ra pê yeno û  înşa beno. Cuya ey de qe ê  îmkanê çîn bî  ke  ey înşa bikerî. Neraşt o ferdî bikewo kompleksa bindestî, xo yewna dir bido têverî, neheqî bikero xo.

2.Xo bi xo pênase kerdiş.  Ez no yo. No raştîya min a. Qe tawîz nêdo ke keso ke bînî ey pênase bikero.

3. Wayîrbîyayişê egoyêk  bihêz î..  Xoerjahîskerdiş û xohurmetdayişê. Problem biegobîyayiş, pişxişnîya, qurrebîyayiş û sereberzîya ferdêk nîya, problem çira ti biego, pişxişn, pêxobawer, xoberz, qurre nîyî!.. Çira o verê to de nêkewno kompleksa bindestî ti ver ey dekewnî?  Çira o ver to de xo ezîk hîs nêkeno ti xo hîs kenî? Seba ke egoyê hemvera darban de sey kerrayêk cayê xo re nêhewelo, ganî se bikero?

 

4.Mîzah, îronî, henekê xo pê xo kerdiş.

5. Hemvera nêwayîrbîyayişê hêrsa takekes biqewet û derg, dewamdarî nîya. Sey balonek a. Vîstkî ya, cade nêşêna.  Hêrs mesulîyeta xebatî ano, takekes semeda ke na mesulî ra biremo, nêwazêno hêrsa ey dewamdarî bibo. Tembeley, qelbey, sistey keno. Motîvasyona takekes pêt û gêjane nîya. Winakerdiş hîna rehet o. Problem no yo ke herînda bêhereketbîyayiş û tembelî de oyo ke ganî bibo hîna zaf xebtiyayiş o.Şerkerdiş, têkoşîndayîş, teslîmnêbîyayiş… Çareserî roj ra roj hîna zaf xebitîyayiş o;  xirs û xinç û hêrs kerdiş o, motîvasyona xo bihêzêr û xurttêr kerdiş o.

Û çareserî  serkewtişbîyayiş û serkewtişbîyayiş û serkewtişbîyayiş o, xêncî serkewtiş qe netîceyêk qebulnêkerdiş o.

 *No nuşte verîcû Kovara Psychology Kurdi de amêbi weşanayiş.