Înşakerîya Kesayetîya Gedeyanê Kurdan de Hîrê Dîyardeyî: Vêşanîya Heskerdişê May û Pîyê ,Ters û Şîdeta Înan û Çînbîyayişî

Dağıstan Çetinkaya

                                                 

Eka raverde bandora nika û ewroyî merdim keno û nika û ewro ey dîyar keno, raverde nêqediyayo. Nayê ra nika û ewro, raverdeyî ra  xoser nîyî, raverde sey versîya merdim yey taqip keno. Raverde nêqedino û nêvirêno; tewr zaf hewnan û vîramêyişê ciwîyayişan de kî vênêne ke raverde nêvirto. Çîyî ke serran qe nêamêyî vîrê ke kî ewnîyênî ke a çîyan kî ha hewnanê xo de vênênî û mersela  ciwîyayişêk gedetîyê ke kî vanî wel bîyo; kî ewnîyêne ke nişka ra amêyo vîrê kî.

O wext têkilîya merdim û raverde ey senî bibo? Merdim senî nêzdîyê raverdeye xo bibo, biewno  tira, ey bisencno? Merdim raverdeyê xo senî bi mana bikero? Çinayan xo vîr ra bikero çinayan xo vîr ra nêkero? Raverde xo ra senî netîceyan bivejîyo? Merdim çiqas şîyêno raverde xo dir aştî bibo û raverde xo newe ra raşt bikero?

Goreyê mi, ma bi pragmatîstî nêzdîya raverdeyê xo bibî û têdir bikewî têkilîyî û raverdeyê xo bi pragmatîstî bi mana bikerî. Merdim eka bi hunermend, nuştox, şaîr bo şîyêno seba hunerê, nuştoxîya xo raverdeyê xo bikarbêro, eka bi zanistanê beşerî eleqar o, şîyêno gelek teorîyan raverde xo ra bivejo.

Înşakerîya her ferdî de  gelek dînamîk, dîyarde û faktorê tewir bi tewir estê sey kesayetî û karakterê may û pîyê, statûyê pîyê,aîle, sinif, derdorî, perwerde... Cîyawazî ferdî goreyê no dîyardeyan vejîyêno werte. Ge-ge faktorêk zaf şenik beno ke kesayetî ferdî zaf cîyawaz înşa bikero sey kitabî, fîlmî, ensturmanî. Labêla peywenda komel û kulturê de ferdî  manênî yewbînî; ferde komelî û kulturî yo.  

Eka ma konteksta komel û kulturî de gedetîya kurdan problematîze bikerî; dîyarde û faktorê ke gedeyane kurdan înşa kenî çi yî?  Encamê no dîyardeyan çi yî? Senî yew kesayetî û karakterê înan înşa beno?

Hîrê dîyardeyê ke gedeyanê kurdan înşa kenî: Vêşanîya hesî, ters û şîdeta may û pîyê û çînbîyayîş î.  

Komela kurdan senî komeleyêk a? Sosyolojîya komela ma senîn o? Komela ma de aîle senîn o? Têkilîya may û pîyê gedeyanê înan dir senîn o? Senî têkilîyêk ronênî? Înşakerîya gedeyê de bandora may û pîyê senîn a? Înşakerdişê kesayetîya gedeyê de senî yew rol û girîngîya may û pîyê esta? Komela kurdan de heskerdiş senîn o? Senî yeno ciwîyayiş? Senî şenber beno? Gedeyêk hetê may û pîyê xo ra mirda xo yeno heskerdişî? Aîle de way û birayî yewbînan ra hes kenî?

Sosyolojîya komela kurdan de hes çîyêko problemîn o. Ma nêzanî ma senî yewbînan ra hes bikerî. Ma nêzanî heskerdişî binawnî yewbînanî. Ma heskerdiş banderî yewbînan nêkenî.Nimînu, gedeyêk heskerdişê wendegehî de mamosteyanê xo ra, teberî de derûdorî ra, zerê keyeyê de may û pîyê xo ra,  way û birayanê xo ra nêvênêno. Kî nêşênî heskerdişê xo îfade bikerî. Komela ma de îfadeyêko tewr tunêk yeno bikarerdişê “ez to ra hes keno” Îfadekerdişê ey seka eyb bo. Heskerdiş seka çîyêko şermî yo.  Heskerdişê nêno vatiş. Vatişê heskerdişê de problem esto. Hewceyê goşan, ruhî, bedenî bi eşnawitişê “ez to ra hes keno” esto.  Ma mîyanê sohbetê xo de zî nêvanî “ ez fîlankesî ra hes keno.” Qe nêno mi vîrî ke rojêk camerdêk cenîya xo ra yan zî cenî camerda xo ra vato “ez to ra zaf hes keno”  Nêno mi vîrî ke pîyê mi, mi ra vato “ez to ra hes keno.”

“Eka ez tira hes bikero, şermê ey biremo, rî bigîro û here bibo, binê destê mi ra bivejî yo, naye ra ez nêwazêno heskerdişê xo binawno.” Komela ma de zafanê pîyê no semedî ra heskerdişî gedeyanê xo nênawnênî. Pîyê seba ke îqtîdarê ser o gedeya vîn nêkero, ey heskerdişê xo ra mehrum verdano. Labêla hayî ey çîn a ke ha senî xobawerî û egoyê gedeyê xo darbûce û birîndar keno, travma ey de virazêno.

Gelo heskerdişo bêşert; heskerdişê qe bi şertêk ra girênêdayiş çiqas mumkin o? Eka heskerdişêko bêşert bibîyanî, mersela may û pîyêk bêşert gedeyanê xo ra hes bikerdênî; kesayetîya aye gedeyan senî bibîyanî? Senî yew azadkerîya heskerdişo bêşert bibîyanî? 

Komela ma kurdan de heskerdişo bişert esto.  Seba ke may û pîyê gedeyê xo ra hes bikerî, heskerdişo bi şertana girêdîyayo. Heskerdiş sey xelatî yo. “Eka ti sey ma bikerî,ti  fuzuleyê nêkerî, ti serkewte bibî ma to ra hes kenî.” Heskerdişo bişerte de gede nêşêno bibo xo. Seba ke bêro heskerdiş gere xo ra tawîz bido. Krîz û pêrodayişê xo(nê)bîyayişê ferdî heskerdişê may û pîyê de dest pê kena. Şerto verînê heskerdiş serkewte bîyayiş o, eka ti serkewte bibî herkes to ra hes keno la eka ti vîn bikerî, qe kesêk to ra hes nêkeno.

Eka serkewte nêbo heskerdişê may û pîyê ra mehrum manêno. Ferdê ke qe hetê may û pîyê xo ra nêamêyî heskerdişî, wazêne ke zaf bibe serkewte; zengîn bibe wa bêrî heskerdişî. Zaf tayê ferdan de na rewşa bena sey saîkê serkewtîyayişêko girdî labêla zafanê kesan de bena trajedî û travma.

Gelo heme dejê ma gedetî ra yenî? Ser o înşakerdişê kesayetîya ferdî de nêmcetmendişê heskerdişê may û pîyê çiqas dîyarker û bandorker o?

Emirê ferdêk de sey gedetî, naşîtî, ciwantî, mîyanserrî û kalîtî serdem estê. Înşakerdişê kesayetîya gedeyê de heskerdişê may û pîyê zaf giring û cayêko dîyarker û bingehîn gêno. Bê no heskerdiş  înşakerîya kesayetî ferdî tim biproblem o, mîyanê xo de pêrodayişê de ya. Înşakerîya kesayetî û karakterê ferdî de goreyê Sigmund Frued û psîkologanê bînanê ; serdema tewr dîyarker, bibandor û giring gedetî vênênî û vanî “ferdî, senî gedetîyek virnaya; dîyarkerî û bandorkerîya gedetî ey, ser o heme emrê ey de xo nawnêna.” Tabîrê mîyanê şarî “merdim hewt serrî de senî bibo hewtay û hewte serrî de zî awa yo” dîyarkerî û têsîrdarîya gedetî ma nawnêna. Nayê ra yo ke merkezê psîkanalîzm de gedetî esta; çareserîya pêrodayîş, krîz û problemanê ferdî gedetî de vênêna, sey çareserî hewl dana gedetîya ferdî bikêno û xo biresno arê û rîyeyanê gedetî.

Hema hema heme gedeyanê kurdan de vêşanîya heskerdişê may û pîyê esta.Heskerdişî ra mirdnêbîyayişê, vêşanîya heskerdişê may û pîyê bandora xo heme cuya gedeyê de nawnêna.Gedeyê de vêşanîya heskerdişê may û pîyê kura ra yena? May û pîyê çira mirda xo gedeyanê xo ra hes nêkenî?  Teqrîben nufûsê aîleyanê komela kurdan may û pîyê pa hewt kes î. Teqrîben her aîle panç-şeş gedeyê benî. Rîdî zafbîyayişê gedeyan ra nîyo ke may û pîyê mirda xo heskerdişê nêdanî gedeyanê xo. Komele ma de ma nêzanî yewbînî ra hes bikerî û heskerdişê xo yewbînan binawnî nayê ra yo ke  may û pîyê zî nêzanî gedeyanê xo ra hes bikerî û heskerdiş binawnî înanî.

Hema hema pêro gedeyanê kurdan; seba ke hetê may û pîyê xo ra bêrî heskerdiş xo nêweş kerdo û waşto ke  qezayêk bêro înan ser.  Na dîyardeya ma nawnêna ke ma hetê may û pîyê xo ra mirda xo nêamêyî heskerdişî, hetê heskerdişê înan ra ma kêm û nêmcet, vêşan mendî û temam nêbîyî.  

Çi encamê mirdnêbîyayiş û vêşanîya heskerdişê may û pîyê estê?

*Bi kerdena xo nêweşkerdiş gede banderî zûrîkerî, dirîtî û xapinayiş beno. Gede seba ke bêro heskerdiş zûrî keno û wazêno may û pîyê xo bixapino. Ver înan de durustîya xo vîn keno. Nêşêno bibo xo, durustîya xo reydir xobîyayişê xo zî vîn keno. Eka gede mirda xo biamênî heskerdiş ey lazimîya wîna yew çî nêdînî. Bêro heskerdiş, xo rê wina yew çareserî vênêno.

*Gedeyêk nêamê heskerdiş têkilîya  gede û may û pîyê dir dera bena, gede hemverê may û pîyê xo de beno hêrîşkar, agresîf û har. Hem wazêno qesasê hes nêamêyişê xo înan ra bigîro hem zî wazêno no hawa bibo ke tira hes bikerî, îlgî ey binawnî.  Wexto ke gede may û pîyê îlgî ey nawnênî no hawa bîyayîş sey reftarêk raşt vênêno, hînî nêwazêno  no reftarê xo caverdo.  Hetobîn ra zî gede seba ke hîna zaf bêro heskerdiş xo hîna zaf şîrîn û biaqil keno labêla gede çiqas wina tewbigêro ê hende xobîyayişê xo ra tawiz dano, nêşêno bibo xo, eza xo înşa bikero.

*Gede wazêno bi têkilîyanê xo yê hemcînsîyî nêmcetmendişê heskerdişê may û pîyî temam bikero. Ferdî, heskerdişo ke gedetîya xo de tira mird nêbîyo, emrê xo de gêrêno ney heskerdişî, bi heskerdişê waşta xo hewl dano ke a heskerdiş telafî bikero û raverdeyê newe ra raşt bikero.

* Ferdî ke înan de vêşanîya heskerdişê may û pîyê esto, înan de hîsê xoerja û xohes qels manêna. Qedir û qiymetê xo dayîşê, xo ra heskerdişê înan xurt nêbîya.  Xo erja nêvêno ke bêro hîskerdiş.  Komela ma de xoerjanêhîskerdiş, bêxobawerîya keynayan goreyê lajan çend qatî hîna  vêşî ya labêla na babeta nuşteyêk bîna.

*Xo layiqê heskerdiş vênayiş… Tam zî  bîngehê layiqê heskerdişê nêvênayişê de nêmcetmendişê heskerdişê may û pîyê esto, ferdê seba ke hetê may û pîyê xo ra mirda xo nêamêyo hîskerdişî, xo layiqê heskerdişê nêvênêno ke bêro heskerdiş.  Mirda xo hes nêamêyiş xobawerî ey şikita, xo ê hende erja û biqiymet nêvênêno ke bêro heskerdişî. Xobawerî aye çîn a ke xo bido heskerdişî. Hetê cesaret û cûretkarîya xoqebulkerdişê de bînkewto.  Egoyê no ferdanî qe pêt nîyo.

*Egoya înanî bihêz nêbena. Nayê ra  hesnêamêyiş, redkerdiş û terkbîyayişê ra zaf tersênê.

*Ferdê înan de vêşanîya heskerdişê  may û pîyê esta. Nêşênî cu û dinya ra zewq û keyf bigîrî. Nêzanî heyatî çi wazênî, bibî çi, armanca înan çi ya.Bîngehê melankolî de nêmcetmendişê no heskerdiş esto.    

*Vêşanîya, nêmcetmendişê heskerdişê may û pîyê gedeyê de kompleksa parsekîya hes û eleqa virazêno.

Înşakerîya kesayetî gedeyanê kurdan de dîyardeyê vêşanîya heskerdişê may û pîyê ra dima ma bêrî dîyardeyê ters û şîdeta may û pîyê û çînbîyayişî.

Komela Kurdan de muameleyê, tewgeyrayîşê û têkilîya may û pîyê bi gedeyan ra zaf biproblemîn o. Heskerdiş, xo senîtîya têkilîyê de nawnêna:Eka tewgeyrayiş û têkilîyê de îlgîtî, giringî, erjatî, qedir û qiymet, bi diqat goştarîkerdiş û bi rîhiwî û rîgerm bibo, a têkilîyê de heskerdiş esto. Bîngehê têkilîya may û pîyan bi gedeyan ra ters, tehdît û şîdet esto. May û pîyê her çîyî hewl danî bi ters û şîdetê bide gedeyê kerdişî. “Seba ke aqilû û efendî bibo ez ey/aye kûwno”. May û pîyê, bi fehmkerdişê û îdraqkerdişê; bi aqil û mentixê gedeyî raştî yan zî xeletîya kerdenayêk nêdanî ey kerdiş bi ters, tehdît, şîdetî wazênî bide ey kerdiş. May yan zî pîyê bi sebîr, hewl nêdano ke xeletîya kerdena bido gedeyê xo fehmkerdiş, tira vanî, “ eka ti wina bikerî ez ti bikû, ez to bikişo” Nêşuxulnayişê aqil û mentixê gedeyê, ferdîbîyayişê gedeyê de beno astengo gird î, ver ferdbîyayişê gedeyî gêno.  Gede bander nêbeno ke bi aqil û mantixê tercîh bikero û qerar bido.

Komela ma de ziwanê may û pîyê bi gedeyan ra zî zaf problemîn o. May û pîyê bi gedeyanê xo ra bi ziwano pozîtîf, xobawerker, cesaretwer, weşker û motîveker nîyî bi ziwano negatîf, xobawerîkiştox, motîvasyon û cesaretşikteker qisey kenî. Bi ziwanê xo nêdanî gedeyî hîskerdişê ke, o/a erja, giring,  qiymetîn û taybetî yo, jîr, biaqil, rind o, serkewte yo. Mersela nameyê gedeyan weş nêvatiş, gedeyan de hîsa xo bêerjatî gird keno. Pîyêk lajê xo ra vatênî, “To ra gîyêk nêvejîyêno.” Na qiseyî pîyê  ego û xobawerî lajî serobîn nêkena?

May û pîyê ke  arzû û waştişê gede xo canêerdî gede xo senî hîs keno? Canêrdiş senî bandor bikero kesayetî gedeyî? May û pîyê ke gede xo ra va “çîn o” gede de bibo sebebê senî yew şiktayîş û taxrîbatî?

Merselea gedeyêk maya xo ra kaykerêk waştî la may nêşî ey rê kayker bierîno gede xo senî hîs bikero? Çînbîyayiş dîrekt bi ekonomî ra têkildar o,  feqirtî û hejartî ê kesan nawnêno.  Semeda gedeyan “bîyayîş yan zî nêbîyayiş” çîn o, seba înan “wayîrbîyayiş yan zî wayîrnêbîyayiş” esto. Gedeyêk pîyê xo solêk waştî, la pîyê nêşê a solan gedeyê xo ra bierîno; gedeyêk nêşê bibo wayîrê a solanî, gede xoerja û qiymetîn hîs nêkero, xobawerîya ey bişiko. Çînbîyayiş û wayîrnêbîyayiş ser o înşakerîya kesayetî gede de bandorêka û dîyarkerîya xirab kena; ez û xobawerîya gedeyî de taxrîbatî virazênî.

Çira gedeyêk, ciwanîya xo de xo layiqê heskerdiş nêvênêno? “No lajî yan zî na keynêk mi ra hes nêkena, nêewnîyêna mi ra.” Xo layiqê heskerdiş nêvênayiş, xo mîyanê sînoranê habîtusê heskerdişê de nêvênayiş o;seba ke bêro heskerdiş wayîrê norman nêbîyayiş. Bînhîşê ferdan de habîtusê heskerdişî virazîyayî. No habîtus goreyê rindetî û zengîntî yanî beden û pere virazîyayo. “Seba ke ez feqir  û rind nîyo mi ra hes nêkero.” Gedeyêk, pîyê xo ra kaykerî, waştî la nêbî wayîrê a kaykerî, hetê ekonomîkî ra  xo mîyanê habîtusê heskerdişê de nêvênêno û xoerjahîskerdişê ey şikîna.

Komela ma de ferd çîn o. Komela nêverdano ke ferdî bivirazîyo. Komela ma nêverdana egoyê ferdan bivirazîyo. Egoyê ferdêk, gedetî ra hetî may û pîyê, komelî ra yeno fetesnayîş.  Ferd çi yo? Ez no yo. Xo bi xo pênasekerdiş.  Ferdî senîhawa yo, xo wîna aîle û komel qebulkerdiş dayîş o. Hemvera zext û zordarîy komel û hêzanê bînan de xo ra tawîznêdayiş o. Goreyê aqil, qelb û mentixa xo, tercîh û qeraranê xo dayîş o.

Encamê no dîyardeyan de kesayetîya ma ya ezîk, tersonêk, xonêbawer, bêego û ferdînêbîyaye virazêna!...

 *No nuşte verîcû kovara Psychology Kurdi de amêbi weşanayiş.