Konteksta Wayîrnêbîyayiş De Psîkolojîya Ferdî

Dağıstan Çetinkaya

                                        

Ferdê ke dekewto mîyane komelî û bi ferdanê bînan, mekanan û çîyan ra têkilîye viraştî; dekewno senî psîkolojîyêk, halîyetê ruhî, xo senî hîs keno, çi yenî ey vîrî, çi dîyênî ey hîskerdiş?

Lêlik; raştvaj, xofnak, lerznok û serobinker o. Têkilîya ferd û lêlike de ferd tewr zaf hewl dano ver lêlik de xo bixapino, zûran xo ra bivajo, raştîya xo înkar bikero. Desî de leqnayişê lêlik goreyê veraroja desî nîyî goreyê zimeyî desî beno,hetê desêk tînj nêgêno weyra de lêlik laqnîyêno.Çimkî lêlikê ke versîye leqnîyayo raştî ferdî nênawnêno seba xopanayişê ferdî mûnasîp o.  Hetê veraroja kî lêlik ra ewnîyayo xo ya zî eka kî  lêlik  hetê veraroja laqnîyayo raştî amêyî, o wext lêlik zaf xofnak û serobînker beno. Heme xopanayiş, xoînkarkerdiş û xorazûrkerdişê ferdî tarûmar keno.

 

Teynatîye De Viraştişê Peymanî û Dekewtişê Mîyanê Komelî

Sey lêlikê ke zimeyî desî de leqnîyayî, ferdî teynatîya xo de xo xapinêno, xo ra zûran keno; raştîya xo, kêmasîyan, probleman, nuqsanîyanê xo xo ra limnêno. Teynatîya xo de ferd xo dir pê yeno; xo dir peymanêk virazêno. Hata ke ferdî bi komelî ra nêdekewo têkilîyî na peymanî dewam kena.

Labêla ferdê ke dekewto mîyane komelî na peyman serobîn bena. Mîyanê komelî seba ferdî seka hezaran lêlikê verarojî bî. O ke dekewto mîyanê komelî, marûzê no lêlikan beno, înan de xo vênêno. Lêlik ra ewnayişê  nêno texamul û deyaxkerdiş.Ferdî xo dir kewno pêrodayişan û qrîzan...

Çimkî her lêlik çînbîyayiş, wayîrnêbîyayiş ferdî nawnêno ey û ano ey vîrî.Wayîrnêbîyayiş û çînbîyayişêk xo ra limîtî, davisnayî binhişê xo;dekewtişê mîyane komelî, wayîrnêbîyayiş û çînbîyayişanê ferdî ana aye vîrî. Wayîrnêbîyayiş û çînbîyayişanê sey îxtîyar û nerindeyê, kêmasîyan û pîs, neşatî, bêperetî û biperetî,  teynatî, bêkesî, hejarî, bêperetîye…

Mîyane komele de bîyayiş şîdet o; her hetî ra şîdet o û bi her çîyê xo ya erîşker o. Ferdo ke wayîrnêbîyayox keye ra vejîya teberî, dekewto mîyanê sûkî, qelebalixan, komelî ha bînê şîdetê vîramêyişê çînbîyayişan, wayîrnêbîyayişan xo de yo. Ferdî bînhişê xo de xo û ê bînan goreyê wayîrbîyayîşanê xo nano têverî. Kî ke ferdêk dir kewnî têkilîyî o ferdî bi estbîyayişanê xo çînbîyayişê kî ano kî vîrî; ferdî biwazo nêwazo ver ey de bikewo kompleksa bindestî.Mîyanê xo komelî de xo teyna hîskerdiş, hemvera ferdanê bînan de û mekanan û çîyan de xo xeribe hîskerdiş û tersayîş; xo emnîyetê de hîsnêkerdiş. Ferdî mîyane komelî de, qelabalixan de aram û rehet nîyo, xeneqiyêno, fetesîyêno, bêhuzur û nêrehet o...

Ferdî wayîrnêbîyayişanê xo ra; no şîdetê her hetîn ra; no xeneqnayiş, bêhuzurî û nerehetî ra remêno. Xo erzêno teynatîya xo; keye xo, wedayê xo. Teynatîya xo de peymana ke xo dir viraştibi la mîyane komelî de serobîn bibi hewl dano na peyman  newe ra saz bikero. Çimkî şîyêno teynatîya xo de xo xo ra û herkesî, her çîyî ra bilimno.

Labêla medyaya sosyalî  teberî erdo zereyê keyeyî. Hînî hewce nêkeno ke ferdî keye ra zî bivejo teberî, dekewo mîyanê komelî, ferdî wa teyna bikewo înternetî, înstegramî, ewca de her hetî ra ha bînî şîdetê wayîrnêbîyayişê xo de yo. Înstegramî her hetî ra çînbîyayiş, wayîrnêbîyayişê ey ano ey vîrî. Bi medyaya sosyalî têkilîya ferd û wayîrnêbîyayişanê ey dekewto yewna merhelî. Na dîyardeye babeta sewbîna nuşteyî ya.

Însan ke cuya koçerîya se hezaran serran dima ra derbasê cuya cayî bîyî. Cuya koçerî de însan  sey komînal, koman pîya ciwîyênî, pîya şîyênî, eşkewtan de mendênî, seyda xo bar kerdênî. Însanê ke derbazî cuya cayî bîyî dest bi zîretî kerdî tarîxê însanetî de tarîxê wayîrbîyayoxan û wayîrnêbîyayoxan vejîyaya meydanî.  Hata ewro zî no tarîxê ha xo ramêno.

Tarîxê şerê wayîrbîyayoxan û wayîrnêbîyayoxan o. Ma şîyênî wayîrbîyayox û wayîrnêbîyayox sey  efendî û kole,zengîn û feqir, serdest û bindest, dagirker û dagirbîyayox zî bi name bikerî.  Îdeaya dînan, îdelojîyan sey komînîzm, sosyalîzm û anarşîzm hewl dane ke tarîxê wayîrbîyayox û wayîrnêbîyayoxan bibedelnî, înan bikerî seypê, tarîxê seypêtî awan bikerî.

Di sey serrî yo ke dinya de sîstema kapîtalîst esta. Na sîstem de sinifî vejîyayî orte sey burjuwa û proleterya yanî zengîn û feqirî.  Kapîtalîzm de  wayîrbîyayox çiqas her bihêzêr benî  wayîrnêbîyayox zî ê hende bêhêzêr benî. Şaxê mekesî yewbînî ra durî kewnî.

 

Çend Halîtîye Wayîrnêbîyayişî

Ferdî mîyane komelî, bi ferdêk bînî ra têkilîyî kewtişî,  meyda sey telewzîyon, rojname, reklam û qada înternetî marûzê hezaran dîtbarî, îmajî, sembolî,îşaretanê wayîrnêbîyayişanê xo beno. Marûzmendiş bi xo şîdet o. Bitaybetî zî reklamî bi xo ser wayîrnêbîyayişan ferdan de awan kenî, reklamî wayîrbîyayişan roşênî ferdanî rê.

Ma şîyênî halanê wayîrnêbîyayişan bikerî hîrê komî.   

1.Wayîrnêbîyayişê Ekonomîk

Ferdî tewr zaf marûzê wayîrnêbîyayişanê xo yê ekonomîk beno. No wayîrnêbîyayiş her wext û her ca de vejîyênî vernîya ferdî. Çendînîya wayîrîya ferdî qasî pere ey yo. Ferdî şîyêno çiqas wayîr bibo yan zî çiqas wayîr o; hêza wayîrîye ferdî goreyê pere ey dîyar beno. Pere dîyarker o; dîyar keno ke ferdî çiqas şêyêno wayîr bibo, sînoran wayîrbîyayiş ferdî dîyar keno.

Ewro habitusê ferdî qasî pere ey yo. Sîndoreyê hereketê ferdî hinda pere ey yo. Çîyo ke zengîn keno zengîn, feqir keno feqir  wayîrbîyayişê  û wayîrnêbîyayişê  pere yo. Pere kî qeym nêkerde kî teber de manênî. Wayîrnêbîyayîş teber de mendiş û mehrumendiş o. Ferdo bêpere; taxa zengînan de ronitişê keyeyêk ra, roniştişê kafeyê luksî, weniştişê erebeyêk ra mehrum manêno.Wayîrtîya pereyî hîsa emnîyetî û xobawerî danî ferdî. Ferdê feqirî, na hîs û xobawerî ra mehrum manênî.

Ferdî qasî pereyê xo yeno arzûkerdiş. Ferdî ke feqir bî, hîna arzûbîyayişê ra mehrum manêno. Mînak yewî ke des hezar meaşe gêno, ayo ke hîrê hezar meaşe gêno, eynî nênî arzûkerdiş, hetobîn ra  zî zengîn feqir arzû nêkeno. Zaf zengînbîyayişê camerdan tîya ra yena. Camerdêk fikrîyêno vano, “ pere mi çiqas zaf bî ez ê hende hîna zaf yeno arzûkerdişî.”

Teberî de ferdî ha bînê herîşanê wayîrnêbîyayişan de yo.Ferdê ke şîyî Shopping Centerî, mexazayanê ewca de goreyê vayî nohawa rêz benî;  Collins, Mavi, De Facto û LC Waike. Mersela wexta ke nêşê LC Waike ra   paçek, solêk yan zî pantorêk bigîro, wayîrnêbîyaş çînbîyayiş  ey yenî vîrî. Yan zî teberî de nêşê şîro kafeyêk de roşo, werdegehî de werdêk biwero. No heme seba ferdêk şîdet î.  

 

2. Wayîrnêbîyayişê  Fîzîkîya Bedenî

Ferdêk bi ferdêk bînî ra dekewto têkelîye yan zî dekewto mîyane komelî  hetêbe rindeyê, bedeweyê, lewendîya bedenî  ferdî hetê wayîrnêtîya bedenê xo dir têrî yeno; ver bedenê xo de xo ezîk hîs kerdiş, bi bedenê xo dir dekewtişê qrîz û pêrodayiş. La ewro ferdî zengîn şîyêno bi pereyê xo xo biresno pîvanê bedenê îdealî. Sektorê estetîkî tîya ra peyda bîyo.

3. Wayîrnêbîyayişê Eşq û Hesî

Ferdê ke dekewto mîyane komelî wayîrnêbîyayişa eşqêk, hesêk xo dir rî bi rî yeno. Hetê têkelîya hîsî ra teynabîyayişê xo dir têrî yeno. Eşqî, heskerdiş, zewacî, waştîya şarî teynanêbîyayişê înan teynabîyayişê to ana to vîrî.

 

Netîceyê Wayîrnêbîyayiş

Ferdî xo mîyanê komelî de, wexto ke wayîrnêbîyayiş û çînbîyayişê xo dir têrî ame, xo senî hîs keno? Yew embazê seba na persî no cewabî dabi mi:

“Ez beno melankolîk, kederîn, xemgîn, ez nêşêno qal bikero, seka ez ha fetîsîyêno. Ez beno bê keyf û şa û ez xo ra hes nêkeno. Ez ser xo de kontrolê xo vîn keno. Aqilê mi kewno têmîyan, ez xo bêduzun hîs keno.  Ez xo ezîk hîs keno. Ez beno bêxobawer. Ez beno bêkeyf.  Seka heme keyfê, keyfweşî, keyfgeşîya mi ra neselîyaye, pê şîrînga kaş kerda. Ez hezwerî, şadwerî cuya xo vîn keno. Ez xo ra nefret keno. Ez cuyê, dinya ra nefret keno. Ez wazêno înan  çîn bikero.  Ez xo suçdar keno. Egoya mi tarûmar beno.”

Ferdêk şîyî teberî,  mîyanê komelî, çînbîyayiş û wayîrnêbîyayişê ey/aye ano ey/aye vîrî û nawnêno aye/ey. Vîramêyiş xo dir  nêrehetî, fetesnayiş û xeqnayiş, xora nefretkerdiş, xo dir pêrodayiş, xo dir qrîz kewtişi, xo ezîk hîskerdiş, bêxobawerî, dekewtişê kompleksa bindestî, xonêerja û bêqiymet hîskerdiş, neşayî, bêkeyfî, bikederî, melankolîk bîyayiş, bohemî, agresîfî, arabeskî, anarşîst û redkerdiş ano.

Kompeklsa bindestî wayîrnêbîyayişê ra yena.Kompleksa bindestî goreyê wayîrbîyayiş û wayîrnêbîyayiş virazîyêna.Ferdê ke nêşêyî wayîr bibo, dekewno kompleksa bindestî.Ma ver tirkan de kewnî kompleksa bindestî çimkî ay çîyê ke ê wayîr ma nîyî. Ferdêk dekewto kompleksa bindestî; vengê ey berz nîyî nizm ra vejîyêno, seka kî ha pizeyî xo ra qal keno.

Takekesek, ferdêk wayîr nêbî xo bêqiymet û nêerjahîs keno û xobawerîya ey şikîna. Wayîrnêbîyayiş ferdî de hîsa xonêerjatî virazêno. Wayîrnêbîyayiş hîsa xoerjatîye û xobawerîya ferdî tarûmar keno. Mînak gedeyêk mayûpîyê xo ra çîyêk waştî la mayû pîyê o çîyî gede rê nêgirewtî, gede nêbî wayîrê o çîyî xo bêqiymet, nêheja hîs keno. Takekesê ke nêşêyo wayîr bibo xo bêqiymet bê erja vênêno, xo ra nefret keno, xo ra şermayêno, bacê ey tira yeno.

Xirabkerdiş û negatîfkerdişê pereyî.Ferdî,  rindîya ke nêşê bireso, nêşo bibo wayîrê ay çîyî, ey çîyî xirap keno. Kamî ke wayîrê pereyî nîyî pere xirap kenî. Sey mekanizmaya xoseveknayişî.

Tarûmarbîyayişê xobawerî û ezî. Mîyanê komelî de takekes, egoyêk teynatîya xo de înşa kerdo, darbe weno, eka bihêz nêbo, serobîn beno. Eza ke tarûmar bî, ferdî wazêno xo bierzo teynatîya xo.

 

Çareserî

Hemvera no psîkolojî de çareserî çi yo? Ferdî senî şîyêno no psîkolojî bişikno?

1. Xozanayiş, xorahayîdar bîyayiş.  Raştîya xo, xo rê îzah bikero. Ferdî,  şert û mercanê, îmkanan, derdor, aîleyî ra pê yeno û  înşa beno. Cuya ey de qe ê  îmkanê çîn bî  ke  ey înşa bikerî. Neraşt o ferdî bikewo kompleksa bindestî, xo yewna dir bido têverî, neheqî bikero xo.

2.Xo bi xo pênase kerdiş.  Ez no yo. No raştîya min a. Qe tawîz nêdo ke keso ke bînî ey pênase bikero.

3. Wayîrbîyayişê egoyêk  bihêz î..  Xoerjahîskerdiş û xohurmetdayişê. Problem biegobîyayiş, pişxişnîya, qurrebîyayiş û sereberzîya ferdêk nîya, problem çira ti biego, pişxişn, pêxobawer, xoberz, qurre nîyî!.. Çira o verê to de nêkewno kompleksa bindestî ti ver ey dekewnî?  Çira o ver to de xo ezîk hîs nêkeno ti xo hîs kenî? Seba ke egoyê hemvera darban de sey kerrayêk cayê xo re nêhewelo, ganî se bikero?

 

4.Mîzah, îronî, henekê xo pê xo kerdiş.

5. Hemvera nêwayîrbîyayişê hêrsa takekes biqewet û derg, dewamdarî nîya. Sey balonek a. Vîstkî ya, cade nêşêna.  Hêrs mesulîyeta xebatî ano, takekes semeda ke na mesulî ra biremo, nêwazêno hêrsa ey dewamdarî bibo. Tembeley, qelbey, sistey keno. Motîvasyona takekes pêt û gêjane nîya. Winakerdiş hîna rehet o. Problem no yo ke herînda bêhereketbîyayiş û tembelî de oyo ke ganî bibo hîna zaf xebtiyayiş o.Şerkerdiş, têkoşîndayîş, teslîmnêbîyayiş… Çareserî roj ra roj hîna zaf xebitîyayiş o;  xirs û xinç û hêrs kerdiş o, motîvasyona xo bihêzêr û xurttêr kerdiş o.

Û çareserî  serkewtişbîyayiş û serkewtişbîyayiş û serkewtişbîyayiş o, xêncî serkewtiş qe netîceyêk qebulnêkerdiş o.

 *No nuşte verîcû Kovara Psychology Kurdi de amêbi weşanayiş.

Înşakerîya Kesayetîya Gedeyanê Kurdan de Hîrê Dîyardeyî: Vêşanîya Heskerdişê May û Pîyê ,Ters û Şîdeta Înan û Çînbîyayişî

Dağıstan Çetinkaya

                                                 

Eka raverde bandora nika û ewroyî merdim keno û nika û ewro ey dîyar keno, raverde nêqediyayo. Nayê ra nika û ewro, raverdeyî ra  xoser nîyî, raverde sey versîya merdim yey taqip keno. Raverde nêqedino û nêvirêno; tewr zaf hewnan û vîramêyişê ciwîyayişan de kî vênêne ke raverde nêvirto. Çîyî ke serran qe nêamêyî vîrê ke kî ewnîyênî ke a çîyan kî ha hewnanê xo de vênênî û mersela  ciwîyayişêk gedetîyê ke kî vanî wel bîyo; kî ewnîyêne ke nişka ra amêyo vîrê kî.

O wext têkilîya merdim û raverde ey senî bibo? Merdim senî nêzdîyê raverdeye xo bibo, biewno  tira, ey bisencno? Merdim raverdeyê xo senî bi mana bikero? Çinayan xo vîr ra bikero çinayan xo vîr ra nêkero? Raverde xo ra senî netîceyan bivejîyo? Merdim çiqas şîyêno raverde xo dir aştî bibo û raverde xo newe ra raşt bikero?

Goreyê mi, ma bi pragmatîstî nêzdîya raverdeyê xo bibî û têdir bikewî têkilîyî û raverdeyê xo bi pragmatîstî bi mana bikerî. Merdim eka bi hunermend, nuştox, şaîr bo şîyêno seba hunerê, nuştoxîya xo raverdeyê xo bikarbêro, eka bi zanistanê beşerî eleqar o, şîyêno gelek teorîyan raverde xo ra bivejo.

Înşakerîya her ferdî de  gelek dînamîk, dîyarde û faktorê tewir bi tewir estê sey kesayetî û karakterê may û pîyê, statûyê pîyê,aîle, sinif, derdorî, perwerde... Cîyawazî ferdî goreyê no dîyardeyan vejîyêno werte. Ge-ge faktorêk zaf şenik beno ke kesayetî ferdî zaf cîyawaz înşa bikero sey kitabî, fîlmî, ensturmanî. Labêla peywenda komel û kulturê de ferdî  manênî yewbînî; ferde komelî û kulturî yo.  

Eka ma konteksta komel û kulturî de gedetîya kurdan problematîze bikerî; dîyarde û faktorê ke gedeyane kurdan înşa kenî çi yî?  Encamê no dîyardeyan çi yî? Senî yew kesayetî û karakterê înan înşa beno?

Hîrê dîyardeyê ke gedeyanê kurdan înşa kenî: Vêşanîya hesî, ters û şîdeta may û pîyê û çînbîyayîş î.  

Komela kurdan senî komeleyêk a? Sosyolojîya komela ma senîn o? Komela ma de aîle senîn o? Têkilîya may û pîyê gedeyanê înan dir senîn o? Senî têkilîyêk ronênî? Înşakerîya gedeyê de bandora may û pîyê senîn a? Înşakerdişê kesayetîya gedeyê de senî yew rol û girîngîya may û pîyê esta? Komela kurdan de heskerdiş senîn o? Senî yeno ciwîyayiş? Senî şenber beno? Gedeyêk hetê may û pîyê xo ra mirda xo yeno heskerdişî? Aîle de way û birayî yewbînan ra hes kenî?

Sosyolojîya komela kurdan de hes çîyêko problemîn o. Ma nêzanî ma senî yewbînan ra hes bikerî. Ma nêzanî heskerdişî binawnî yewbînanî. Ma heskerdiş banderî yewbînan nêkenî.Nimînu, gedeyêk heskerdişê wendegehî de mamosteyanê xo ra, teberî de derûdorî ra, zerê keyeyê de may û pîyê xo ra,  way û birayanê xo ra nêvênêno. Kî nêşênî heskerdişê xo îfade bikerî. Komela ma de îfadeyêko tewr tunêk yeno bikarerdişê “ez to ra hes keno” Îfadekerdişê ey seka eyb bo. Heskerdiş seka çîyêko şermî yo.  Heskerdişê nêno vatiş. Vatişê heskerdişê de problem esto. Hewceyê goşan, ruhî, bedenî bi eşnawitişê “ez to ra hes keno” esto.  Ma mîyanê sohbetê xo de zî nêvanî “ ez fîlankesî ra hes keno.” Qe nêno mi vîrî ke rojêk camerdêk cenîya xo ra yan zî cenî camerda xo ra vato “ez to ra zaf hes keno”  Nêno mi vîrî ke pîyê mi, mi ra vato “ez to ra hes keno.”

“Eka ez tira hes bikero, şermê ey biremo, rî bigîro û here bibo, binê destê mi ra bivejî yo, naye ra ez nêwazêno heskerdişê xo binawno.” Komela ma de zafanê pîyê no semedî ra heskerdişî gedeyanê xo nênawnênî. Pîyê seba ke îqtîdarê ser o gedeya vîn nêkero, ey heskerdişê xo ra mehrum verdano. Labêla hayî ey çîn a ke ha senî xobawerî û egoyê gedeyê xo darbûce û birîndar keno, travma ey de virazêno.

Gelo heskerdişo bêşert; heskerdişê qe bi şertêk ra girênêdayiş çiqas mumkin o? Eka heskerdişêko bêşert bibîyanî, mersela may û pîyêk bêşert gedeyanê xo ra hes bikerdênî; kesayetîya aye gedeyan senî bibîyanî? Senî yew azadkerîya heskerdişo bêşert bibîyanî? 

Komela ma kurdan de heskerdişo bişert esto.  Seba ke may û pîyê gedeyê xo ra hes bikerî, heskerdişo bi şertana girêdîyayo. Heskerdiş sey xelatî yo. “Eka ti sey ma bikerî,ti  fuzuleyê nêkerî, ti serkewte bibî ma to ra hes kenî.” Heskerdişo bişerte de gede nêşêno bibo xo. Seba ke bêro heskerdiş gere xo ra tawîz bido. Krîz û pêrodayişê xo(nê)bîyayişê ferdî heskerdişê may û pîyê de dest pê kena. Şerto verînê heskerdiş serkewte bîyayiş o, eka ti serkewte bibî herkes to ra hes keno la eka ti vîn bikerî, qe kesêk to ra hes nêkeno.

Eka serkewte nêbo heskerdişê may û pîyê ra mehrum manêno. Ferdê ke qe hetê may û pîyê xo ra nêamêyî heskerdişî, wazêne ke zaf bibe serkewte; zengîn bibe wa bêrî heskerdişî. Zaf tayê ferdan de na rewşa bena sey saîkê serkewtîyayişêko girdî labêla zafanê kesan de bena trajedî û travma.

Gelo heme dejê ma gedetî ra yenî? Ser o înşakerdişê kesayetîya ferdî de nêmcetmendişê heskerdişê may û pîyê çiqas dîyarker û bandorker o?

Emirê ferdêk de sey gedetî, naşîtî, ciwantî, mîyanserrî û kalîtî serdem estê. Înşakerdişê kesayetîya gedeyê de heskerdişê may û pîyê zaf giring û cayêko dîyarker û bingehîn gêno. Bê no heskerdiş  înşakerîya kesayetî ferdî tim biproblem o, mîyanê xo de pêrodayişê de ya. Înşakerîya kesayetî û karakterê ferdî de goreyê Sigmund Frued û psîkologanê bînanê ; serdema tewr dîyarker, bibandor û giring gedetî vênênî û vanî “ferdî, senî gedetîyek virnaya; dîyarkerî û bandorkerîya gedetî ey, ser o heme emrê ey de xo nawnêna.” Tabîrê mîyanê şarî “merdim hewt serrî de senî bibo hewtay û hewte serrî de zî awa yo” dîyarkerî û têsîrdarîya gedetî ma nawnêna. Nayê ra yo ke merkezê psîkanalîzm de gedetî esta; çareserîya pêrodayîş, krîz û problemanê ferdî gedetî de vênêna, sey çareserî hewl dana gedetîya ferdî bikêno û xo biresno arê û rîyeyanê gedetî.

Hema hema heme gedeyanê kurdan de vêşanîya heskerdişê may û pîyê esta.Heskerdişî ra mirdnêbîyayişê, vêşanîya heskerdişê may û pîyê bandora xo heme cuya gedeyê de nawnêna.Gedeyê de vêşanîya heskerdişê may û pîyê kura ra yena? May û pîyê çira mirda xo gedeyanê xo ra hes nêkenî?  Teqrîben nufûsê aîleyanê komela kurdan may û pîyê pa hewt kes î. Teqrîben her aîle panç-şeş gedeyê benî. Rîdî zafbîyayişê gedeyan ra nîyo ke may û pîyê mirda xo heskerdişê nêdanî gedeyanê xo. Komele ma de ma nêzanî yewbînî ra hes bikerî û heskerdişê xo yewbînan binawnî nayê ra yo ke  may û pîyê zî nêzanî gedeyanê xo ra hes bikerî û heskerdiş binawnî înanî.

Hema hema pêro gedeyanê kurdan; seba ke hetê may û pîyê xo ra bêrî heskerdiş xo nêweş kerdo û waşto ke  qezayêk bêro înan ser.  Na dîyardeya ma nawnêna ke ma hetê may û pîyê xo ra mirda xo nêamêyî heskerdişî, hetê heskerdişê înan ra ma kêm û nêmcet, vêşan mendî û temam nêbîyî.  

Çi encamê mirdnêbîyayiş û vêşanîya heskerdişê may û pîyê estê?

*Bi kerdena xo nêweşkerdiş gede banderî zûrîkerî, dirîtî û xapinayiş beno. Gede seba ke bêro heskerdiş zûrî keno û wazêno may û pîyê xo bixapino. Ver înan de durustîya xo vîn keno. Nêşêno bibo xo, durustîya xo reydir xobîyayişê xo zî vîn keno. Eka gede mirda xo biamênî heskerdiş ey lazimîya wîna yew çî nêdînî. Bêro heskerdiş, xo rê wina yew çareserî vênêno.

*Gedeyêk nêamê heskerdiş têkilîya  gede û may û pîyê dir dera bena, gede hemverê may û pîyê xo de beno hêrîşkar, agresîf û har. Hem wazêno qesasê hes nêamêyişê xo înan ra bigîro hem zî wazêno no hawa bibo ke tira hes bikerî, îlgî ey binawnî.  Wexto ke gede may û pîyê îlgî ey nawnênî no hawa bîyayîş sey reftarêk raşt vênêno, hînî nêwazêno  no reftarê xo caverdo.  Hetobîn ra zî gede seba ke hîna zaf bêro heskerdiş xo hîna zaf şîrîn û biaqil keno labêla gede çiqas wina tewbigêro ê hende xobîyayişê xo ra tawiz dano, nêşêno bibo xo, eza xo înşa bikero.

*Gede wazêno bi têkilîyanê xo yê hemcînsîyî nêmcetmendişê heskerdişê may û pîyî temam bikero. Ferdî, heskerdişo ke gedetîya xo de tira mird nêbîyo, emrê xo de gêrêno ney heskerdişî, bi heskerdişê waşta xo hewl dano ke a heskerdiş telafî bikero û raverdeyê newe ra raşt bikero.

* Ferdî ke înan de vêşanîya heskerdişê may û pîyê esto, înan de hîsê xoerja û xohes qels manêna. Qedir û qiymetê xo dayîşê, xo ra heskerdişê înan xurt nêbîya.  Xo erja nêvêno ke bêro hîskerdiş.  Komela ma de xoerjanêhîskerdiş, bêxobawerîya keynayan goreyê lajan çend qatî hîna  vêşî ya labêla na babeta nuşteyêk bîna.

*Xo layiqê heskerdiş vênayiş… Tam zî  bîngehê layiqê heskerdişê nêvênayişê de nêmcetmendişê heskerdişê may û pîyê esto, ferdê seba ke hetê may û pîyê xo ra mirda xo nêamêyo hîskerdişî, xo layiqê heskerdişê nêvênêno ke bêro heskerdiş.  Mirda xo hes nêamêyiş xobawerî ey şikita, xo ê hende erja û biqiymet nêvênêno ke bêro heskerdişî. Xobawerî aye çîn a ke xo bido heskerdişî. Hetê cesaret û cûretkarîya xoqebulkerdişê de bînkewto.  Egoyê no ferdanî qe pêt nîyo.

*Egoya înanî bihêz nêbena. Nayê ra  hesnêamêyiş, redkerdiş û terkbîyayişê ra zaf tersênê.

*Ferdê înan de vêşanîya heskerdişê  may û pîyê esta. Nêşênî cu û dinya ra zewq û keyf bigîrî. Nêzanî heyatî çi wazênî, bibî çi, armanca înan çi ya.Bîngehê melankolî de nêmcetmendişê no heskerdiş esto.    

*Vêşanîya, nêmcetmendişê heskerdişê may û pîyê gedeyê de kompleksa parsekîya hes û eleqa virazêno.

Înşakerîya kesayetî gedeyanê kurdan de dîyardeyê vêşanîya heskerdişê may û pîyê ra dima ma bêrî dîyardeyê ters û şîdeta may û pîyê û çînbîyayişî.

Komela Kurdan de muameleyê, tewgeyrayîşê û têkilîya may û pîyê bi gedeyan ra zaf biproblemîn o. Heskerdiş, xo senîtîya têkilîyê de nawnêna:Eka tewgeyrayiş û têkilîyê de îlgîtî, giringî, erjatî, qedir û qiymet, bi diqat goştarîkerdiş û bi rîhiwî û rîgerm bibo, a têkilîyê de heskerdiş esto. Bîngehê têkilîya may û pîyan bi gedeyan ra ters, tehdît û şîdet esto. May û pîyê her çîyî hewl danî bi ters û şîdetê bide gedeyê kerdişî. “Seba ke aqilû û efendî bibo ez ey/aye kûwno”. May û pîyê, bi fehmkerdişê û îdraqkerdişê; bi aqil û mentixê gedeyî raştî yan zî xeletîya kerdenayêk nêdanî ey kerdiş bi ters, tehdît, şîdetî wazênî bide ey kerdiş. May yan zî pîyê bi sebîr, hewl nêdano ke xeletîya kerdena bido gedeyê xo fehmkerdiş, tira vanî, “ eka ti wina bikerî ez ti bikû, ez to bikişo” Nêşuxulnayişê aqil û mentixê gedeyê, ferdîbîyayişê gedeyê de beno astengo gird î, ver ferdbîyayişê gedeyî gêno.  Gede bander nêbeno ke bi aqil û mantixê tercîh bikero û qerar bido.

Komela ma de ziwanê may û pîyê bi gedeyan ra zî zaf problemîn o. May û pîyê bi gedeyanê xo ra bi ziwano pozîtîf, xobawerker, cesaretwer, weşker û motîveker nîyî bi ziwano negatîf, xobawerîkiştox, motîvasyon û cesaretşikteker qisey kenî. Bi ziwanê xo nêdanî gedeyî hîskerdişê ke, o/a erja, giring,  qiymetîn û taybetî yo, jîr, biaqil, rind o, serkewte yo. Mersela nameyê gedeyan weş nêvatiş, gedeyan de hîsa xo bêerjatî gird keno. Pîyêk lajê xo ra vatênî, “To ra gîyêk nêvejîyêno.” Na qiseyî pîyê  ego û xobawerî lajî serobîn nêkena?

May û pîyê ke  arzû û waştişê gede xo canêerdî gede xo senî hîs keno? Canêrdiş senî bandor bikero kesayetî gedeyî? May û pîyê ke gede xo ra va “çîn o” gede de bibo sebebê senî yew şiktayîş û taxrîbatî?

Merselea gedeyêk maya xo ra kaykerêk waştî la may nêşî ey rê kayker bierîno gede xo senî hîs bikero? Çînbîyayiş dîrekt bi ekonomî ra têkildar o,  feqirtî û hejartî ê kesan nawnêno.  Semeda gedeyan “bîyayîş yan zî nêbîyayiş” çîn o, seba înan “wayîrbîyayiş yan zî wayîrnêbîyayiş” esto. Gedeyêk pîyê xo solêk waştî, la pîyê nêşê a solan gedeyê xo ra bierîno; gedeyêk nêşê bibo wayîrê a solanî, gede xoerja û qiymetîn hîs nêkero, xobawerîya ey bişiko. Çînbîyayiş û wayîrnêbîyayiş ser o înşakerîya kesayetî gede de bandorêka û dîyarkerîya xirab kena; ez û xobawerîya gedeyî de taxrîbatî virazênî.

Çira gedeyêk, ciwanîya xo de xo layiqê heskerdiş nêvênêno? “No lajî yan zî na keynêk mi ra hes nêkena, nêewnîyêna mi ra.” Xo layiqê heskerdiş nêvênayiş, xo mîyanê sînoranê habîtusê heskerdişê de nêvênayiş o;seba ke bêro heskerdiş wayîrê norman nêbîyayiş. Bînhîşê ferdan de habîtusê heskerdişî virazîyayî. No habîtus goreyê rindetî û zengîntî yanî beden û pere virazîyayo. “Seba ke ez feqir  û rind nîyo mi ra hes nêkero.” Gedeyêk, pîyê xo ra kaykerî, waştî la nêbî wayîrê a kaykerî, hetê ekonomîkî ra  xo mîyanê habîtusê heskerdişê de nêvênêno û xoerjahîskerdişê ey şikîna.

Komela ma de ferd çîn o. Komela nêverdano ke ferdî bivirazîyo. Komela ma nêverdana egoyê ferdan bivirazîyo. Egoyê ferdêk, gedetî ra hetî may û pîyê, komelî ra yeno fetesnayîş.  Ferd çi yo? Ez no yo. Xo bi xo pênasekerdiş.  Ferdî senîhawa yo, xo wîna aîle û komel qebulkerdiş dayîş o. Hemvera zext û zordarîy komel û hêzanê bînan de xo ra tawîznêdayiş o. Goreyê aqil, qelb û mentixa xo, tercîh û qeraranê xo dayîş o.

Encamê no dîyardeyan de kesayetîya ma ya ezîk, tersonêk, xonêbawer, bêego û ferdînêbîyaye virazêna!...

 *No nuşte verîcû kovara Psychology Kurdi de amêbi weşanayiş. 

Heqîqet û Romanûsiya Kurdên Tirkînûs

 

Dağıstan Çetinkaya

            Gelek kurd hene ku ne bi zimanê xwe, bi zimanê serdestên xwe; tirkî, erebî û farsî dinivîsin, ne cîhana zimanê xwe, ya zimanê serdestên xwe bi pêş ve dibin, geş û berfireh dikin. Yek; yên di nava konvansiyonela edebiyata tirkî de xwe dane qebûlkirin wek Yaşar Kemal, Cemal Süreya, Ahmet Arif, Yavuz Ekinci, Burhan Sönmez, Kemal Varol, Murat Özyaşar. Du; yên ji aliyê polîtîk ve nasnameya wan a kurdî heye lê bi tirkî dinivîsin wek Hasan Bildirici û yên li girtîgehan. Sê; yên amator, ciwan, mehelî û yên ku xwe wek esilkurd dibînin, hêj xwe di nava edebiyata tirkan de nedane qebûlkirin.

            Em kurdînûs çawa nêzîkî berhemên tirkînûsan bibin? Em çawa dikarin bi pragmatîstî nêzîkî berhemên wan bibin? Em çawa bikaribin ji wan sûdê werbigirin? Derdê me bi wan re çi be? Meseleya me bi wan re çi be? Em çawa wan rexne bikin? Em berhemên wan çawa problematîze bikin? Em çawa edebiyata wan pênase bikin? Li ser wan em dîskorên çawa ava bikin? Li ser wan polîtîkaya  me çi be? Ji bo me kar û zirara wan çi ye? Ji kîjan hêlan ve heqê me heye ku em wan bidarizînin û sûcdar bikin? Em çawa binêrin li berhemên wan? Fonksiyona wan çi ye? Fonksiyona berhemên wan negatîf an jî pozîtîf e? Bi berhemên xwe çiqas xizmeta heqîqet û edaletê dikin?

            Berî ku ez dest bi vê nivîsê bikim, pirsên ku di hişê min de bûn: Kurdên ku bi zimanê serdestê xwe, mînak yên ku bi tirkî dinivîsin, çiqas dikarin bi zimanê serdestê xwe heqîqeta  neteweya xwe vebêjin û nîşan bidin? Têkiliya wan bi kurdbûnî û bi realîte û heqîqeta kurdan re  çawa ye? Derbarê kurdan de em di romanên wan de çi dibînin? Çawa behsa neteweya xwe dikin? Nêzîkbûna wan bi neteweya wan re çawa ye? Romanên van nivîskaran çiqas dijkolonyal in? Bi berhemên xwe çiqas dikarin Dewleta Tirk û xwînerên xwe yên tirk nerihet bikin? Çi  li derveyî berhemên wan maye? Çi  negotine? Nivîskaran li hemberî çi xwe ker û kor û lal kirine, nedîtine, şahidiya çi nekirine û ji şahidiya çi reviyane?

           Derbirîna heqîqetê, nerihetkerî û xwekerûkorûlalkirin û hebûn û xwebûna kurdan a berhemên wan, min ji xwe re problematîze kir. Ji van hêlan ve nêzîkbûna berhemên wan ji min re bikêrtir û pragmatîsttir xuya dike. Dibe ku nivîsîna bi zimanê efendî tercîhek be, ji ber vê tercîhê fikra min ev e ku heqê me tune ye ku em wan bidarizînin, hesap bipirsin lê belê heqê me heye ji hêla derbirîna heqîqet û nerihetkeriya muqtedîran û xwekerûkorûlalkirinê ve; neşahidbûna wan bidarizînin, em ji wan  bipirsin hûn bi berhemên xwe çiqas dikarin heqîqetê derbibirînin û muqtedîran nerihet bikin, wan li hemberî çi xwe ker û kor û lal kiriye?

            Li gor pirsên jor min xwendinek li ser romana Bekleyişin Şarkısı (Strana Bendewariyê, 2019) a Mehtap Ceyran, Yediler Teknesi (Geştiya Heftan, 2021) a Abdullah Aren Çelik û Kara Sis (Mija Reş, 2021) a Kemal Varol kir. Di hilbijartina van romanan de pîvana min ew bû ku her sê nivîskar jî di nava kategoriya konvansiyonela edebiyata tirkî de ne û romanên wan ên herî dawî ne.

            Di vê nivîsê de ez dê hewl bidim encamên vê xwendina xwe bi we re parve bikim û pirsên ku ez di nava romanan de ketim pey wan, ez bersivên pirsên xwe pênase bikim, bersivên xwe bi aliyên romanûsiya wan problematîze û pêşkêş bikim.

            Hebûna têgeh û diyardeyên wek nerihetkarî, xwekerûkorûlalkirin, mulayîmbûn, tirsonekî û şikestîbûn,  bêhêrsî û bêxincî, muxlaq û şêlûkirin, alegorî, bênavûnîşanhiştin, bi dernebirîna heqîqetê re têkildar e. Dema ku heqîqet nehatin gotin hebûna van têgeh û diyardeyan derdikeve holê, li cihê ku heqîqet tune be, ev têgeh û diyarde hene.

            Bi kurt û kurmancî li gorî bersiva van pirsên xwe ku min di sê romanan de dît, ez dikarim romanûsiya wan di encama dernebirîna heqîqetê de wek xweveşartin û xwekerûkorkirin, şofandina faîlan, ne nerihetkarî, mulayîmbûn û şikestîbûn û tirsonekî pênase û problematîze bikim.

            Sê nivîskaran jî li hemberî heqîqet û realîteya Kurdistanê xwe ker û kor û lal kirine. Realîteya dagirbûn û perçebûna Kurdistanê em di romanan de nabînin. Di sê romanan de jî realîteya kurdan a dîrokî, cografîk, sosyolojîk û siyasî tune ye. Nivîskar xwedî li vê heqîqetê û realîteyê derneketine, realîteya kurdan hatiye veşartin.

            Bila ev diyarde li aliyekî bin, di romanan de wek mînak navê zimanê kurdî nehatiye binavkirin. Di mînakên wek Bekleyişin Şarkısı de “Me nedizanî kok û esl çi ne û em hêj nû hînî zimanê xwe yê duyem dibûn. Ji ber ku me yê di demeke nêzîk de dest bi dibistanê bikira, diviya em hînî zimanê fermî bibin.”[1] (r. 13). “Min dev ji rojnameyan berda û meşa xwe domand. Min bihîstibû ku pêr agir berdane depoya weşanxaneyeke ku bi zimanê me yê dayikê weşanê dike”[2] (r. 48) û Di Yediler Teknesi de “Dihat fêmkirin ku jinikê bi zimanê Kuleyê nedizanî.”[3](r. 57) û  “Li gorî ku di kaxez de dinivîsî, dikarî bi zimanê min biaxive lê belê nedikarî bi min re bi zimanê ragihanê binivîse. Em her du jî biyaniyên zimanekî ne aîdê me bûn”[4]  (r. 87) Di Bekleyişin Şarkısı û Yediler Teknesi de çend têgehên wek zimanê dayika me, resmî dil derbas dibin lê dema ku em bipirsin ev zimanê dayikê û zimanê fermî kîjan e bersiv tune ye, muxlaq e.  Zimanê jinê û Kuleyê kîjan e em nizanin.

            Di sê romanan de jî hebûna kurd rasterast tune ye û nivîskar kurdbûna xwe vedişêrin. Mirov dikare bibêje ku bi zanebûn hebûna kurd, realîteya wan hatiye veşartin. Di sê romanan de têkiliya kurdan û tirkan wek peywendiya efendî û kole, serdest û bindest, dagirker û dagirbûyî an jî wek peywenda “em” û “ew”  tu têkilî tune ye. Mirov dikare bibêje ku di Bekleyişin Şarkısı û Yediler Teknesi de wek ‘em’ û ‘ew’ têkiliyek heye lê  ew jî  ne rasterast û bi zelalî ne, ne wek têkiliya kurd û tirkan e, em aktoran bi zelalî nas nakin û nizanin aktor kî ne. Encamên dagirbûyî û perçebûna Kurdistanê neyekser hene lê belê li vir jî muxlaqbûna faîl heye, wek xwîner em nizanin faîl kî ye. Wek determînîzm, li gor sedem û encama parçebûnê, di romanan de tenê encam hene. Ew encam bûne malzemeyên romanan. Bi jiyîn, êş, trawma, kul, bûyerên me li edebiyata tirkî tên zêdekirin. Di vê derbarê de Ngûgî wa Thiong’o di kitêba xwe ya Rizgarkirina Hiş Ji Mêtingeriyê de vê rewşê ne wek zêdekirinê wek dizînê pênase dike:

“… çawa aboriya me careke din ji me didize, behre û behredarên me jî ji me didize. Di sedsalên hejdemîn û nozdemîn de Ewropiyan xezîneyên huneran dizîn û bi wan mal û muzeyên xwe xemilandin; di sedsala bîstemîn de Ewropa xezîneyên hişê me didize da ku  ziman û çandên xwe dewlemend bike. Lazim e Afrîka aboriya xwe, siyaseta xwe, çanda xwe, zimanên xwe û hemû nivîskarên xwe yî welatperwer şûn de bistene” (r.19)

            Kara Sis, ji hêla mijarê ve ji wan her du romanên din cuda ye lê belê ji hêla nêzîkbûna kurdan ve dişibe wan. Romana Kara Sis, her çiqas ji romanên din cuda be jî, di peywendiya hebûn û xwebûna kurdan de dişibe yên din.

            Di Bekleyişin Şarkısı û Yediler Teknesi de mekan, zeman û neteweya karakteran muxlaq in. Nivîskaran di van romanan her tişt kirine umûmî. Navên bajar, navçe û gundan, neteweya kurd qet derbas nabin. Bi muxlaqkirinê Kurdistan û kurd hatine veşartin. Zemanê Bekleyişin Şarkısı muxlaq e lê xwînerên kurd dikarin fehm bikin ku dema Şerê Xendeqan e, teqabilî salên 2015 û 2016an dike lê bele nivîskar wek bîranînên xwe qala salên nodî jî dike. Panoramaya bûyerên sî salên dawî ku li Bakur qewimîne heye. Lê wek zeman di romanê de rasterast em nizanin mekan ku der in, mekan bênav in, wek xwîner em fehm dikin mekan Amed e. Wek muxlaqkirina mekan û zemên di romanan de, wek netewe em nizanin karakter kî ne. Ji navê karakterên romanê xwîner dikare bibêje ku karakter kurd in. Ji bilî navan tu şop tune ye ku em bibêjin ku karakter kurd in. Lê navê karakteran jî tenê ji bo nasnameya wan ne bes e.

            Wek Bekleyişin Şarkısı, di Yediler Teknesi de jî mekan, zeman û netewe û nasnameyên karakteran muxlaq û nediyar in. Dîsa hinek xwîner dikarin fehm bikin, zemanê vê romanê piştî sala 2014an û mekan jî bi piranî Amed e. Xweveşartina Yediler Teknesi cuda ye. Romana Yediler Teknesi, romaneka alegorîk e. Yên ku Amedê nas dikin, dizanin ku mekan Amed e lê bi zelalî em nizanin  mekan ku der e. Wek navekî mîtolojîk, Çelîk navê mekanê xwe kiriye Siderya. Di Yediler Teknesi de dinyayeke utopîk hatiye înşakirin. Bi înşakirina vê dinyayê dinyaya real xwe vedişêre.  Ji kengê ve ye ku teknîka edebiyatê bûye amrazên xweveşartinê?

           Çima bajarên kurdan nehatine binavkirin? Ku navê bajaran eşkere be çi dibe? Dema ku navê bajaran eşkere be, gelek tiştên din dê şênber bibin, xwîner dê rasterast bizanibin faîl kî ne, nasnameya nivîskar û romanê dê diyar bibe, rastî dê nayê veşartin û di encamê de binyada romanê divê bê guherandin, avaniya romanê ji nû ve were sazkirin.

           “Pênûsa nivîskar rûmeta wî/wê ye, wê ne ji bo veşartina tişten qirêj lê ji bo ku wan derxîne holê bi kar tîne, divê bi kar bîne.”[5]  (r.195) Ev hevoka trajîkomîk ji Yediler Teknesi ye, nivîskar bi xwe bi pênûsa xwe gelek veşartin û ji rastiyan bi kar neaniye. Wek mînak  di romana wî de faîlên rasteqîn hatine veşartin.

            Di Kara Sisê de jî mekan û zeman diyar in lê belê nasname û neteweya karakteran muxleq in. Mekanên wê wek Erzirom, Erzîngan û Stenbol in lê belê mekanê ku rasterast kurdbûnê bîne bîrê tune ye. Navê karakterê sereke Barana ye lê em tam nizanin neteweya Barana çi ye. Xweveşartina Kara Sisê pir cuda ye. Dîsa wek Arkanya mekaneke alegorîk di vê romanê de heye, wek xwîner min ji Arkanya Amed fehm kir lê bi navekî alegorîk Amed tê veşartin.

Remezan Alan di berhema xwe ya Bendname de  ji bo mînoriya kurdînenûsan vê tespîtê dike:

“ Halbikî di serê gelek kurdînenûsan de ew kirde Doğulu  ye û ew xak jî Doğu (Rojhilat) ye.* Lê trajîkiya vê mînoriyê ne tenê ev e. Kurdînenûsê me kengê bi dengekî teslîmbûyî dibêje ‘ez çi bikim hal û hewalê min ev e’; yan di nav xweliya binşiûriyê de kengê piştî belaxeteke li ser parçebûn, travma, jan û birînan, rûye peloxekê geş dibe, tu lê dinêrî, “em”eke dîtir, aîdiyeteke cihêtir serê xwe bilind dike.” (r.71-27)

              Dema ku em li sê romanan binêrin bi taybetî jî Kara Sis,  em edî “em”ek û aîdiyeteke cihêtir nabînin, ji vê xirabtir, “em”a nivîskar tune dibe, “em”a wî di nava“ew”an de dihele. Di Edebiyata mînor de ji ber hêrsa xwe armanc xirakirina zimanê serdest e lê belê di sê romanan de jî qet em nikarin qala nîşaneyên edebiyata mînor bikin. Edebiyata mînor aliyek be, Kemal Varol, xwe wek nivîskar tirk dibîne. Ji van hevokên romana xwe nîşanî me dide: “Rewşa welêt ne tu rewş bû. Piştî erdhejan başebaş têk çûbû welat. Edalet bi bêdengî ji xaka me vekişiyabû. Rojnameyan û televîzyonan rastî bincil dikirin. Tu ferqa derve ji hundir nemabû.“[6] (r.238, Kara Sis) 

                Mijara romana Bekleyişin Şarkısı û Yediler Teknesi cînayetên faîl-mechûl in û bûyerên sosyopolîtîk ên pênc-şeş salên dawî yên Bakur in.  Di têkiliya sedem û encamê de, di romanan de tenê encam heye. Em nizanin sedem û faîl kî û çi ne. Bi vî halî, mirov dikare bibêje ku faîl dişofînin: Mijara Bekleyişin Şarkısı û Yediler Teknesi jî cînayetên faîl-mechûl in.“Piştî demeke kurt jî navê wî ji bo xizmên windakiriyan bû efsaneyek. Protestoya bêdeng a ku xizmên windakiriyan yekşeman li îstasyonê li dar dixist, piştî vegera bavê min dest pê kir.”[7] (r.48, Yediler Teknesi) Ji van hevokan em dikarin fehm bikin ku qala “Dayikên Şemiyê” dike.  Bibîrxistina kuştina Ugur Kaymaz nivîskar bi van hevokan nîşanî me dide.  “…Bi awayekî arambûyî ket Xaçerêya Kaymaz. Droneke ku li ser wê reqemên 13 hebû, li ser serê wan sekinî û dîmena wan girt, paşê bi lez û bez bi dûr ket.”[8]  (r.67). Di her du romanan de em nizanin sedem û faîl kî ne.

“               Di wê kêliyê de jî dengê topavêtinê hat bihîstin. Mîna ku erdhej biqewime, mase hejiyan..[9]” (r.65, Bekleyişin Şarkısı) û “Me hay ji karesata ku dê biqewimiya tune bû. Me nedizanî rojên xerab li ber deriyê me ne.[10]” (r.13, Bekleyişin Şarkısı) û “Û heta ku wî şerê lanetî dest pê kir jî, tembûra min bû mihraba min.”[11] (r.79 Yediler Teknesi) Di her du romanan de  qala şerekî mezin tê kirin lê em nizanin aliyên şer kî ne, şer ji bo çi tê kirin, aliyên şer hatine muxlaqkirin û veşartin.

               Dibêjin, “nivîskar şahidê serdema xwe ye.” Em dikarin bi wî halî jî bipirsin nivîskaran di berhemên xwe de şahidiya çi nekirine? Bi qasî tiştên ku nivîskaran behs kirine, tiştên ku behs nekirine jî hene. Sînorên qada ku mirov bikeve nav wê, nêzîkî wê bibe, di heman demê de sînorên wê qadê ne ku serê mirov bi îqtîdarê re bikeve belayê û berdêl bide. Sê nivîskar jî ji qadên ku bela û bedel tîne dûr sekinîne, şahîdiya wan qadan nekirine, qala wan qadan nekirine.

              Wek zeman romana Bekleyişin Şarkısı û Yediler Teknesi piştî sala 2014an in. Dema ku em naveroka romanan li gor bûyerên real bidin berhev em dibînin ku her du nivîskaran jî li hemberî gelek bûyerên giring xwe kor kirine.

             Wek mînak kiryarên wek şîdet, biçûkxistina ji hêla polîsên tirk ve ya dema Şerê Xendeqan di romanên wan de cih negirtine… Jixwe her du jî qet qala trawma, şîdet û encamên Şerê Xendeqan nakin. Di Şerê Xendeqan de gelek kiryarên esker û polîsên tirk ji bo me bûne trawma, lê karakterên Mehtap Ceyran li hemberî wan kiryaran tu hêrs, kîn û nefreta wan tune ye. Di Yediler Teknesi de heman tişt di karakterên Abdullah Aren Çelik de jî hene.

           Kara Sis, wek zeman dawiya salên notî û destpêka salên du hezaran e. Ev dîrok ji bo tirkan jî ji bo kurdan jî serdemeke giring e. Di Kara Sis de nivîskar, xwe ji qadên polîtîk dûr girtiye, qet nêzîkî vê qadê nebûye. Tenê bibîrxistinên biçûk hene. Vegotina mehkûmên edlî rehet û konfor e, a ku zor e qalkirina yên siyasî ye. Qada apolîtîk hilbijartiye. Qada polîtîk nîşanî me nade. Li ser “Operasyona Vegerandina Jiyanê” di romanê de em dibînin ku bes qala grevekê hatiye kirin. Ji xeynî vê, qet qala vê bûyerê nake. Kemal Varol qet qala zext û zordariya ku di wê demê de li ser girtiyên siyasî yên kurd hebû, nake. Wekî din jî Kemal Varol girtîgehê romantîze dike wek ku girtîgeh ne cihekî trajîk be, lê wek cihekî xweş ê jiyînê be.

              Di têkiliya heqîqet û îqtîdar de heqîqet û îqtîdar di nava şer û pevçûnê de ne. Her îqtîdar hewl dide ku hinek heqîqetan qedexe û tune bike. Dewleta tirk jî sed sal in hewl dide heqîqeta kurd û Kurdistanê tune bike. Ji aliyên din ve jî  du cure însan  hene; yê nêzîkî heqîqetê û yê dûrî heqîqetê, yê nêzîk e li hemberî îqtîdarê dixwaze hebûna heqîqetê geş bike; heqîqetê nîşan bide, binivîse, bide guhdarkirin, bibêje. Wek însanan du cure jî berhemên hunerî hene, a yekem ji bo heqîqetê xizmet dike, a duyem jî ji bo îqtîdarê. Îqtîdar her hewl dide ku însan heqîqetê dernebirînin, nenivîsin, nîşan nedin, qise nekin, nedin guhdarkirin. Çi nivîskar, çi şaîr, çi muzîkjen, çi hunermend çi jî mirovekî jirêzê, li gor nêzîkbûna heqîqetê dibe hedefa şîdet, tehdît, zext û zordarî û mueyîdeyên îqtîdarê, serê wî/ê bi îqtîdarê re dikeve belayê û ji bo îqtîdarê dibe nerehetker. Mînak nivîskar bi qasî ku bikare heqîqetê binivîse ewqas hem serê wî/wê bi îqtîdarê re dikeve belayê hem jî ewqas ji bo îqtîdarê dibe nerehetker. Nerehetkerî bi derbirîna heqîqetê pêk tê. Ku cihê nerehetkerî tune be, em dikarin bibêjin ku heqîqet nehatiye derbirîn. Dema ku berhemeke edebî pişta xwe bide heqîqetê nikare nerehetker bibe. Ku berhemeke edebî ne nerehetker be, tê wê wateyê ku ew berhem heqîqetê dernabirîne, ne ji bo heqîqetê ji bo îqtîdarê xizmet dike, ew berhem dê ne guherîner, ne  xeraker, ne jî nûger bibe û dê bikeve tora xwe dubarekirinê û bibe dewamdariya statûkoyê. Ji aliyê din jî rêjeya nerehetkariya berhemekê nûbûn, kalîte, resenî û serkeftîbûna wê diyar dike. Mînak gewrebûna fîlmên wek Sürü(Pez), Yol(Rê) û Duvar(Dîwar) ên Yılmaz Güney ji nîşandayîna heqîqetê tê, Güney di wan fîlmên xwe de, di sînemaya tirkan de heqîqeta Kurdistanê nîşanî me dide.. Di sê romanan de jî ez rastî hevokekê nehatim ku tirkan û dewleta wan nerehet bike. Di sê romanan de jixwe hevokek jî tune ye ku dewleta tirk nerehet bike, hevokek tune ye ku xwînerên xwe yên tirk nerehet bike. 

               Kurdên ku bi tirkî dinivîsin wek ku li gor habîtusekê tevdigerin û dinivîsinn. Ji ber vê yekê berhemên wan dişibin hev. Vê habîtusê wek mulayîmbûn jî pênase û binav bikin. Edebiyata kurdên tirkînûs edebiyateke mulayîm e; xweşker, ne nerehetker, şikestî, xwebaşker, xwebêalîker e. Edebiyat tê tolerekirin û mûsamahakirin. Ku ne wisa bûna, edebiyata nerehetker bûna, ne mimkun bû ku di nava tirkan de ji xwe re cih bidîtina.  Mînak heke di romanên wan de peyvên wek Kurdistanê, Ey Reqîp derbas bibûna, van çapxaneyan dê dîsa romanên wan çap bikirina? Kurdên bi tirkî helbestan dinivîsin ên wek Kemal Varol, Îbrahîm Xelîl Baran û Lal Laleş, peyva Kurdistanê dikin Doğu (rojhelat).

              Em bala xwe didinê, weşanxaneyên ku kitêbên kurdên kurdînenûs jî çap dikin, radibin di wergerên kitêbên ji zimanên din de peyva Kurdistanê sansûr dikin.. Mînak, paşê derket holê ku yek ji weşanxaneyên tirkan ên mezin Weşanxaneya Can dema ku du nivîskarên cîhanî wergerandine tirkî, peyva Kurdistanê sansûr kiriye.  Di romana On Bir Dakika ya  Paulo Coelho de û dîsa di van rojên dawî de derket holê ku di romana Floransa Büyücüsü ya Salman Rushdie de peyva Kurdistanê sansûr kiriye.

                 Ev edebiyeteke tirsonek û şikestî ye. Ewqas şikestî û tirsonek in ku bikaranîna navekî kurdan bila li aliyek be nikarin navên bajarên kurdan binivîsin. Sê nivîskar jî bêhêrs û bêxinc, bêkîn û nefret in. Bi zimanê qetilkarê zimanê neteweya xwe dinivîsin, ji ber vê, li hemberî serdestan ne bihêrs û bixinc in. Qet mesela û problema wan bi tu kesî re, bi îqtîdarê re û bi bindestên wan re tune ye. Qet bindestî û kolonyalbûna neteweya wan ji bo wan nabe derd û problem. Li hemberî kiryaran û subjeyan kîn û nefreta wan tune ye.

               Wê çaxê em vê pirsê bipirsin, kurdên tirkînûs ji bo çi dinivîsin? Remezan Alan di Bendname de  bersiva vê pirsê bi kurt û kûr dide:

“ Li vî parçeyî, tirkînûsîna kurdan, ne tenê encameke zalim a asîmîlasyonê ye yan ne tenê marîfeta tedrîsateke kolonyal e. Di vê tercîhê de berjewendiyên rojane, hewesên populer, bêxemiya netewî, rambûna şexsî jî sedemên sereke ne. Li hemberî bêrewaciya kurdî, tirkînûsîn, îhtimala şan û şohretê ye; qezenkirina pere û xelatan e; teqdîrkirineke bê rîsk e…” (r.73)

               Ji hêla romantîzma humanîzm, gerdûnî û were zanîn û dîtin jî em dikarin li Remezan Alan zêde bikin. Kurdên tirkînûs arguman wan a sereke ya bi tirkî nivîsînê ev e; "Em bi tirkî dinivîsin ji bo ku tirk bizanin me çi kişandiye, çi êş û derd dîtiye.” Ev were dîtin û zanîn emareya kolebûnê ye. Di têkiliya efendî û kole de hewcedariya efendî bi were dîtin û zanînê tune ye, a kole heye; ew cure faktor bi kole re têkildar in. Wek di sê romanan de jî em dibînin ku nivîskar bi eşkereyî nadin nîşandayîn ku ew ne tirk in. Diyardeya herî mutleq a ku bindest û serdestan, dagirker û dagirbûyî ji hev cuda dike ziman e, nivîskarekî bindest, dagirbûyî bi nivîsîn û afirandina zimanê xwe dikare ji wan re bibêje ez ne ji we me.  Argumana em werin dîtin û zanîn bêbingeh e, bi vê argumanê û bi zimanê efendî nayê meşrûkirin û ew nikare bi wan bide nîşandayîn ku ew ne ji wan e.

               Wekî din jî nivîskarên zimanûsên efendiyê xwe, bi nivîsîna bi zimanê efendiyê xwe hewl didin zimanê efendî bi humanîzmê û bi gerdûnîbûnê meşrû û eşkera bikin. Di hevpeyvîn û qisekirina wan de em gelek rastî romantîzma vê humanîzmê û gerdûnîbûn tên. Herî dawî em di hevpeyvînên Lal Laleş ên malperên wek Rudaw, Tigris Haber û Gazete Duvar de rastî vê humanîzmê tên û em dikarin wek mînak bidin.**

               Ku romanûsiya kurdên tirkînûs ev be, dê çi havila wan ji heqîqetê re hebe û dê çawa bikarin bi edebiyatê xwînerên xwe azad bikin?

 

Çavkanî

Alan Remezan, Bendname li ser ruhê edebiyatekê, Stenbol, 2013.

Ceylan Mehtap, Bekleyişin Şarkısı, Weşanên Everest,Stenbol, 2019.

Çelîk Abdullah Aran, Yediler Teknesi, Weşanên Everest, Stenbol 2021.

Thinong’o  Ngugi wa, Rizgarkirina Hiş Ji Mêtingriyê Di Wêjeya Afrîkî De Siyaseta Zimên, Wer. Fexriya Adsay, Weşanên Lîs, 2018.

Varol Kemal, Kara Sis, Weşanên Everest, Stenbol, 2021.

*https://gazetekarinca.com/2019/07/paulo-coelho-kitabindaki-kurdistana-sansur-can-yayinlarindan-aciklama/

https://www.rudaw.net/turkish/kurdistan/230720211

**https://www.rudaw.net/kurmanci/interview/11042021

https://www.tigrishaber.com/iki-dilde-yazmak-ve-yasamak-70593h.htm

https://www.gazeteduvar.com.tr/lal-lales-kurtce-ve-turkce-esittir-kardes-dillerdir-haber-1527338

---

[1] “Kökenin ne olduğunu bilmiyorduk ve ikinci dilimizi de yeni öğreniyorduk. Yakında okula başlayacağımız için resmî dili öğrenmemiz gerekiyordu.”

[2] “Gazateleri bırakıp yürümeye devam ettim. Anadilimizde yayın yapan bir yayınevinin deposunun önceki gün kundaklandığını duymuştum.”

[3] “Kadının, Kule’nin dilini bilmediği anlaşılıyordu.”

[4] “Kağıtta yazanlara göre dilimi konuşabiliyor, fakat benimle iletişim dilimde yazamıyordu. Her ikimiz de bize ait olmayan bir dilin yabancısıydık.”

[5] “Yazarın kalemi onurudur, onu kirli şeyleri saklamak için değil açığa çıkarmak için kullanır, kullanmalıdır.”

[6] “Ülkenin hali içler acısıydı. Depremlerden sonra iyice dibe vurmuştu memleket. Adalet, sessizce  çekilmişti topraklarımızdan. Gazeteler ve televizyonlar gerçekleri saklıyordu. Dışarının içeriden bir farkı kalmamıştı.”

[7] “Kısa süre sonra da adı kayıp yakınları için bir efsanaye dönüştü. Kayıp yakınlarının, her Pazar günü istasyonda yaptıkları sessiz protesto babamın dönüşünden sonra başladı.”

[8] “Kaymaz Kavşağı’na rahatlamış olarak girdi. Üzerinde 13 rakamı olan bir drone tepelerinde durup görüntü aldı, ardından hızlıca uzaklaştı.”

[9] “O sırada da top atışının gürleyişi duyuldu. Deprem olmuş gibi masalar salandı”

[10] “Gelmekte olandan habersizdik. Kötü günlerin kapıda olduğunu bilemezdik.”

[11] “O lanetli savaş başlayana kadar da tenburum mihrabım oldu.”

*Ev nîvîs berî di Kovara Zarema de hatibû weşandin.