Ferqê huneranê başan no yo ke ê
mudaxeleker î. Bi mudaxelekerîya xo însanî, komele, cuye û dinya bedilnenî. Nê
hunerî hetêk ra mudaxeleyê fehm, hiş, kesayetî, ewnayîş, xohîskerdiş,
xopênasekerdişê merdimî kenî, hetê bînî ra zî senînî û strukturê komelî ser o
tesir kenî.
Fîlmê Pulp Fiction (Romano Erjan)
ê Quentin Tarantîno ke ey serra 1994î de anto û Festîvalê Fîlmanê Cannesî de
xelata “Palmîyeya Zerrnêne” girewta, zaf hetan ra mudaxeleker o. Mudaxele,
pratîkê bedilnayîşê çîyêk o. Pulp Fiction mudaxaleyê ferdî, komelî, cuye û
dinya kena û înan de bedilnayîş virazêno.
Fîlmê Romano Erjanî komedîyo
absurd o. Teknîkê ey serrastkî (doğrusal) nîyo têmîyankewte yo, bîyayîşî têmîyan
de yenî vatiş. Qedîyayîşê fîlmî sey temamkerdişê xaçepersêk, bi hawayêko heme
sehneyî hişê temaşekerdoxî de temam bibî beno.
Semedê têkilîkewtiş, têkilîyan
viraştiş, xorînî şîyayîş û fehmkerdişê berhemêkê hunerî, no berhemê yê kamcîn
kultur û komelî yo, ganî kes kodê nê kultur û komelî baş bizano û hakimê înan
bibo. Xorînşîyayîş û fehmkerdiş sewîyeya nê hakimîyetî ra girêdaye yo. Semedo
ke ma hîna zaf ver bi xorînîya fîlmê şêrî lazimîya ma bi wendişêko hermetîk
esto. Kodanê komel û kulturê Amerîka ser o zanayîşê mi hende pêt nîyo, naye ra
ez nê fikrî de yo ke ez nêeşkayo xo biresno xorînîya fîlmî la ancîna zî mi sey
yew temaşekerdoxê kurdî mi hewl da ke derheqê fîlmî de tehlîlêk wendişêk biko.
Gelo xorînîya fîlmî de çi-çîyî
estî?
Verî ke ez fîlmî temaşe biko, mi
ke ewnîya afîşê Pulf Fictionî ra, hişê mi de mîyanê afîşê fîlmî û qapaxanê
kitaban yê bestselleranê edebîyatê Amerîka de têkilîyêk virazîya. Mi xo de va “
Tarantîno kesîn bi nê afîşî vîrê temaşekerdoxan dano edebîyatî ser.” Serranê xo
yê unîversîte de, ez ke şîyênî bazarê kehenroşan, tewr zaf zî no hawa kitabî
raştê mi ameyênî. Qapaxanê kitaban ra zafanê resmê cinîyêk estbî; cinsîtî
ardênî vîrê merdimî, afîşê fîlmî ra zî resmê yew cinîyêk esto, a zî bi wezîyetê
xo yê cinsîtî ana vîrî.
Bi raştî zî temaşkerdişê fîlmî ra
dima mi dî ke qenaetê mi raşt vejîyayo. Mîyanê edebîyat û sînema de têkilîyêka
yewbînî ser o bandorker a esta. Sey nê bestselleranê edebîyatî, Sînemeya
Amerika de zî ekolê fîlman vejîyabî ortê. Tarantîno bi nê fîlmê xo teyna sînema
rê ney mudaxeleyê edebîyatî zî keno, gîdîşatê nê ekolî hem edebîyat hem zî
sînema de bedilnayiş virazeno. Mîyanê sînema û edebîyatî de bandorkerîya
yewbînan zelal nîyo, lêl o. Kes şêno sînema de bi zelalî bandora fîlmêk,
dîrektorêk bivîno. Pulp Fiction serra 1994î de ancîyayo, eke ma serranê bade
1994î ra biewnî tarîxê sînema ra ma bivînî ke Tarantînoyî senî bedilîyayiş
viraşto.
Kierkegaard vano ke “Cîddîyeto
tewr xorîn, mecbur o ke pê îronî xo îfade biko.” Ez nêzano ke hayîya Tarantîno
nê tespîtê Kierkegaardî esta yan çîn a la o fîlmê xo de tam zî nê çîyî keno.
Tarantîno bi her çîyî henekê xo keno, yarî keno. Meseleyanê zaf heyatîyan
komedîze keno, bi mîzeh û îronî ma nawnêno.
Tarantîno wazeno bi komîkîye
dinya bibedilno. Bi komedî mudaxeleyê însan, komelî, cu û dinya bikero û înan
bibedilno. Çekê Tarantîno yarî, henek, îronî û mîzeh o. Tarantîno wazêno sey
dîyardeyanê şîddet, kiştiş, qetlîamî bi îronî, mîzeh û yarîye ma binawno û ma
bido fikirîyayîş.
Cuya ma ya rojane de bi wasitayê
TV û medyaya sosyalî kiştiş, qetlîam, şîddet zaf normalîze û alalade bîyê.
Tarantîno bi sehneyanê xo yê şîddetvarî na rewşe rexne keno û nawnêno ma ke
şîddet, kiştiş senî cuye mîyan de bîyo “normal”, normalîzebîyayişê şîddet,
kiştiş û qetlîamî dano ma ciperskerdiş û ser o fikirîyayiş. Fîlmî de sehneyo ke
zencîyêk bilasebeb yeno kiştiş, bi no sehne cuya rojane de alalade bîyayena
kiştişê sîyayîyan dano ma ciperskerdiş. Kiştişê bindestan, koleyan senî
objektîvîtîze bîyo nawnêno ma. Teyna nêdano huyayîş, dano fikirîyayîş û
rexnekerdiş, merdimî rê nêrehetî û bêhuzurî dano.
Fîlmî de sehneyê kiştiş, şîddet
zaf estî. Ez xo bi xo fikrîyayo, gelo Tarantîno bi no hawa şîddet û kiştişî
meşrû û normalîze nêkeno? Mi no fikrê xo dayzayê mino ke heyranê Tarantîno yo,
ra va. Dayzayê mi va, “ sehneyî kiştiş, şîddet zaf estî la bi rayîrê şîddetî
balansêk, edaletêk viraştê, seke qesas bi qesas bo. Sehneyê tecawizî de
tecawizkar yeno kiştiş la bîlasebeb nêno kiştiş.” Bi raştî zî wexto ke ez bi
tespîtê dayzayê xo ewnîyêno fîlmî ra vîneno ke raştî zî bi şîddet û kiştişî
edelatêk, dengeyêk yeno tayînkerdiş.
Îdîaya her berhemê hunerî
awankerdişê dinyayêka newe ya, la her berhem nêşêno na îdeaya xo realîze
bikero. Tarantîno nê fîlmê xo de dinyayêka neweye awan kerda. Senî dinyayêka
neweye awan kerda? Fîlmî de cîyakerdiş û obînkerdişê sîyayîyî (çermesîya) çin
o, mîyanê sipî û sîyayîyan de seypêyî pê ameya. Hînî termê “zencî” sey
faktorêkê yarî yena bikarardiş. Di karakteranê serekeyan yê fîlmî ra yew sîyayî
û o bîn zî sipî yo la temaşerdoxî têkilîya înan mîyan ra qet obînkerdiş hîs
nêkenî. Fîlm de reşik yan zî sipî hetgîrî û paştgirîya nîjadanê xo nêkenî.
Tarantîno vera bîyayîşanê
alaladeyan de mudaxaleyê reaksiyon û tewgeranê însanan keno, nê hetan ra înan
bedilnêno wazeno ke ê nînan sey çîyanê normal û basîtan bivînê. Sehneyo tewr
vernî û yê peynîya fîlmî de şêlanayîşê restaurant û muşterîyanê aye esto la her
kes zaf rehet o, qirî û barî çin o, her kes zaf xayîs, şîrin û melûl o.
No fîlm tewr zaf zî mudaxaleyê
îdraq, fehm, ezberkîbîyayîş, otomatîkbîyayişê ma keno û bandorîya înan rijnêno,
yewna hawa fikirîyayîş, îdraqkerdiş dano ma ver. Fîlm de her viste de beno ke
her çî bibo. Çîyêk goreyê hukmanê ma yê peşînan nêbeno. Mesela ma sermîyanê
mafya çi halî de vînênî?
Fîlmî de karakterî sey terapîye
yenî bedilnayîş. Karakterê boksorî, ma vînenî ke, tersanê xo ra nêremêno, senî
înan reyde têrî yeno û înan şikneno. Fîlmî de însanî bi xo ra bawer û keyfweş
î. Sehneyê verênî de ca de, a viste de qerarê şêlanayiş danî. Hetê bînî ra
kaykerdoxî bi kaykerdoxîya xo fekê temaşekerdox akerde verdanî û keyfê ey berz
kenî.
Nê fîlmî hem mudaxeleyê
qabîlîyetê esprîtualîzekerdiş, yarîkerdiş, mîzahkerdişê, ewnîyayîşo îronîk,
krîtîkîyê temaşekerdoxan keno hem zî nê hetan ra înan pêt keno û aver beno.
Ez zaf meraq keno, nê fîlmî ra
dima fîlmanê bînan yê Tarantîno de senî kamilîyêk û averşîyayişêk esto, nê
fîlmî ra dima ez wazêno verê xo tado fîlmanê ey yê bînan. Seka Kierkegaardî
vato “Cîddîyeto tewr xorîn, mecbur o ke pê îronî xo îfade biko.” Nê çaxê har û
giranî ke ma tede yî ancax komîkîzekerdişê ma bişî bînê harî û giranîya ey de
nêmanî, zorê aye bêrî.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder