Bêçareserîya Sînemaya Nurî Bîlge Ceylanî

                                     

Peywenda komela tirkan û qeseba û bajarî de senî krîz û problema mendiş, (nê)şîyayîş;(nê)remayiş; û a(nê)gêrayiş,dîyardeyê serekeyê sînemayê Nurî Bîlge Ceylan î. Teyn hetêk ra nîyî di hetî ra hem peywenda dewe û bajarî de hem zî  peywenda welatê xo û caverdayişê welatê xo de  krîz û problema mendiş, (nê)şîyayîş;(nê)remayiş; û a(nê)gêrayiş, problem û krîzê serekeyê kurdan î. Seba ke mîyanê rewşa kurdan û sînemayê Nurî Bîlge Ceylanî de têkilîyêk esta. Hûmareyê Çarîn ê Kovara Sînemaya Serbixwe de bi nameyê “Peywendîya Sînemaya Nurî Bîlge Ceylan Bi Kurdan Ra” mi nuşteyêk nuştibî. Fokusê no nuşte de fîlma ey a verîn Kasaba estbî û mi fikrêk êştibi werte, mi vatibi; “Fikrê mi no yo ke, hetê çareserkerdişê no probelman û krîzê xo ma şîyênî sînemaya Nurî Bîlge Ceylanî ra zaf çîyî bimûsî…”

Nurî Bîlge Ceylanî, serra 1998î ra hata 2018ê mabênî vîstî serrî de hêşt heb fîlmî kaş kerdî. Fîlma Kasaba ra dima fîlma ey bînê goreyê kronolojî pêro fîlmê ey mi temaşe kerdî:Kasaba(1998),Mayıs Sıkıntısı(2000),Uzak(2002),İklimler(2006),Üç Maymun(2008),Bir Zamanlar Anadolu'da(2011),Kış Uykusu(2014) Ahlat Ağacı(2018).

Temaşekerdişê heme fîlmanê ey dima ra fikrêk mi o nuşte de êştibi werte; “ma şîyênî sînemayê ey ra seba çaresekerdişê krîz û problemanê xo zaf çîyî bimûsî.” ez şaş vejîyayo. Hetê çareserkerdişê krîz û problema mendiş, (nê)şîyayîş;(nê)remayiş; û a(nê)gêrayişê xo ra ma zaf çîyî nêşênî bimûsî. O fîlmanê xo de seba çareserîkerdişê no krîz û problemî qe çareserîyêk şenber û dîrekt pêşkêş ma nêkeno.

Ne şîyayiş çareserî ne mendiş ne zî agêrayiş... Krîz, deprasyon, neçarî, nedîyarî, muxlaqtî..Kî bi pêroyî ewnîyênî heme fîlmanê ey ra kî xo de vanî, “vîst serrî yo ke qe çîyêk nêbedelîyayo.”  Strukture mendiş, şîyayiş û agêrayişê de çi esto? Se bibîyanî wina nêbîyanî? Na problem û krîz senî bêro çareserkerdişî?

Çareserî bi bedelnayîşê strukturê sosyopsîkoekonomîkê komel û takekesan ra besteyo. Labêla bi qismî û îndîrektî çareserî dano ma ma mersela fîlmanê Kış Uykusu û Ahlat Ağacı de . Kış Uykusu de karaktero sereke nêşono Îstanbolî, yena dest bi nuştişê kitabê xo kenî. Ahlat Ağacı de zî laj û pîyî wazênî bîrî bikenî awe biveynî. Mendişo bi hişmendî karekterê Aydın û awe vênayişê laj û pîyê sey çareserî pêşkeş keno.

Bajarî şîyayîş o; tenatî, xeribeyî, sernêkewtiş, perçebîyayiş û tebermendiş o. Qeseba mendiş û agêrayiş o; cayo ke tira bêro remayiş, yena nefretkerdiş, bêhêvî û neçarî ya. Çi bajarî çi zî qeseba de şa û bextewarî û aramî çîn a.Heme karakterê fîlman manênî yewbînanî; tebermendeyî, teynayî, dicayîbîyaye, erefmendeyî….

Eka ma fîlmanê ey goreyê qeseba û bajarî kategorîze bikerî: Kasaba, Mayıs Skıntısı, Bir Zamanlar Anadolu’da, Kış Uykusu û Ahlat Ağacı kategorîye qeseba de yî, Uzak û Üç Maymun ha ê bajar de yî, İklimler zî ha ê hem qeseba hem zî bajarî de ya. Hetobîn ra zî eka ma fîlmanê ey goreyê mendiş, şîyayîş û agêrayiş kategorîze bikerî: Ahlat Ağacı, Kış Uykusu kategorîyê agêrayiş de yî, Kasaba, Mayıs Sıkıntısı, Bir Zamanlar Anadolu’da ha ê mendişê de yî, Uzak û Üç Maymun ha ê şîyayîşê de yî, İklimlerî ha ê şîyayişê de ya la şîyayişê bajarî ra hetê qeseba yo la tam agêrayîş nîyo, bajarî ra remayiş o. 

Fîlma Kasaba de agêrayiş û şîyayîş pîya esto la bi giranî hewla şîyayîş esto. Mayıs Sıkıntısı de hewla mendiş esto la hewla şîyayîş esto. Uzak de hewla şîyayişê bi raştî bîya, qehremanê fîlmî ma Îstanbulî de vênênî. İklimler de şîyayiş;remayîş esto. Üç Maymun de şîyayîş esto. Bir Zamanlar Anadolu’da mendiş esto.  Kış Uykusu û Ahlat Ağacı de agêrayiş esto.

Têkilîya bitûn û perçe de her fîlma Nurî Bîlge Ceylanî seka perçeyêk bitûnî ya. O bi her fîlma xo wazêno perçeyêk bitûnî ma nawnêno. Ma bi her fîlma ey perçeyêk bitûnî vênênî.

Sey bitûnî, perçeyê Kasaba û Mayıs Sıkıntısı de ma ciwanek vênênî ma wazêno şîro Îstanbulî, nêwazêno qeseba de bimano. Uzak de no ciwanî ma Îstanbulî de vênênî. İklimler de ma pênêkerdişê têkilîya aqedemîsyenek û waşta ey vênênî, Bir Zamanlar Anadolu de qeseba de ma doxtor, dozger û qomîserê polîse vênênî. Kış Uykusu de agêrayiş esto: Burjuwazîyek, mal û mûlkek pîyê ey ra mendo, agêyrayo amêyo înan serî. Ahlat Ağacıyî de agêrayiş esto; ciwanek zanîngeh qedinaya, bêkar û bêtayîn agêrayo amêyo qeseba ma vênênî.

Ranciere vano, “  hunerî ganî raştî teqlîq nêkî, ganî raştî bibedelnî.” Ez bi no tespîtê Ranciere ewnîyêno huneran ra û înan sencêno. Sînemaya Nurî Bîlge Ceylanî de raştî û realîte bedelnayiş çîn o, realîte nawnêno ma.  Seba çareserkerdişê krîz û problemê ke fîlmê xo, ser awan kerdî, çîyêk pêşnîyaz û pêşkeş nêkeno. Ez vono qey seba çareserîyan  derdê Nurî Bîlge Ceylanî çîn o, çareserîyan dima nîyo.

Krzysztof Kieslowski zî vano, “ O ke dinya bibedelno fîlmî nîyî, însanî ke fîlman temaşe kenî ê bi xo yî. Sînema çîyêk nêbedelnêna, bena wesîleyî fehmkerdişî.” Eka ma pencereya Kieslowski ra biewnî sînemayê ey ra, ma sînemaye hîna baş fehm bikerî.

O bi fîlmanê xo çi dano ma fehmkerdişî?  Fîlmê ey sey lîlîk. Takekes, komel, têkîlîyê komelî,  sosyolojî û psîkolojî,  problemanê tirkan dano ma fehmkerdiş. O teyna nêdano fehmkerdiş dano fikrîyayiş zî. Kî xo rê xover ser o fîlmanê de fikrîyênî, kî benî sey karakteranê fîlmanî. Temaşekerdişê dima ra kî bi xo benî sey karakterê fîlmanî,kî nêşênî fîlmanê ey ra bivejîyî, seba çareserî kî xoverî herînda karakteran de kî fikrîyênî. Derdê karakteran beno derdê kî.

Merkezê sînemaye ey de nawitiş esto. “Ma ra ne dewe ne zî bajar beno, encax qeseba bibo.” Bi qeseba  arafdemendişê tirkan ma mojnêno. Realîteya tirkan nawnêno ma. Çîyî ke herkes zano nawnêno ma. Resenî û serkewtiş û gewretîya ey tîya de vejîyêna werte. Senî nawnêno, mojnêno, nîyadano? Herkes nêşêno sey ey bibandor û resen binawno. Hîssîyato ke mi nawitiş temaşeker de virazêno. Nawêno la bi temamî nênawêno, qismî, nîmcetî nawnêno. Temaşker pasîf nîyî aktîf o. Heto ke nênawito wazêno wa temaşeker bivênî û temam bikero.  Hetobîn ra zî bi dîyardeyanê mendîş, şîyayîş û agêrayîş meseleya xo bi gerdûnî keno.

Fokusê fîlmanê ey de yewîn, problemanê ekonomîk, bêkarî, apeymendişê, xalîbîyayiş û terkbîyayişê qeseba esto. Hetê duzeya refahî, apeymendişê û ekonomîk ra dewletî rexne keno. Diyîn, rîyakarî, nedurustî, neraştî, zurkerîya takekesê tirk û komela tirkan esto. Bi fîlmanê xo vano “qral zit o.”No semedî ra nerehetker o. Bitaybetî zî fîlma Üç Maymun, İklimlerî û fîlmanê bînan de no hetanê tirkanî nawnêno ma. Fîlma Bir Zamanlar Anadolu’da ferdê qeseba senî bîyî wehşîyane însanek kişto nawnênî ma.

Felsefeyê sînemayê Nurî Bîlge Ceylanî esto. Kî ewnîyayî heme fîlmanê ey ra no felsefe xo nîşan dano. Armanca sînema ey esta. Derdêk, meseleyêk ey esta. Yewbîn temamkerdişê heme fîlmanê ey no felsefe û armanca ra yeno.

Nurî Bîlge Ceylanî şîyêno her çîyî estetîze bikero û bikero fîlmî. Yewna gewretîya ey zî na ya.  Her sehneyê fîlmanê ey de estetîk esto. Bi no estetîk hîssîyato sînematîk virazêno.Her fîlma ey ra zewqa hunerîyê bêhempa da mi. Ez şîyêno bivajo her sehneyê fîlmanê zewqa hunerîye berz û geş da mi. Bi seatan ez şîyêno her sehneyî biedelno û bi seatan biewno tira.

Ser o her senaryoya fîlmanê ey  de  bi wirdîyane amêyo fikrîyayîş. Qe çîyêk bêluzumî senaryoyanê fîlman de çîn o, bîlasebeb çîyêk nêkerdo fîlmanî, her çîyî bi zanayîş dekerdo fîlman û mana ey esta. Senaryoyê fîlmanê ey  çiqas sadeyê ê hende zî komplîke yî.  Kî şîyênî ser o her fîlma û sehneyanê aye de xorîn bibî û  seatan ser o qisey bikerî.

Nurî Bîlge Ceyalnî hetê sosyolojîk û psîkolojîk komelî, ferdî zaf baş şinasnêno. Hetê sosyolojîk û psîkolojîk ra xorînîya fîlmanê ey no şinasnayişê ey ra yeno.

Ez xo ra persêno, mi pêro fîlmê Nurî Bîlge Ceylanî temaşe kerdî; mi de çi zêdnayo, çi bandor kerdo mi û asoyê mi çiqas heray kerdo? Sey Kurdêk ez fîlmanê ey senî vênêno? Çîyo ke mi waştî fîlmanê ey ra bigîro la ez nêşêyo bigîro çî yo? Mi xo çiqas resnayo xorînîya fîlmanê ey yî? Şeş fîlmê ey mi peyserî temaşe kerdî,mi her fîlmê ey  mirda xo cawitiya tûrîyê ruhê û hîşê xo kerda? Vengê zerê mi mi ra vano, “ seba ke to şeş fîlmê peyserkî temaşe kerdî, to de nêroniştî, ez nêşêyo bi temamî fehm bikero, xo biresno xorînî înan” Temamkerdiş nîyî nîmcetî mi de esta. Rîdî têserî temaşe kerdişî ra ser o her fîlma ey ez xorîyane û wirdîyane nefikrîyayo… Ez reya dîyîn fîlmanê ey goreyê kamcîn kontekstê temaşe bikero?

Derhênerê kurd zî şîyênî sey Nurî Bîlge Ceylanî realîteya komela kurd ma binawnî. Goreyê ma mendiş,şîyayiş, û agêrayişê ma problematîze bikerî.

 *No nuşte hûmareyê 5îne e Kovara Sinemya Serbixwe de verîcû weşanîyayo.