6 Eylül 2021 Pazartesi

FÎLMÊ “DOVLATOV, HÎÇBÎYAYÎŞ, XOBÎYAYÎŞ Û BI KURDKÎ CUYAYOXÎ

 


“Ez hînî hîçêk bîyayîşê ra zaf betlîyayo.”

“ Zaf cesaretêko gird wazêno ke merdim hîç bo la xoverdayîşê xobîyayîşî bidero.”

Hamnanê serra 2018î de, her roja çarşame, Sînemaya Büyülü Fener ya Kızılayî de kampanyayêk estbi; vaya bîletan se ra pancas erjan rotêne, mi xo rê kerdbi sey edetî her a roje ez şîyêne sînema, mi di fîlmî temaşe kerdênî sey Zama, Ahlat Ağacı... Beyntarê fîlmêk de sey reklam ez raştê fragmanê fîlmê Dovlatovî amêbi, fragmanê nê fîlmî zaf bala mi antibî, mi xo de va “ ez gerê nê fîlmî temaşe bikero.”

Fîlmê Dovlotatov, fîlmêko bîyografîk o. Aleksy German, rejîsorê ey o. Adera serra 2018î de kewto vîzyon û mudetê 2 saetî 06 deqa yo. Fîlm de behsê şeş rojanê cuya nuştox Sergey Dovlatovê rûsî beno. Heta ê wextî mi qet nameyê Sergey Dovlatov nêeşnawitbi, ez qet cayêk raştê nameyê ey nêamebi.

Sergey Dovlatov, mîyanê serranê 1941 û 1990 de ciwîyayo. Hetê maye ra armenî, ê pîyê ra yahudî yo. Ey dest bi wendişê Fîlolojî kerdo la semedo ke di serrî pêsero dersan ra sinife de mendo, zanîngehî ra erzîyayo, dima ra şîyo bîyo gardîyan, hîrê serrî no kar kerdo. Leşkerîya xo ra dima dest bi wendişê beşê rojnamegerî kerdo. Lenîngrad [St. Petersburg] de sey şaîrane Joseph Brodsky, Anatoly Naîman, Yevgenî Reîn û nuştox Sergei Wolf û ressam Alexander Nezhdanoff reyde embazî kerda. Mîyanê 1972-1975î de seba karî şîyo Estonya, weyra de qazanxane de çend aşmî xebetîyayo, rebertîya turanê turîzmî û rojnamegerî kerda. Agêrayişê bi Estonya ra dima karê kovargerî kerda. Xêncî hîkayeyêkê ey, sewbîna berhemê ey nîyameyê weşanayîş. Bi nameyê Kompromîss (Pêamêyîş) kitabêkê ey hetê KBGyî ra ameyo qedexekerdiş. Semedo ke tayê hîkayeyê ey kovaranê edebîyatê rûsan yê ke teberê Rûsya de weşan kerdêne de ameyî weşanayîş. Serra 1979î de o, cinî, kêna û maya xo, pîya mecbur manêne ke Rûsya terk bikerî. Verê cû şonî Vîyana, weyra zî şonî Amerîka. Serra 1990î de edilnayişê qelbî ra dinyaya xo bedelnêno. DYA û Ewropa de sey roman û hîkaye diwês hebî kitabê ey yenî weşanayîş.

No fîlmê ey hende zaf weş bi mi şî, ez bandorê ey de mendbi mi behsê xeylî embazan û dostanê xo rê kerd, mi înan ra vatênî muhaqeq temaşe bikerî. Heto bîn ra zî ez nê fîlmî pêşnîyazê heme bi kurdkî cuyayoxanê ke; êyê ke bi ziwanê xo nusenî, afirnenî, virazênî û kesê ke xobîyayîşê de rik û israr kenî.

Rewna ra yo ke mi waştênî nê fîlmê ser o binusî. Mi ke derfet dî ke ez ey ser o binuso, mi waşt reya dîyine fîlmî temaşe bikero. Temaşekerdişê minê ewilinî ser ra nêzdîyê hîrê serrî wext vîyarto, la zafê replîkê ey qet mi xo vîr ra nêkerdbîy. La mi ke reya dîyine fîlm temaşe kerd, mi ferq kerd ke açarnayîşê fîlmî zaf xirab o, replîkê ke qet vîrê mi ra nêşîbîy, ez raştê înan nîyameyo.

Fîlm behsê şeş rojanê Dovlatovî ke o seba karî hama nêşîyo Estonya keno. Fîlm de roja verêne Lenîngrad de tarîxê 01.11.1971î ra dest pêkena. Teyna cuya şeş rojane nîya, ciwîyayîşê ey yê verênî ra zî ma leteyan vînênî.

Fîlm, xo çar hetan ser o awan kerdo: Yew, têkilîya Dovlatovî bi cinî, keyna, maye, dost û embazanê ey a. Di, derûdorê edebîyat û hunerane, têkilîya nuştoxan û sosyoekonomîya ê serdemî yo. Hîrê, habîtusê hegemonîk û totalîtarîstîkê dewleta Sovyetî yê ke edebîyat û huneran ser o awan kerdo, vera nê habîtusê de xoverdayîşê xobîyayîşî yê Dovlatovî, xobîyayîşê xo ra tawîz nêdayîşê ey o.

Bi giranî heto hîrêyin merkezê fîlmî de ca gêno: Dewleta Sovyetî, edebîyat û hunerî neke mîyanê sînoranê hepisxaneyêk de esas mîyanê sînoranê yew hucra de hepis kerdî, her hetî ra nuştoxan, hunermandan û komelî ser o sansurêk û otosansurêk viraştî. Mesela nuştoxanê muhalîfanê sey Nabokovî; wendişê berhemanê înan qedexe û suc bîyo. Seba weşanayîşê berhemêkê edebî kovarêke yan zî rojnameyêk de, ganî nuştox, şaîr endamê Nuştoxanê Yewîtîya Sovyetan bibo. Dewlete yew berhem ganî kamcîn babetan de û senî bêro nuştiş heme dîyar kerdo, berhemê to çiqas berz û geş bibo zî wexto ke to goreyê habîtusê dewlete nênusî, îmkan çin o ke berhemê to bêro weşanayîş.

Dovlatov, seba ke goreyê habîtusê dewlete nênuseno û nêwazeno binuso zî, se keno çi keno tu berhemêkê ey nêno weşanayîş, çunke o teberê habîtusî de maneno. Bedelê xobîyayîşî, bedelo tewr giran o, naye ra yo ke zaf tayê kes şîyênî seba xobîyayîşê xo xo ver bidî. Destpêkê fîlmî de no replîk “Ez hînî hîçêk bîyayîşî ra zaf betilîyayo.” rewşa ey sosyopsîkolojîk û ekonomîk û bedelêko senî giran dano zaf bi hewayo xorîn nîşanê ma dîyeno. Dovlatov, mîyanê bêperetî, feqirî, neçarî de fetisîyeno. O hende bêpere yo, nêşêno keynaya xo rê, veyveka ke pê kay bikero bigîro. Ti ra vanî, “ hîkayeyanê xo no hewa binusî, ma înan biweşanî” La o qet xo ra tawîz nêdano, fek xo ra vera nêdano, xobîyayîşî de israr keno. Cayêkê fîlmî de cinîyêk ti ra vana:“ Cesaretêko zaf gird wazêno ke merdim hîç bo, la xoverdayîşê xobîyayîşî bidero.” O bi xo hîç o, labêle xobîyayîşê xo ra qet tawîz nêdano.

Serkewtişê xobîyayîşî… Bedelê xobîyayîş çiqas bedelo tewr giran bibo zî serkewtişê xobîyayîşê nêmanêno serkewtişanê bînan. Bandora serkewtişê xobîyayişê hîna pîl û gewre bena. Averşîyayîşê tarîxî bi nê serkewtişan bedelîyeno. Dovlatov, bi serkewtişê xobîyayişê xo beno nuştoxanê tewr gewreyan yê seserra vîstîne ya rûsan ra yew…

Çira ez nê fîlmî pêşnîyazê heme bi kurdkî cuyayoxan kena?

Ewro kurdêko bi ziwanê xo binuso, biafirno, bivirazo hîç o; teberê habîtusan de maneno û mehrummende yo. Ehmedê Xanî hîrê sey serrî verî vato, “qumaşê ma pazarê xo de pere nêkeno.” Bazarê kurdkî çin o, o pere nêkeno. Bi kurdkî cuyayîş ne pere ne zî prestîj û statu ano. Çîyo ke pere nêkero ne qedir û qîymetê ey ne erj ne zî rahmetê ey esto.

Kapîtalê ekonomîk û sosyal û kulturîyê kurdkî çîn î. Romanê peyênî yê Orhan Pamukî, Veba Gecelerî, 45 lîra yo, çapa verêne 300 hezar hebî ameyo çapkerdiş. Her kitabî ra Orhan Pamukî rê 10 lîra bimano, yekûnî de keno hîre mîlyon lîra- goreyê hesabê verî keno hîrê trîlyonî. Çapa yewine de o hende pere qezenc bikero. Labêle belkî tewr tay des çapê nê kitabî do bêrê kerdene. Hînî şima hesab bikerî hema o do çiqas pere qezenc bikero?!.. Eke Orhan Pamuk kurd bibîyênî bi kurdkî binuştênî şîyênî hende pere qezenc bikero? Ewro yew kurd, sey Ulysses a James Joyce yan zî sey Wexto Destraşîyayê ê Marcel Proustî romanêk binuso nêşêno di hezarî heban ra vêşêr biroşo.

Binê heme pratîkan de Freud vano “zayendî” Marx zî vano “ ekonomî” esto. Kurdkî ne pîze mird kena ne zî hetê hemcînsî ra bêra ecibnayîş (begemkerdiş) û arzûkerdiş; bi kurdkî afirnayîş merdim hîna zaf nêno arzûkerdiş. Şarê ma bi xo, êyê ke bi kurdkî ciwîyenî înan boş û belaş, veradaye, qedir û qîymet caverdî înan şenik (qij) vînêno û guneyê xo pê înan ano. Hetêk ra zî gelek tersî, tehlîke û rîskî yê bi kurdkî afirnayîşî estî. Mavajî sey binênezaretgirewtiş, hepiskewtiş… Nê hetan ra xirabêr, yew ziwano ke pê nusenî, afirnenî, îcra kenî, estbîyayîşê ameyeyê ey ha tehluke de yo. Vîst serrî ra pey kurdkî…

Kurdê ke bi kurdkî nusenî, virazenî, afirnenî, îcra kenî, ciwîyenî vera heme hîçîtîyan, ganî hîçîtîya xo ra tawîz nêdî. Ma hîç bibî zî ma xo yî, seba xobîyayîşê xo xo ver bidî. Bi xoverdayîş, israrkerdiş û tawîznêdayîşê xobîyayîşî, ma kurdkî bişî bikerî sey elmasan. Dovlatov, ma rê nawnêno ke serkewtişê xobîyayîşî senî muhteşem beno!...

*Temaşe|e-Kovara Hunerî ya Sînemayê Hûmare 4.

Hiç yorum yok:

Yorum Gönder

Li Bakurê Şoreşa Romana Dagirkirina Tarîtîyê ya Bextîyar Elî

                                            Ez dibêjim qey cara yekem e ku   nivîskarek soranînivîsê Başûrê welat, li ser Bakurê welatê ...