“Ez hînî hîçêk bîyayîşê ra zaf betlîyayo.”
“ Zaf cesaretêko gird wazêno ke
merdim hîç bo la xoverdayîşê xobîyayîşî bidero.”
Hamnanê serra 2018î de, her roja
çarşame, Sînemaya Büyülü Fener ya Kızılayî de kampanyayêk estbi; vaya bîletan
se ra pancas erjan rotêne, mi xo rê kerdbi sey edetî her a roje ez şîyêne
sînema, mi di fîlmî temaşe kerdênî sey Zama, Ahlat Ağacı... Beyntarê fîlmêk de
sey reklam ez raştê fragmanê fîlmê Dovlatovî amêbi, fragmanê nê fîlmî zaf bala
mi antibî, mi xo de va “ ez gerê nê fîlmî temaşe bikero.”
Fîlmê Dovlotatov, fîlmêko
bîyografîk o. Aleksy German, rejîsorê ey o. Adera serra 2018î de kewto vîzyon û
mudetê 2 saetî 06 deqa yo. Fîlm de behsê şeş rojanê cuya nuştox Sergey
Dovlatovê rûsî beno. Heta ê wextî mi qet nameyê Sergey Dovlatov nêeşnawitbi, ez
qet cayêk raştê nameyê ey nêamebi.
Sergey Dovlatov, mîyanê serranê
1941 û 1990 de ciwîyayo. Hetê maye ra armenî, ê pîyê ra yahudî yo. Ey dest bi
wendişê Fîlolojî kerdo la semedo ke di serrî pêsero dersan ra sinife de mendo,
zanîngehî ra erzîyayo, dima ra şîyo bîyo gardîyan, hîrê serrî no kar kerdo.
Leşkerîya xo ra dima dest bi wendişê beşê rojnamegerî kerdo. Lenîngrad [St.
Petersburg] de sey şaîrane Joseph Brodsky, Anatoly Naîman, Yevgenî Reîn û
nuştox Sergei Wolf û ressam Alexander Nezhdanoff reyde embazî kerda. Mîyanê
1972-1975î de seba karî şîyo Estonya, weyra de qazanxane de çend aşmî
xebetîyayo, rebertîya turanê turîzmî û rojnamegerî kerda. Agêrayişê bi Estonya
ra dima karê kovargerî kerda. Xêncî hîkayeyêkê ey, sewbîna berhemê ey nîyameyê
weşanayîş. Bi nameyê Kompromîss (Pêamêyîş) kitabêkê ey hetê KBGyî ra ameyo
qedexekerdiş. Semedo ke tayê hîkayeyê ey kovaranê edebîyatê rûsan yê ke teberê
Rûsya de weşan kerdêne de ameyî weşanayîş. Serra 1979î de o, cinî, kêna û maya
xo, pîya mecbur manêne ke Rûsya terk bikerî. Verê cû şonî Vîyana, weyra zî şonî
Amerîka. Serra 1990î de edilnayişê qelbî ra dinyaya xo bedelnêno. DYA û Ewropa
de sey roman û hîkaye diwês hebî kitabê ey yenî weşanayîş.
No fîlmê ey hende zaf weş bi mi
şî, ez bandorê ey de mendbi mi behsê xeylî embazan û dostanê xo rê kerd, mi
înan ra vatênî muhaqeq temaşe bikerî. Heto bîn ra zî ez nê fîlmî pêşnîyazê heme
bi kurdkî cuyayoxanê ke; êyê ke bi ziwanê xo nusenî, afirnenî, virazênî û kesê
ke xobîyayîşê de rik û israr kenî.
Rewna ra yo ke mi waştênî nê
fîlmê ser o binusî. Mi ke derfet dî ke ez ey ser o binuso, mi waşt reya dîyine
fîlmî temaşe bikero. Temaşekerdişê minê ewilinî ser ra nêzdîyê hîrê serrî wext
vîyarto, la zafê replîkê ey qet mi xo vîr ra nêkerdbîy. La mi ke reya dîyine
fîlm temaşe kerd, mi ferq kerd ke açarnayîşê fîlmî zaf xirab o, replîkê ke qet
vîrê mi ra nêşîbîy, ez raştê înan nîyameyo.
Fîlm behsê şeş rojanê Dovlatovî
ke o seba karî hama nêşîyo Estonya keno. Fîlm de roja verêne Lenîngrad de
tarîxê 01.11.1971î ra dest pêkena. Teyna cuya şeş rojane nîya, ciwîyayîşê ey yê
verênî ra zî ma leteyan vînênî.
Fîlm, xo çar hetan ser o awan
kerdo: Yew, têkilîya Dovlatovî bi cinî, keyna, maye, dost û embazanê ey a. Di,
derûdorê edebîyat û hunerane, têkilîya nuştoxan û sosyoekonomîya ê serdemî yo.
Hîrê, habîtusê hegemonîk û totalîtarîstîkê dewleta Sovyetî yê ke edebîyat û
huneran ser o awan kerdo, vera nê habîtusê de xoverdayîşê xobîyayîşî yê Dovlatovî,
xobîyayîşê xo ra tawîz nêdayîşê ey o.
Bi giranî heto hîrêyin merkezê
fîlmî de ca gêno: Dewleta Sovyetî, edebîyat û hunerî neke mîyanê sînoranê
hepisxaneyêk de esas mîyanê sînoranê yew hucra de hepis kerdî, her hetî ra
nuştoxan, hunermandan û komelî ser o sansurêk û otosansurêk viraştî. Mesela
nuştoxanê muhalîfanê sey Nabokovî; wendişê berhemanê înan qedexe û suc bîyo.
Seba weşanayîşê berhemêkê edebî kovarêke yan zî rojnameyêk de, ganî nuştox,
şaîr endamê Nuştoxanê Yewîtîya Sovyetan bibo. Dewlete yew berhem ganî kamcîn
babetan de û senî bêro nuştiş heme dîyar kerdo, berhemê to çiqas berz û geş
bibo zî wexto ke to goreyê habîtusê dewlete nênusî, îmkan çin o ke berhemê to
bêro weşanayîş.
Dovlatov, seba ke goreyê habîtusê
dewlete nênuseno û nêwazeno binuso zî, se keno çi keno tu berhemêkê ey nêno
weşanayîş, çunke o teberê habîtusî de maneno. Bedelê xobîyayîşî, bedelo tewr
giran o, naye ra yo ke zaf tayê kes şîyênî seba xobîyayîşê xo xo ver bidî.
Destpêkê fîlmî de no replîk “Ez hînî hîçêk bîyayîşî ra zaf betilîyayo.” rewşa
ey sosyopsîkolojîk û ekonomîk û bedelêko senî giran dano zaf bi hewayo xorîn
nîşanê ma dîyeno. Dovlatov, mîyanê bêperetî, feqirî, neçarî de fetisîyeno. O
hende bêpere yo, nêşêno keynaya xo rê, veyveka ke pê kay bikero bigîro. Ti ra
vanî, “ hîkayeyanê xo no hewa binusî, ma înan biweşanî” La o qet xo ra tawîz
nêdano, fek xo ra vera nêdano, xobîyayîşî de israr keno. Cayêkê fîlmî de
cinîyêk ti ra vana:“ Cesaretêko zaf gird wazêno ke merdim hîç bo, la
xoverdayîşê xobîyayîşî bidero.” O bi xo hîç o, labêle xobîyayîşê xo ra qet
tawîz nêdano.
Serkewtişê xobîyayîşî… Bedelê
xobîyayîş çiqas bedelo tewr giran bibo zî serkewtişê xobîyayîşê nêmanêno
serkewtişanê bînan. Bandora serkewtişê xobîyayişê hîna pîl û gewre bena.
Averşîyayîşê tarîxî bi nê serkewtişan bedelîyeno. Dovlatov, bi serkewtişê
xobîyayişê xo beno nuştoxanê tewr gewreyan yê seserra vîstîne ya rûsan ra yew…
Çira ez nê fîlmî pêşnîyazê heme
bi kurdkî cuyayoxan kena?
Ewro kurdêko bi ziwanê xo binuso,
biafirno, bivirazo hîç o; teberê habîtusan de maneno û mehrummende yo. Ehmedê
Xanî hîrê sey serrî verî vato, “qumaşê ma pazarê xo de pere nêkeno.” Bazarê
kurdkî çin o, o pere nêkeno. Bi kurdkî cuyayîş ne pere ne zî prestîj û statu
ano. Çîyo ke pere nêkero ne qedir û qîymetê ey ne erj ne zî rahmetê ey esto.
Kapîtalê ekonomîk û sosyal û
kulturîyê kurdkî çîn î. Romanê peyênî yê Orhan Pamukî, Veba Gecelerî, 45 lîra
yo, çapa verêne 300 hezar hebî ameyo çapkerdiş. Her kitabî ra Orhan Pamukî rê
10 lîra bimano, yekûnî de keno hîre mîlyon lîra- goreyê hesabê verî keno hîrê
trîlyonî. Çapa yewine de o hende pere qezenc bikero. Labêle belkî tewr tay des
çapê nê kitabî do bêrê kerdene. Hînî şima hesab bikerî hema o do çiqas pere
qezenc bikero?!.. Eke Orhan Pamuk kurd bibîyênî bi kurdkî binuştênî şîyênî
hende pere qezenc bikero? Ewro yew kurd, sey Ulysses a James Joyce yan zî sey
Wexto Destraşîyayê ê Marcel Proustî romanêk binuso nêşêno di hezarî heban ra
vêşêr biroşo.
Binê heme pratîkan de Freud vano
“zayendî” Marx zî vano “ ekonomî” esto. Kurdkî ne pîze mird kena ne zî hetê
hemcînsî ra bêra ecibnayîş (begemkerdiş) û arzûkerdiş; bi kurdkî afirnayîş
merdim hîna zaf nêno arzûkerdiş. Şarê ma bi xo, êyê ke bi kurdkî ciwîyenî înan
boş û belaş, veradaye, qedir û qîymet caverdî înan şenik (qij) vînêno û guneyê
xo pê înan ano. Hetêk ra zî gelek tersî, tehlîke û rîskî yê bi kurdkî
afirnayîşî estî. Mavajî sey binênezaretgirewtiş, hepiskewtiş… Nê hetan ra
xirabêr, yew ziwano ke pê nusenî, afirnenî, îcra kenî, estbîyayîşê ameyeyê ey
ha tehluke de yo. Vîst serrî ra pey kurdkî…
Kurdê ke bi kurdkî nusenî,
virazenî, afirnenî, îcra kenî, ciwîyenî vera heme hîçîtîyan, ganî hîçîtîya xo
ra tawîz nêdî. Ma hîç bibî zî ma xo yî, seba xobîyayîşê xo xo ver bidî. Bi
xoverdayîş, israrkerdiş û tawîznêdayîşê xobîyayîşî, ma kurdkî bişî bikerî sey
elmasan. Dovlatov, ma rê nawnêno ke serkewtişê xobîyayîşî senî muhteşem
beno!...
*Temaşe|e-Kovara Hunerî ya
Sînemayê Hûmare 4.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder