(Ne)geşîyên "Têbîniyek"ê

 

                                   

Li Bakur îro kesên ku bi çîroknûsîya kurmancîyê ra mijûl dibin çend kes in? Ji nifşê nodî [kesên di salên nodî de çêbûne] û du hezarî çend kes heye? Herî biçûkê wan çend salî ye?

Di heqê van pirsan de ez ne rastî ti xebateke îstatîstîkî û ne jî xebateke bîblîyografîk hatim. Li gor texmîna zanîna xwe ya xwînerîyê, bi awayekî xweşbîn, ez dikarim bibêjim ku ji nifşê nodî herî zêde sed kes an hebin an tune bin. Ji wan sed kesan pêncî jê berhemek wan hatibe weşandin, dibêjim xwe bi xwe, ji nifşê du hezarî jî bîst kes hebe… - Lê ku ez ne xelet bim hêj ji vî nifşî berhemek jî nehatiye weşandin.

Wekî kurdekî dema ku ez li ser mijareke derbareyî kurdan îstatîstîkî yan jî matematîkî difikirim, ez xwe di nav reşbînî û bêhêvîtîyê de dibînim. Lê ji ber vê haletî ruhîyeya xwe ya xelet divê ez pirsan ji xwe bipirsim; çareserî çi ye? Ez serê xwe li ser çareserîyan biêşînim û bibetilînim.

Çareserîya ku min ji xwe re peyda kiriye ew e ku, çi di qada çiroknûsîyê de çi di qadên de din de çi kesên bi karên kurmancîyê re peywendîdar hebin, em bi rexne, nirxandin; û derbirîna hest û ramanên xwe lê hûr bibin ku metnên wan pêşdetir bibin, zêdetir û kûrtir bikin. Hewl bidin ku nivîskarîya wan bînin asteke gerdûnî, bikin ku di edebîyata cîhanê de deng vedin.

Bi vê rêyê em dê karibin çend kesên xwe bikin hezar kes!...

Yek ji endamên nifşê nodî jî Înan Eroglu ye ku di bîst û pênc salîya xwe de kitêba xwe ya ewil a bi navê “Têbîniyek” (2019, Avesta) nivîsîye. Di kitêbê de yanzdeh çîrok hene û bi tevayî 111 rûpel e. Ji 2016an ve, pênc sal in, di inanolo.blogspot.comê de blogerîyê dike, xebatên xwe yên cur bi cur li wir diweşîne. Wekî fanzîna Flashhilatê û di çend kovar û rojnameyan de nivîs, çîrok, heypeyvînên wî hatine weşandin. Îsal jî bi navê Serpêhatiyên Înanolo û Çîrokên Din berhema wî ya nû hatiye weşandin.

Dema ku min xwendina “Têbîniyek”ê temam kir, tiştê ku herî zêde bala min kişand ew bû ku nivîskar xwastiye ji her tiştî ra çîrokekê biafirîne û di çîrokên xwe de cî bide her tiştî. Ev, armanca nivîskarî, bilindbûna îdealên wî nîşanî me dide. Çimkî her kes nikare weha li ser her tiştî çîrokan biafirîne. Nivîskar, di vê berhema xwe de ev armanc û xwastina xwe pêk anîye.

Di berhema xwe de nivîskar ji hevokekê çîrokeke qerase ya bi navê “Têbîniyek”, ji zebzeyekê jî çîroka bi navê “Incûr” afirandiye. Ev çîrok wekî kolaja fragmantên zaroktîya wî jî xuya dike.

Di edebîyat an jî hunerên din de çima teknîkên cur bi cur derketine holê? Bersiva vê pirsê bi xitimîn û têrnekirina vegotinê ra têkildar e. Ji ber ku tenê cureyekî vegotinê têr nake ku em  behsa jîyanê, dinê, însanî û tiştên din bikin. Ji bo ku em bikarin meseleya xwe bêkêmasî vebibêjin, teknîkên nû hatine dîtîn, çêkirin. Wekî din jî edebîyat, zimanê pênasekirinan e, teswirkirina jîyanê, dinyayê, hebûn, tiştan û qadên din e. Tenê teknîkek têr nake ku edebîyat bibe zimanê wan tiştan. Mînak, bi teknîka herka hişî [stream of consciousnes/bilinç akışı/şepola hişî], zimanê hiş û fikirîna însanî jî hat dîtin. Di nav kêlîyekê de însan çawa li tiştan difikire, edebîyat bi saya vê teknîkê dikare ji me ra vebêje.

Di “Têbîniyek”ê de her çîrok bi teknîkeke ciyawaz hatiye nivîsîn. Teknîkên wekî herka hişî, realîzma efsûnî û hwd hatine ceribandin. Piranîya çîrokan bi awayekî kûr û baş hatine honandin. Bi vî awayî, nivîsîna her çîrokekê bi tenê, bi serê xwe, gelekî dijwar e. Zimanê çîrokan gelek dewlemend e, nivîskar bi her çîroka xwe bikaranîna kurmancî firehtir kiriye.

 

“Heger we diya wî bidîta dê  ji we re bigota, “Bişarkê min gava zarok bû jî wisa bû?” Hûn bawer nakin ku mirovekî tenê ye ne wisa?  Bibêjin nexwe, tenêtî çi ye? Tenêtî ew e ku kes li dora te tune be? Yan ew e ku tu ne li dora kesî bî? Gava ne kes li dora te hebe û ne jî tu li dora kesî bî, ew dibe çi? Lê heger tu di nav her kesî de bî lê kesek tune be pê re bidî bistînî dê çi bibe? Ev pirs hişê we ji dagir nakin?” r.47

Bi her çîroka xwe zorê dide sînorê asoyî, îzan û fehmê. Hewl dide wan berfirehtir bike. Çîrokên bi navê Wêneyên Wenda yên Mîr Celadet û Wênegirê Komara Kurdistanê Çima Xwe Kuşt? asoverkir û rewantir in, heçku xwîner dixwaze di şûna qehramanan de be, ew wêneyên Mîr Celadet vebibîne, û zelal bike ka Wênegir çima xwe kuştîye. Serkeftina wan çîrokan, feraseta rastîyê [the perception of reality, gerçeklik algısı] ya xwînerên xwe diguherîne, wekî ku xwîner bûye karakter, ji hêla din de jî di jîyana realî de xwînerên xwe ji pasîfbûnê,  objebûnê, bêhereketbûnê rizgar dike di wan de aktîfbûnek, sûbjebûnek, livînekê çêdike. Di wan de derdekî, kul û xebatekê çêdike.

Çîrokên “Têbîniyek”ê ji hela teknîk, zimên û honakê ve gelek geş in û hostatîya nivîskarê xwe nîşanî me didin. Diyar e ku nivîskar hemû  qewet û sermîyanê xwe daye geşkirina van sê dîyardeyan e. Lêbelê geşbûna çîrokên “Têbîniyek”ê ji hêla zewqa edebî, tesîr û afirînerîyê  ve qels mane.

Zewqa edebî ye ku bo nimûne xwendina çîrokên Julio Cortazar û Şener Ozmen didin “Têbîniyek” vê zewq û kefê neda min. Ji ber vê yekê jî ji xwendina wê ez hinekî sar dibûm. Ez jî dizanim ne adilane ye ku nivîskarekî ciwan bi nivîskarên mezin ra miqayese bikim, ji xwe armanca min ne miqayesekirin e, armanca min pênasekirina derdê min e.

Xelaskirina xwendina çîrokên “Têbîniyek”ê qe bandoreke serobinker li ser min nekir ku ez nikaribim ji ciyê xwe bilivim, ez di nava çîrokê de wenda bibim, çend seatan nikaribim bêm ser xwe, çîroka din bixwînim. Her çîroka berhema dawî ya Şener Ozmen ya bi navê Cemîlê Nîgarkêş û Heft Qambihostên Dewletê bandorek wisa dikir li min. Çîrokên baş bandorê li xwînerên xwe dikin, dibin wek parçeyekî ji wan. Di sala 2019an de min çîrokên Ötekinin Rüyası ya Julio Cortazar xwendibûn, hêj bandora wan li ser min e.

Nivîskarê “Têbîniyek”ê ji malzemeyê çîrokên xwe ra  naverok û vegotinek afirîner; kûr û resen neafirandibû. Di ziman, teknîk û honaka çîrokan de afirînerî li ber çavan bû lêbelê di naverok û vegotina çîrokan de afirînerî ne geş bû. Bi min, tesîra kêm û bêzewqbûna edebî ya çîrokan ji ber vê ne afirînerîyê tê.

Afirînerî, xweditîn e. Xwegihandina resenîya xwe ye. Di binhişê niviskar û hunermendan de çend nivîskar, û hunermendên din hene ku wan ew di binhişe xwe de ji xwe ra kirine nimûne. Em dikarin bibêjin ku wekî teqlîdkirineke bêhay, gotiye, ez bibim wekî wan. Ez hertim ji xwe dipirsim: di binhişê xwe de ez kê teqlîd dikim, ez dixwazim bibim wekî kîjan nivîskarî yan feylesofî? Mînak, par ez beşdarî gotûbêja nivîskar û felsefevanê tirk Alî Akay bûm, piştî gotûbêjê min ji hevalek xwe ra got,“Ali Akay di binhişê de xwe de dixwaze bibe wekî Delueze.” Bi rastî jî paşê min bala xwe dayê, wekî fîzyolojî, bi taybetî jî porê xwe kiribû wek ê Delueze. Pêvajoya xwedîtînê, pêvejoyeke dirêj e, hem jî kêm kes dikarin xwe bigihînin wê astê.

Di xebat û çîroknûsîya Înan Eroglu de mikemelbûna wî pir xwe dide xuyakirin. Mukemelbûn, encama pêvajoyekê ye, kamilbûnekê ye. Lê dema ku nivîskarek, mirovek hîn di destpêka xwe de mukemelbûnê li ser xwe ferz bike, wê çaxê ew “mukemelbûn” dibe kujerê afirînerî, qewet û hêza wî/ê. Mikemelbûn ji hêla din ra jî mirov gelek aciz dike, û diesirîne, ditengijîne. Bi min, divê nivîskar rihet be, relaks be û xwe bi azadî bihêle. Ji nivîsîna çîrokên xirab û wesat netirse. Wê çaxê nivîskar dikare xwe bibîne, afirînerîya xwe nîşan bide.

Lê rexmî hemû qelsî û bihêzîyan, geş û negeşîyan Înan Eroglu wekî nivîskarekî salan e, û bi rastî jî gelek nivîskarên salan ne di asta wî de ne!.. Ku ew di berhema xwe ya ewilîn de ew qasî hosta bûye, di berhemên xwe yên pêş de çi qasî dê kemaltir û şox û şengtir dibe, texmîn bikin. Ji bo bi mînak bin, çîrokên Dehper û ? û Pisîk maqûl in. Ji alîyê din jî ew qasî hostabûyîna nivîskarekî ciwan nîşaneya geşbûn û bilindbûna siberoja edebîyata me ye jî.

Em ê ji qelema wî ji her hêlan ve çîrokên geştir bixwînin…

*Ev nîvîs berî di Hûrbînî. Com de hatibû weşandin.

“Veba Geceleri”: Xuliqnayişê Neteweyêka Welbîyaye

 

                        

                             

Seba Pêşawayî

“Û bena ke qîyametê xo de newe ra şên bibo no welat…” Roşan Lezgîn

A neteweya ke ameya kolonîzekerdiş, bi hezaran serrî binê dagirkerîya neteweyan ê serdestan de menda; xo ra dûrî kewta, asîmîle û mankurtî bîya xo senî azad bikera? Neteweya ke wel û kor bîya, serê rîyê dinya ra esterîyaya, ziwanê ci çîn bîyo yan zî teyna mîyanê rîpelanê kitaban û fekê çend kokiman de ziwanê ci mendo, a senî bieşka xo newe ra ganî bikera?

Romano peyên ê Orman Pamukî, Veba Geceleri, cewabê na perse dano ma!

Veba Geceleri, romanêko tarîxî yo. Pamuk, sentezê edebîyat û tarîxî viraşto û malumatê tarîxî kerdi edebî û tarîx kerdo biedebîyatî. Veba Geceleri romanêko serdemî yo. Serdemo ke Împaratorîya Osmanîyan roje ra roje hîna şenik bena ver bi raşanayîşî şona…

Pamuk hewl dano ke  perspektîfê tarîxnasîya resmî ya Komara Tirkîya nê perspektîfêkê objektîfî xo rê bikero binge. 

Nê romanê xo de Pamukî hewl dayo ke bi nimûneya  mîkroye rewşa makro ya Împaratorîya Osmanîyan bivajo, leteyî ra xo biresno temamîye. Bi romanî nuştox pê wendoxan  konjektorê Împratorîya Osmanîyan ê çaxî hesneno ke roje ra roje hîna qitelêk bîyayêne. Hetê tarîxnasî ra giringîya nê romanî na ye ke Orhan Pamuk cewabê persa “Osmanîyan senî, çira welatêk, herrêke, cografyayêke vînî kerdêne” dano ma.

Embazêkê mi va, “Birayê Orhan Pamukî profesorê tarîxî yo la Orman Pamukî seba ke nê kitabî binuso, birayê xo ra hîna zaf kitabî wendî, xebatî kerdî.” Kamî romanê wanenê  rîpelanê verênan de ferq kenê ke Pamukî tarîxî ser o çiqas wendişêko bidetay kerdo. Bi nê wendişî ey waşto anatomîya ê serdemî bivejo. Mersela çend o wext çend doxtorî estbîyî, kamcîn rojnameyî çap bîyayêne, Abdulhamidî seba xo kamcîn kitabî açarnayî, kamcîn kovarî wendêne…

Pamukî senî tarîxî ser o wendişêko bidetay kerdo, bi heman hawayî ci ser o fikrîyayo. Seke ey waşto ke kultur, mîmarî, kuçeyan, darûxaneyî, postewanî, naklîyatî, hegomanya, sansur, îqtîdarê Abdulhamidî, burokrasîya Osmanîyan, paşa, şehzade û sultanan Osmanîyan, tesîrê Rojawanî ser o çîyêko nefikirîyaye nêmaneo û o cewabê pêro persan bido.

Neteweyêka ke wele bîya yan zî ha sekerate de ya senî xo newe ra wela xo ra bixuliqna, sekerate ra xo bixelisna?

Veba Geceleri de cewabê na perse netewperwerî û dewletbîyayîş o. Neteweya welbîyaye encax bi neteweperwerî û dewletbîyayîşî eşkena xo wela xo ra newe ra bixuliqna! 

Roman Girawa Mingerî de vîyareno la raştîye de na girawe çin a. Mekanê romanê Veba Geceleri, mekanêko dîzaynekerde, xeyalî, viraşte yo.

Girawa Mingerî binê kolonîya Împaratorîya Osmanîyan de ya. Girawe de sey tirk, rum, mingerî, musluman, xirîstîyanan tay netewe û bawerîyî ciwîyênî. Roman de zeman nîsana 1901î de dest pêkeno. O wext zî girawe de çorra weba vejîyena werte. 

Dewletê Ewropa tersêne ke weba verê cû vîlayê Ewropa dima ra zî vîlayê cayan ê bînan ê  dinya biba. Naye ra dormeyê girawe hetê gemîyanê îngilîzan û fransizan ra yena girewtiş. Merkezê Veba Geceleri de weba, rindîya mîmarî, kultur, rewşa sîyasî ya giraweû îdareyê Osmanîyan, bedelnayîşê îdareyê û xoserî û dewletbîyayişê Mingerî estê.

Pamuk roman de yew hewa behsa rindîya mîmarî, kultur, cografya, bajar, kuçeyan, daran, hawa, asmên, dengiz, boya girawa Mingerî keno ke merdim wazenê şêrê girawe bivînê, weyra de biciwîyê.

Awanîya romanî de vejîyayîşê nêweşîya weba esta. Eke weba weyra de nêvejîyayêne no roman zî nêameyêne nuştiş. Xoawankerdiş û mûnitişê romanî  vejîyayişê çorra webayî ser o yê. Nêweşîyaweba her çiqas belayêka girde, bobelatêko giran, trajedîyêka xorîne biba zî girawe de weba seba mingerijan bena sedemê firsendê xoserîye û dewletbîyayîşî. Weba seba Împaratorîya Osmanîyan zî bena sedemê vînîkerdişê herre û qelsbîyayîşê împaratorîye.

Vejîyayîşê weba ra dima hem mîyanê Mingerî û merkezê Îstanbulî de nakokîyî giranêr benê hem zî wextêkî ra dima têkilîya înan yena birnayîş. Wextê weba de girawe de ha se beno çi beno, nakokî û krîzê îdarekerdişê Mingerî  çita yê, kêm û qîmnêkerdişê mucadeleyê bi webayî ra çita yê pêrodayişê  û têkoşîna îqtîdarbîyayîşî yê hêzanê mîyanînê Mingerî çita yê ma roman de wanenê.

Welatê Mingerî seyan serran binê kolonîya Împaratorîya Osmanîyan de bî. Neteweya Mingerî her hetî ra têk şîbîye, xo ra dûrî kewte û asîmîle bibîye.  Ziwanê mingerijan, estbîyayişê înan wele bibî. Sey Kolağası Kamil qehramanêk vejîyeno, neteweya xo ya welbîyaye newe ra xuliqneno. O bi neteweperwerîya xo beno xelaskar û xuliqkarê neteweya xo û o neteweya xo keno dewlete. O bi neteweperwerîye  xo resneno dewletbîyayişî. Xuliqkarîye û xelaskarîye bi neteweperwerî û dewletbîyayîşî bi raştî benê.

Kolağası Kamil, bi xo  neteweya Mingerî ra yo, o payeberzêkê  Împaratorîya Osmanîyan o. O neteweperwerê Mingerî yo, tim xeyal û fikre ey de azadkerdiş û xoserkerdişê Mingerî estê.  Nêweşîya weba seba xoserîye firsendêkî dana Kolağası Kamilî, o zî nê firsendî bi hawayêkê serkewteyî  raşt keno; xoserîya Mingerî îlan keno û dewleta Mingerî nano ro.

O zewijîyeno, o û cenîya xo wazenê mingerkî banderê gedeyanê xo bikerî. Ê gedeyanê xo yê hema newelidîyayeyan rê gêrenê nameyanê bi mingerkî. Kolağasi Kamilo ke beno serekê dewleta Mingerî nameyê kuçeyan û cadeyan keno bi mingerkî.  Seba mîtolojî û tarîxê Mingerî cîgêrayîşan dano destpêkerdiş. Seba akerdişê wendegehanê bi ziwanê mingerkî planan virazeno.

Minger de weba qedîyena. Vayê şert û mercê dinya zî hetê Mingerî ra yenê. Yew bi yew dewletê dinya xoserîya dewleta Mingerî qebul kenê.

Qismê diyînî yê romanî de  serran ra dima ma vînêne ke ziwano welbîyaye û merdeyî yê Mingerî her hetî ra ganî bîyo, vîlayê heme welatî bîyo, bîyo ziwanê dewlete. Ruh, kultur, neteweya Mingerî xo welbîyayîşî ra newe ra xuliqnayo.

Bi kurt û kurmancî Orhan Pamuk bi nê romanê xo ma nawnano ke çîyo ke neteweyanê kolonîyan û bindestan azad bikero, bixelesno û newe ra bixuliqno neteperwerîye û dewletbîyayîş o.

 

* No nuşte Hûrbînî. Com de amêyo weşanayiş û hetê Şadê Agon ra ame wendene û serrastkerdene.

FÎLMÊ “DOVLATOV, HÎÇBÎYAYÎŞ, XOBÎYAYÎŞ Û BI KURDKÎ CUYAYOXÎ

 

“Ez hînî hîçêk bîyayîşê ra zaf betlîyayo.”

“ Zaf cesaretêko gird wazêno ke merdim hîç bo la xoverdayîşê xobîyayîşî bidero.”

Hamnanê serra 2018î de, her roja çarşame, Sînemaya Büyülü Fener ya Kızılayî de kampanyayêk estbi; vaya bîletan se ra pancas erjan rotêne, mi xo rê kerdbi sey edetî her a roje ez şîyêne sînema, mi di fîlmî temaşe kerdênî sey Zama, Ahlat Ağacı... Beyntarê fîlmêk de sey reklam ez raştê fragmanê fîlmê Dovlatovî amêbi, fragmanê nê fîlmî zaf bala mi antibî, mi xo de va “ ez gerê nê fîlmî temaşe bikero.”

Fîlmê Dovlotatov, fîlmêko bîyografîk o. Aleksy German, rejîsorê ey o. Adera serra 2018î de kewto vîzyon û mudetê 2 saetî 06 deqa yo. Fîlm de behsê şeş rojanê cuya nuştox Sergey Dovlatovê rûsî beno. Heta ê wextî mi qet nameyê Sergey Dovlatov nêeşnawitbi, ez qet cayêk raştê nameyê ey nêamebi.

Sergey Dovlatov, mîyanê serranê 1941 û 1990 de ciwîyayo. Hetê maye ra armenî, ê pîyê ra yahudî yo. Ey dest bi wendişê Fîlolojî kerdo la semedo ke di serrî pêsero dersan ra sinife de mendo, zanîngehî ra erzîyayo, dima ra şîyo bîyo gardîyan, hîrê serrî no kar kerdo. Leşkerîya xo ra dima dest bi wendişê beşê rojnamegerî kerdo. Lenîngrad [St. Petersburg] de sey şaîrane Joseph Brodsky, Anatoly Naîman, Yevgenî Reîn û nuştox Sergei Wolf û ressam Alexander Nezhdanoff reyde embazî kerda. Mîyanê 1972-1975î de seba karî şîyo Estonya, weyra de qazanxane de çend aşmî xebetîyayo, rebertîya turanê turîzmî û rojnamegerî kerda. Agêrayişê bi Estonya ra dima karê kovargerî kerda. Xêncî hîkayeyêkê ey, sewbîna berhemê ey nîyameyê weşanayîş. Bi nameyê Kompromîss (Pêamêyîş) kitabêkê ey hetê KBGyî ra ameyo qedexekerdiş. Semedo ke tayê hîkayeyê ey kovaranê edebîyatê rûsan yê ke teberê Rûsya de weşan kerdêne de ameyî weşanayîş. Serra 1979î de o, cinî, kêna û maya xo, pîya mecbur manêne ke Rûsya terk bikerî. Verê cû şonî Vîyana, weyra zî şonî Amerîka. Serra 1990î de edilnayişê qelbî ra dinyaya xo bedelnêno. DYA û Ewropa de sey roman û hîkaye diwês hebî kitabê ey yenî weşanayîş.

No fîlmê ey hende zaf weş bi mi şî, ez bandorê ey de mendbi mi behsê xeylî embazan û dostanê xo rê kerd, mi înan ra vatênî muhaqeq temaşe bikerî. Heto bîn ra zî ez nê fîlmî pêşnîyazê heme bi kurdkî cuyayoxanê ke; êyê ke bi ziwanê xo nusenî, afirnenî, virazênî û kesê ke xobîyayîşê de rik û israr kenî.

Rewna ra yo ke mi waştênî nê fîlmê ser o binusî. Mi ke derfet dî ke ez ey ser o binuso, mi waşt reya dîyine fîlmî temaşe bikero. Temaşekerdişê minê ewilinî ser ra nêzdîyê hîrê serrî wext vîyarto, la zafê replîkê ey qet mi xo vîr ra nêkerdbîy. La mi ke reya dîyine fîlm temaşe kerd, mi ferq kerd ke açarnayîşê fîlmî zaf xirab o, replîkê ke qet vîrê mi ra nêşîbîy, ez raştê înan nîyameyo.

Fîlm behsê şeş rojanê Dovlatovî ke o seba karî hama nêşîyo Estonya keno. Fîlm de roja verêne Lenîngrad de tarîxê 01.11.1971î ra dest pêkena. Teyna cuya şeş rojane nîya, ciwîyayîşê ey yê verênî ra zî ma leteyan vînênî.

Fîlm, xo çar hetan ser o awan kerdo: Yew, têkilîya Dovlatovî bi cinî, keyna, maye, dost û embazanê ey a. Di, derûdorê edebîyat û hunerane, têkilîya nuştoxan û sosyoekonomîya ê serdemî yo. Hîrê, habîtusê hegemonîk û totalîtarîstîkê dewleta Sovyetî yê ke edebîyat û huneran ser o awan kerdo, vera nê habîtusê de xoverdayîşê xobîyayîşî yê Dovlatovî, xobîyayîşê xo ra tawîz nêdayîşê ey o.

Bi giranî heto hîrêyin merkezê fîlmî de ca gêno: Dewleta Sovyetî, edebîyat û hunerî neke mîyanê sînoranê hepisxaneyêk de esas mîyanê sînoranê yew hucra de hepis kerdî, her hetî ra nuştoxan, hunermandan û komelî ser o sansurêk û otosansurêk viraştî. Mesela nuştoxanê muhalîfanê sey Nabokovî; wendişê berhemanê înan qedexe û suc bîyo. Seba weşanayîşê berhemêkê edebî kovarêke yan zî rojnameyêk de, ganî nuştox, şaîr endamê Nuştoxanê Yewîtîya Sovyetan bibo. Dewlete yew berhem ganî kamcîn babetan de û senî bêro nuştiş heme dîyar kerdo, berhemê to çiqas berz û geş bibo zî wexto ke to goreyê habîtusê dewlete nênusî, îmkan çin o ke berhemê to bêro weşanayîş.

Dovlatov, seba ke goreyê habîtusê dewlete nênuseno û nêwazeno binuso zî, se keno çi keno tu berhemêkê ey nêno weşanayîş, çunke o teberê habîtusî de maneno. Bedelê xobîyayîşî, bedelo tewr giran o, naye ra yo ke zaf tayê kes şîyênî seba xobîyayîşê xo xo ver bidî. Destpêkê fîlmî de no replîk “Ez hînî hîçêk bîyayîşî ra zaf betilîyayo.” rewşa ey sosyopsîkolojîk û ekonomîk û bedelêko senî giran dano zaf bi hewayo xorîn nîşanê ma dîyeno. Dovlatov, mîyanê bêperetî, feqirî, neçarî de fetisîyeno. O hende bêpere yo, nêşêno keynaya xo rê, veyveka ke pê kay bikero bigîro. Ti ra vanî, “ hîkayeyanê xo no hewa binusî, ma înan biweşanî” La o qet xo ra tawîz nêdano, fek xo ra vera nêdano, xobîyayîşî de israr keno. Cayêkê fîlmî de cinîyêk ti ra vana:“ Cesaretêko zaf gird wazêno ke merdim hîç bo, la xoverdayîşê xobîyayîşî bidero.” O bi xo hîç o, labêle xobîyayîşê xo ra qet tawîz nêdano.

Serkewtişê xobîyayîşî… Bedelê xobîyayîş çiqas bedelo tewr giran bibo zî serkewtişê xobîyayîşê nêmanêno serkewtişanê bînan. Bandora serkewtişê xobîyayişê hîna pîl û gewre bena. Averşîyayîşê tarîxî bi nê serkewtişan bedelîyeno. Dovlatov, bi serkewtişê xobîyayişê xo beno nuştoxanê tewr gewreyan yê seserra vîstîne ya rûsan ra yew…

Çira ez nê fîlmî pêşnîyazê heme bi kurdkî cuyayoxan kena?

Ewro kurdêko bi ziwanê xo binuso, biafirno, bivirazo hîç o; teberê habîtusan de maneno û mehrummende yo. Ehmedê Xanî hîrê sey serrî verî vato, “qumaşê ma pazarê xo de pere nêkeno.” Bazarê kurdkî çin o, o pere nêkeno. Bi kurdkî cuyayîş ne pere ne zî prestîj û statu ano. Çîyo ke pere nêkero ne qedir û qîymetê ey ne erj ne zî rahmetê ey esto.

Kapîtalê ekonomîk û sosyal û kulturîyê kurdkî çîn î. Romanê peyênî yê Orhan Pamukî, Veba Gecelerî, 45 lîra yo, çapa verêne 300 hezar hebî ameyo çapkerdiş. Her kitabî ra Orhan Pamukî rê 10 lîra bimano, yekûnî de keno hîre mîlyon lîra- goreyê hesabê verî keno hîrê trîlyonî. Çapa yewine de o hende pere qezenc bikero. Labêle belkî tewr tay des çapê nê kitabî do bêrê kerdene. Hînî şima hesab bikerî hema o do çiqas pere qezenc bikero?!.. Eke Orhan Pamuk kurd bibîyênî bi kurdkî binuştênî şîyênî hende pere qezenc bikero? Ewro yew kurd, sey Ulysses a James Joyce yan zî sey Wexto Destraşîyayê ê Marcel Proustî romanêk binuso nêşêno di hezarî heban ra vêşêr biroşo.

Binê heme pratîkan de Freud vano “zayendî” Marx zî vano “ ekonomî” esto. Kurdkî ne pîze mird kena ne zî hetê hemcînsî ra bêra ecibnayîş (begemkerdiş) û arzûkerdiş; bi kurdkî afirnayîş merdim hîna zaf nêno arzûkerdiş. Şarê ma bi xo, êyê ke bi kurdkî ciwîyenî înan boş û belaş, veradaye, qedir û qîymet caverdî înan şenik (qij) vînêno û guneyê xo pê înan ano. Hetêk ra zî gelek tersî, tehlîke û rîskî yê bi kurdkî afirnayîşî estî. Mavajî sey binênezaretgirewtiş, hepiskewtiş… Nê hetan ra xirabêr, yew ziwano ke pê nusenî, afirnenî, îcra kenî, estbîyayîşê ameyeyê ey ha tehluke de yo. Vîst serrî ra pey kurdkî…

Kurdê ke bi kurdkî nusenî, virazenî, afirnenî, îcra kenî, ciwîyenî vera heme hîçîtîyan, ganî hîçîtîya xo ra tawîz nêdî. Ma hîç bibî zî ma xo yî, seba xobîyayîşê xo xo ver bidî. Bi xoverdayîş, israrkerdiş û tawîznêdayîşê xobîyayîşî, ma kurdkî bişî bikerî sey elmasan. Dovlatov, ma rê nawnêno ke serkewtişê xobîyayîşî senî muhteşem beno!...

*Temaşe|e-Kovara Hunerî ya Sînemayê Hûmare 4.

GIRÎNGÎYA FÎLMKILMÊ BAZTABÎ: XELASNEKERÎYA EŞKEFTA ZERDEŞTÎ Û XOZA

 

                                 

Ez verê bi cewabê persêkê muhîmî dest pêbika; “Ma ha dinyayêka senîne de ciwîyenî?” Ma sîstemêkê kapîtalîstî de, binê şîdetanê îqtîdaranê totalîter û mîlîtarîstan de ciwîyênî. Her hetî ra ferdî ha bînê kontrol û hakîmeyetê îqtîdarî de yî. Dinyayêka bi kamerayîstanan… Her ca de çend kamerayê ewlekarî… Ferdî, seke sey dinyaya romanê 1984î yê George Orwellî de ciwîyênî. Ferdî ha her hetî ra yenî temaşekerdiş. Sansur, otosansur, tersî, yewbîn ra tersayîş, xo bêemnîyet hîskerdiş, paranoyakbîyayiş…

Ferd, her hetî ra û her ware de çi ê pêroyî çi ê şexsî çi zî ê medyaya sosyalî de binê şîdetê fîzîkî, psîkolojîk, sembolîkê îqtîdarî de yo: Şîddetê mîlîtarîzma îqtîdarî; peywirdarên ewlekarî, şîddetê kamerayan, şîddetê sembolan, abîdeyan, şîdetê dîtbarîyan… Rîyê Vîrûsê Corona ra kontrol û hakîmeyetê îqtîdarî yê ferdî ser o hîna giranêr û xorînêr bîyo. . .

Dinyaya ewroyêne de çi azadîyê ferdî estî? Sînorê azadîyê ferdî çi yî? Warê bînê wa kinarêk de bimanî warê şexsî de ferd çiqas azad o, xo çiqas azad hîs keno? Ferd, xo zereyê keyeyê xo de zî rehet û emnîyet de hîs nêko, yeno a mana ke huzur û aramî zerê keyeyî de zî nêmendo. Mîyanê komelî de cayêk çin o ke ferd xo tede rehet û azad hîs bikero. Azadî tuwalet de zî nêmenda.

Ferd mîyanê na mekanîzmaya şîdetî de, nerehetî de xelase kura de vînêno û çinayî sey xelase vînêno? Ewro însanî, bi hewayo ferdkî û bi grubanê neweyan peyser agêrayîşê xo yê xoza seke xo na mekanîzma ra xelesnayîş û eşkefta Zerdeştî xo rê sey xelase vînênî. Edebîyat, sînema de derheqê xoza ser o agêrayişî de lîteraturêk ameyo meydan.

Sînorê kontrolkerdişê îqtîdarî resenî hetanî kotî? Îqtîdar nêşêno kotî kontrol bikero? Çiyî totalîtaralîzmê îqtîdarî ra dûrî yê? Zorê îqtîdarê totalîterî xo nêşêno xoza, eşkefta Zerdeştî, koyan û nêşêno înan kontrol bikero? Hemverê şîddetê îqtîdarî de xoza û eşkefta Zerdeştî bakîr û biemnîyet î? Dadaloglu şîîrêka xo de vano “ fermanî ê padîşahî yo la koyî ê ma yî”, dinyaya ewroyêne de hemverê îqtîdarî de koyî hama bakîr î? Xoza, koyî û eşkefta Zerdeştî xelasker î?. . .

Iraj Mohammadî Razînî fîlmkilmê xo bi nameyê Baztab (Reflection; Zimeyîş) de cewabê nê persan dano ma. Ez do nê nuşteyê de nê hetî ra girîngîya nê fîlmkilmî ser o vindera.

Rojhelatê Kurdîstanî de Kamyaran, mîyanê Sîne û Kirmanşan de ya. Iraj Mohammadî Razînî, serra 1974î de bajarê Kamyaran de ameyo dinya. Mîyanê serranê 1994-1998î de Unîversîteya Shahid Rajaiee ya Tehranî de beşê hunerî wendo. Komeleya Sînemaya Xortan yê Îranî de kursê hunerê fotografkêşî temam kerdo.

                                

Razînî, rejîsorîya xeylî kilm fîlman û anîmasyonan kerda.

Fîlmografîya ey:

1992 Imitation 4, 1993 The color of need 5, 1995 The Board of life 14, 1998 Sarisa 20, 1999 Lover›s Adobe 30, 2002 A Song for Bistoon 15, 2011 Reflection 6, 2012 Ghi Ghoo 13, 2012 Dandelion›s fly 14, 2013 And now the MAN 5, 2013 Simorgh 5, 2015 Lafav 23, 2016 Zalzalak, 2017 Darza.

Înternetî ser ra ez eşkayo, di filmanê kilman û anîmasyonêkê ey temaşe bikera; Baztab, And Now The Man û Ghi Ghoo.

Fîlmkilmê Baztabî de ma mîyanê koyan de eşkeftêka, ma verrojê newaleyêka xorîne ra camerdêko sey rahîbanê Budîstan o, vînênî. Ma vînênî û vengê lêrbîyayişê çîyêkê gîrolêkî eşnawênî. No çî yeno yeno fekê eşkefte de vindeno, ma vînenî ke kaskê leşkerî yo. Camêrdêk zî şaşmende û xodemende, bi meraqî yeno ewnîyeno qaskê ra, dima nano serê xo ser. Çi vengê şer û perodayîşî ke estî, goşanê ey û mîyanê koyan de zimîyenî, gulbang danî. Vera nê vengan de ma vanî camêrd gêj bibo, qelbê ey bivindo. Camerd, nêşêno kata xo bivejo…

Girîngîya fîlmkilmê Baztab na ya ke; Baztab nawnêna ma ke sînorê kontrolkerdişê îqtîdarî çiqas hîra bîyo. Baztab, ma nawnêno ke eşkefta Zerdeştî hînî xelasker nîya. Totalîtarîzmê îqtîdarî xo resnayo hata eşkefta Zerdeştî zî. Uca de zî rehetî, huzur, emnîyet nêmendo. Bakîrîya xoza nêmenda, îqtîdar ameyo dekewto eşkefta Zerdeştî zî. Îqtîdar, eşkefta Zerdeştî zî dekerda mîyanê sînoranê xo. Îqtîdar şîdetê xo zereyê eşkefta Zerdeştî de nawnêno ma. Hînî îqtîdarî ra xelase çin a. Xoza de, koyan de eşkefte de zî hînî rehetî û huzur nêdano ma.

O wext ma se bikerî?

Çareserî remayîş nîyo, mendiş û mucadelekerdişê bedelnayîş û awankerdişê cuyêka însanî yo!. . Çend rojî ra verî mi xeberêke dîye ke Fransa de şarî çalakîya “ kam ma polîsan ra seveknêno” kerdênî. Ez zî wazeno biperso “kam ma kamerayan ra bisevekno?”, “kam ma îqtîdarî bi xo ra bisevekno?” Na çalakî zaf afirnayox û raşt a. Xo ser o dîskurêkê raştî ser ra awan kerdo. No hawa çalakîyî ma rê neqebêk akerî.            

            

*Kovara Temaşe Hûmare 3

 

Li ser Globalbûna SÎNEMAYA KURDÎ

 

                                 

Kişandina fîlmekî jixwe gelek zor û zehmet e, dema ev fîlm bi kurdî be, ev dijwarî gelek girantir dibe. Kişandina fîlmên bi kurdî em dikarin wekî xumarê pênase bikin. Çima xumar e? Derhênerek di destên wî/wê da çi hebe, çiyê wî/wê heye tune ye ji bo vê xumarê pêşkeş dike. Bêîstîsna hemû xumarê wenda dikin. Ji bo xumarek din yan jî ji bo fîlmên din di binê balîva wan da tiştek namîne, pişta wan tê şikandin, edî nikarin pişta xwe rast bikin. Ji bo fîlmekî nû carêk din ne wêrekî dimîne ne jî qewet.

Fîlmên kurdî nagihîje temaşevanan. Ji ber bêderfetîyan tu nikarî fîlmê xwe bişînî festîvalan. Fîlmên gelek baş bikşînî jî dîtbarîya wan çênabe. Bêyî çend navên îstîsna, derhênerên kurd nikarin fîlmên xwe di sekrotora sînemayê da bifiroşin û nîşan bidin. Qezenckirina pere jixwe tune ye, budceya ku ji bo fîlmekî tê xerçkirin, nikare mesrafê xwe derbixe.

Fîlmê Bîranînên Li Ser Kevîrî (2014) ya Şewket Emîn Korkî tam di vê derbarê da ye, ev fîlm nîşanê me dide ku bi kurdî kişandina fîlmekî xumarek çewa ye. Çiqas zehmet e. Di civakek derengmayî da fîlmek çewa tê kişandin? Korkî ji hêla şert û mercên hundirîn ve nîşanê me dide. Li ser vî fîlmî berê jî di malpera Sînemaya Serbixwe de bi nava “Pêşverûtî û Bêhempatîya Filma Bîranînên Li Ser Kevirî yê Şewket Emîn Korkî” min nivîsek berfireh nivîsîbû…

Îro ji bo weşandina pirtûkekê herî kêm 5 hezar lîre, ji bo albûmek 20 hezar, ji bo derxistina kovarek 7-8 hezar lîre lazim e. Ferqa sînemayê ji qadên din ev e ku ji gelek alîyan ve bi malîyet û giran e. Derhênerek ji bo mesrefên kurtefîlmekî ji min ra gotibû: “Ji bo ku ez fîlmê xwe bikêşim, herî kêm 50 hezar lîre lazim e. ”

Derhênerên Kurd çewa fîlmên xwe dikêşin? Ji ku pere peyda dikin? Ji xwe ra çewa li fînansman û sponsoran digerin û dibînîn? Kurdên Rojhelat, Bakûr, Başûr û Rojava çewa fîlmên xwe dikêşin? Ji vê hêlê ve meseleya me piralî dibe.

Ji derhênerên kurd ez Aram Dildar û Burhan Ateşî nas dikim, ji projeyan wan ez agahdar im. Çi Aram çi jî Burhanî bi kurtefîlmên xwe derhênerîya xwe dane îspatkirin. Projeyên nû yên herdûyan jî amede ne lê ji ber semedên aborî nikarin projeyên xwe pêk bînîn. Ne tene Aram û Burhan bêîstîsna hemû derhênerên din yên kurd, wekî wan ji ber bêperetî nikarin projeyên xwe pêk bînîn.

Em pirsa xwe carêk din bipirsin; derhênerên kurd ji ku pere tînîn pê fîlmên xwe dikêşin? Berî vê pirsê, divê em vê pirsê bipirsin; çend şîrketê prodiksiyonê yên kurdî hene? Ez tene wekî Mîtos Fîlm û Sînemaya Mezopotamyayê dizanim. Lê qeweta wan jî sinordar e, hêza wan jî di salê da encax têra yek-du fîlman dike. Wekî din hebin jî dîtbarîya wan zêde tune ye, ne berbiçav in.

Ka gelo bifikirin sînemaya ku şîrketên wê yên prodiksîyonê tune be çewa dikare pêş bikeve û geş bibe?

Fîlmên metrajdirêj mesrefa wan li gor kurtefilman çend qat zêde ye. Wekî Alî Kemal Çinar, Kazim Öz, Mehmet Alî Konar… ê ku fîlmên metrajdirêj dikêşin ji ku pere peyda dikin û fîlmên xwe dikşînin?

Eşkere ye ku ji ber sedemên ekonomîk fîlmên metrajdirêj yên bi kurdî kêm in, piranî kurtefîlm în. Derhênerên ku bi kurtefîlman xwe îspat kirîye ji ber tunebûna pere nikarin fîlmên metrajdirêj bikêşin. Derhênerên Rojhelatî ji ber vê her kurtefîlman dikêşin.

Derhênerên kurd fîlmê xwe çewa dikêşin? Bi şeş xalan em dikarin bersiva vê pirsê kategorîze bikin.

Bi pereyên xwe piranîya derhênerên kurd bi pereyên fîlm dikşînin ji ber ku nikarin sponsoran bibînin. Di sînemaya Kurdî da pir fîlm bi vî awayî hatine çêkirin.

Bi piştgirîya dezgeyekê. Çend derhênerên Rojhilatî dawîya fîlmên wan da min dîtîbu ku çêkêra fîlmê Wezaretî Rewşenbirîya Hêrema Kurdistanê bû. Taha Kerîmî bi piştgirîya YNKê fîlmên xwe çêdikir. Li Rojava, Komîna Fîlm ya Rojava piştgirî dide sînemageran. Saziyên li Bakur çi qas zemîn amade dikin bo derhênerên ku ehlê karê xwe ne?Mînakên nebaş û bêqalîte hene!. .

Bi piştgirîya derûdorê. Burhan Ateşî kurtefîlmê xwe Vîr (2017)qehwexanê xwe dewir kirîye bi pereyê qehwexaneya xwe fîlm kişandîye. Niha jî bi piştgirîya derûdora xwe dixwazê kurtefîlmê xwe yê nû çêbike.

Bi berhevkirina alîkarîyê bi kampanyayê platoformên dîjîtal yên wekî indiegogo, fongogo. Aram Dildar ji bo fîlmê xwe yê nû bi navê Bedewîya Berbad, di malpera Indiegogo da kampanyaya alîkarî daye dest pê kirin. Bi hêvîya ku kampanya serbikeve.

Bi piştgîrîya şîrketa prodiksiyonî. Erol Mîntaş bi piştgirîya Mîtos Fîlm, Kilama Dayîka Min (2014) kişandibû.

Bi piştgirîya dezgeyek tirkan. Hinek derhênerên kurd bi piştgirîya dezgeyên tirkan fîlmên xwe çêdikin. Lê vir jî problemek din heye; otosansûr dest pê dike û piranî jî berê xwe didin tirkî.

Pêşveçûyîn û geşbûna sînemaya kurdî bi dezge û şîrketên prodiksiyonê têkildar e! Geşedan û pêşveçûyîna sînemaya kurdî bi vê xalê ve girêdaye.

Sînemaya neteweyekî bêpere geş û pêş ve naçe. Bêyî şîrketan, dezge û prodiksiyonê mîlyon dolar ne mumkin e ku sînemaya kurdî berz bibe û bibe cîhanî. Ku em bixwazin sînemaye kurdî bibe cîhanî dive em mîlyon dolaran xerç bikin. Bêyî xerçkirina mîlyon dolaran cîhanbûyîna sînemaya kurdî wek bêîmkan e lê!. . .

Huner bi hêbûna dewlet û çîna burjûva pêş ve diçe. Li Ewropayê huner bi burjuvazîyê geş û berz bûn. Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê ji ber ku navenda hunerê ji Parîs bibin New Yorkê, çil mîlyon dolar xerç kirîye. Ê kurdan ne dewlet ne jî burjavaya neteweyî ya ku ji hunerê fehm dike heye. Gelo çiqas pêkan e ku ji nav kurdan burjuvazîyeke neteweyî çêbibe û piştgirî bide sînema, edebîyat, muzîk û qadên din ê kurdî?

Gelo ji nav kurdan dê çewa şîrketê prodiksiyonê yên xwedî butçeyên bi mîlyon dolaran çêbibe? Îmkanên vê yekê çi ne? Çima ji nav kurdan çend şîrketên prodiksiyonê yên netewperwer dernakevin, piştgirî nadin sînameye kurdî? Derfetên Başûr gelekî zêde ne ku dezge û sazîyên bi vî rengî li wir ava bibin, gelo çima li wir dezge û şîrketên bi vî rengî tune ne? Bila burjavazîyeke neteweyî ya kurd li alîyekî be, ma qet dewlemendek û zengînek kurdek netewperwer tune ye ku şîrket û dezgeyek prodiksiyonî ava bike? Şîrketên prodiksiyonî, tîcarî ne lê ev şîrket û dezgeyên kurdewar divê bêyî ku tîcarî bifikire, bêyî beramberî piştgirîyê bidin derhêrên kurd.

Di nava bêderfetîya îroyîn de, bêyî sermayeyê şîrketên prodiksiyonê mîlyon dolaran, sînemaya kurdî çewa berz bibe û bibe cîhanî? Di nava ewqas bêîmkanî û bêkesîyê da çi ji destên derhenêrên kurd tê û dikarin çi bikin da ku sînemaya me bibe cîhanî?

Tişta ku em li ser difikirin ev e, divê em têgeha “Amor Fati” ya Nietzsche ji xwe ra bikin felsefe, ji nav bêderfetîyan, bêpêretîyê em çewa bikaribin sînameyek resen înşa bikin? Îro wekî her qadê pêwistîya sînemaya kurd jî bi afirînerîya takekesî û dehayan heye. Di nav vê rewşê da ji nav sînameya kurdî divê derhênerên deha derbikevin.

Di vê derberê da du mînak hene. Yek, Behman Ghobadî ye, wî nîşanî dinyayê da ku ji bêderfetî çewa resenîyek derxistîye; yê din jî Alî Kemal Çinar e, di sînemaya wî da jî em dibînîn hewilên vê yekê dide. Dema ku bîst derhênerên kurd wekî xelatên Palmîyeya Zêrîn wergirt, di sînemaya me da gelek problem ji ber xwe ve dê çareser bibin. Li gel pêkhatina vê yekê, heta vê gavê jî şirketên prokdiksiyonê yên kurdan çênebin jî gelek şîrketên prodiksiyonê yên bîyanî berê xwe didin sînemaya kurdî…

Ji bo veguherandin îro û boçûna dîrokê pêwistîya me bi dehayan heye.

Temaşe|e-Kovara Hunerî ya Sînemayê Jimare 3

KOMPLEKSA PARSEKÎYA HEZÊ Û ELEQEYA SÎNEMAYA KURDÎ

 

                                       

  

“Û min got:

Tekbîr! Bi qasî ku karibim xirabîyê bikim berz bûm.”

Hüseyin Kaytan

Festîvala Filmên Kurdî ya Londonê ya 11an, di navbera 15 – 24ê Tebaxê de ji ber Kovîd 19yê, online hat li dar xistin, ji pêncî û sê fîlman pêk tê û hemû fîlm li ser You Tubê dihat temaşekirin.

Di roja yekem a festîvalê de pênc kurtefîlm hatin nîmayişkirin. Kurtefîlma ku festîval pê dest pê kir Barê Giran ya Yilmaz Ozdil bû, li dû wê jî bi rêzê The Shepherd (Şivan) a Brwa Vahapour, My Brother Amal (Birayê Min Amal ) a Christopher Wollebekk, Birthday Parents (Dê û Bavên Rojbûnê) a Savaş Boyraz û Showan (Şivan) a Bijan Zarin hat nîmayişkirin.

Mekana “Barê Giran” û “Showan” Kurdistan e, “The Shepherd”, “My Brother Amal” û “Birthday Parents” Norweç e.

Di The Shepherdê da malbateke kurd î soranîavêx; dayik û bav tevî du keçên xwe bi malbatî, di rojeke zivistanê da ji malê derdikevin, bi texsîya xwe dixwazin biçin zamawendê (dawetê). Em di fîlmê The Shepherdê dibînin; malbata ku bi rêkûpêk û bêyî wendakirina xwebûna xwe, entegreyê penaberiyê bûne. Dîsa jî çanda xwe didomînîn, bi hev ra stranên welatê xwe dibêjin û kinc û cilên welatê xwe li xwe dikin. Lê di rêye da qezayek tê serê wan ji ber vê nikarin xwe bigihîjin zamawendê. Dema ku bav maşînê diajo ji nişkê va xifşek xezal xwe li teqsîye dixe…

Di jîyan û metnên din de piranî dayik baş, biwîjdan û bimerhemet e lê bav ne wekî wan in. Di filmê da berevajîya vê yekê heye; bav kesek baş, biwîjdan, bimerhamet e lê dayik ne wekî bav e. Tişta herî balkêş û xerakerîya îdraq û ezbera filmê ev e. Wekî din jî ji hêla serdestî û bindestî ve îmaja jin û mêr hatîye guherandin. Di filmê de îmajê bavê ji min ra biproblem tê, ez dixwazim vê yekê problematîze bikim.

Em dibînîn ku xifşa xezalê nemirîye birîndar e, dayik ji bavê ra dibêje: “xifş êşe dikşîne bikuje, em rêya xwe dewam bikin.” Bav hewl dide ku xifşê serjê bike lê nikare, wîjdanê xwe, bîryara xwe diguhure dixwaze wê bibe nexweşxaneyê. Ji ber ku bav, gotina dayikê nake, dayik bi bavê ra şer dike û ji gelek alîyan ve suç, kêmasî û qelsîya wî tîne ziman û wî suçdar dike. Bo mînak çend sal in li penaberîyê ye lê ji ber ku zimanê wir, fêr nebûye bav di vî mijarê da suçdar dike.

A rast ji destpêkê heta dawîyê min di fîlm da bavekî entegrebûyî dît, kesayetiya wî nîşanê me dide ku ne mimkun e ku kesayeteke bi vî rengî, nikare ziman fêr bibe, ez şaş mam ku ew çawa nikarîya Norweçî fêr bibe…

Nuqteya kîlîda fîlmê bi min li vir derdikeve holê. Em dikarin ji vê nuqteyê xwe bigihînin tehlîla rast a tetmînker û îqnakerê fîlmê. Ku em başbûn, biwijdanbûn, bimerhemetbûna bavê problematîze bikin, em xwe bikaribin bigihîn rastîyê. Çimkî di vê kontekstê de biwijdan û başbûna wî ji min ra biproblem tê.

Bav ziman fêrnebûye yanî entegre nebûye lê biwîjdan û bimerhemet e. Derhêner xwestîye, bavî bi Ewropayiyan biwîjdan û bimerhemeta wî bide qebûlkirin. Dibê ku bav ziman fêr nebûye lê bav însanek baş û biwijdan e wî qebûl bikin. Ji vir jî kompleksa parsekîya hezê û eleqeya derhêner derdikeve holê. Lê ev kompleks di kîjan kurdî/ê de tune ye ku!... Bibaşbûn û biwijdanbûnê dixwaze Ewropayî ji bavî hez bikin.

Bereksê wê bifikirin, bav li wir xifşê ser jê bikirina û biavêtina quncikek dê çi bibûna?

Di The Shepherdê da hezkirina xifşeyek û My Brother Amal de jî çûkek heye, herdû jî rasterast, xwe li ser hezkirina heywanekî ava dikin, her çiqas di Birthday Parentsê de jî hezkirina masîyek hebe jî wekî herdu fîlmên din ev hezkirin ne di navenda fîlm da ye.

Di My Brother Amal da du bira, kurdên soranîaxêv wekî penaber li kampekê dimînîn. Birayê mezin planên revê dike, birayê biçûk jî dêrûnîya wî xera dibe û tedawî dibîne. Li alîyê din jî peywirdarek hewla engetrebûyîna wî dide. Rojêk çûkek tê xwe li cama avahîyê dide, birayê biçûk ji bo ku binêre çi lê çûkê hatîye diçe derve û dibîne ku çûk birîndar bûye, di sekaretê de ye, li kevirekî digere dixwaze çûkê bikuje lê vî tiştî nake, çûk digire dibe jûra xwe, çûkê xwedî dike, hêdî hêdî çûk xweş û baş dibe. Çi ecêb e ku di heman sehneyê de di The Shepherdê da jî hebû. Bixweşbûna çûkê tê ser temsîla xweşiya canê birayê biçûk; başbûna çûkê birayê biçûk xwe jî baş dike. Birayê mezin jî li wir nerazîye, nefret dike, hewl dide li gel birayê xwe bireve. Di kampê de her tişt bi rêkûpêk e, qe tiştek neheqî, tiştên wekî nijadperestî an jî xirabî û pîsîtî tune ye, peywirdar gelek baş in ji ber vê em fehm nakin ku çima birayê mezin wisa tevdigere.

Di demek nêz da min hevpeyvînek Behrûz Boçanî xwendibû ku behsa şert û mercên dermirovî yên kampên penabaran kir bû. Ev du fîlm çiqas rastîyê nîşanî me didin? Gelo birastî jî di Norweçê de rewşa penaberan wisa mirovane ye?

Di Birthday Parentsê de li ser hejarbûna malbatekê hevnasîn û hevtêkilîbûna penaberan û civaka li wir ji xwe ra kirîye armanc. Di vê filmê da îmaja mêr û jin kurd gelek pozîtîv e; gelek baş hevdu fehm dikin û hev temam dikin û ji hev gelek hez dikin. Di filmê da malbata kurdê kurmancîaxêvê entegrebûyî ye, bi hejarî em dimînîn. Li dinyayê din jî em nikarin xwe ji hejarî xelas bikin… Hejarî tê wateya xwestina alîkarîyê. Ew jî tê wateya parsekîya hezê û eleqeyê. Di piraniya filmên kurdî da bivê nevê temaya hejarî û rebenî heye. Di vê filmê da jî malbat ji ber ku nikare rojbûna keça xwe pîroz bikin ji ber sedemên aborî, dayik li çareseriyekê digere. Dêya hevala keçika kurd ya Norweçî, ji dêya keçika kurd re dibêje em rojbûna herdu keçan bi hev ra bikin. Pirozbahî li mala luks ya Norweçîyan çêdikin. Herdu malbat hevnas dikin, li hev germ dibin.

Di her sê filman da jî Ewropa wekî bê problem û Ewropayî gelek baş tên nîşandayîn. Bi rastî jî Ewropa û Ewropayî wekî ku ev fîlm wiha xweş û baş didin nîşandan yan na? Film li hember realîteya Ewropayê çi qas realîst e? Tenê em dikarin hejarbûna malbatê wekî qusûrek û rexneyek qebul bikin. Ji xeynî vê fîlm li hemberê Ewropayê ne rexneyî ne û ji bîlî hejarbûna malbatê Ewropa bêqisur e.

Di hemû filman de jî karekter bibaşbûn, bêzirarbûn û biwîjdanbûna hewl didin ku xwe bi Ewropayîyan bidin qebulkirin. Di bingehê vê xweqebulkirina bi Ewropayiyan da bicîanîna berpirsyarîya etîkî û hiqûqî tune ye, kompleksa parsekîya hezê û eleqeyê heye. Di têkilîya me û serdastan de em Ewropayiyan wekî hakem dibînîn. Dema ku em û Ewropayiyek tên ba hev, em parsekîya hezê û eleqeyê dikin, dixwazin bi vê parsekîyê xwe bi aqil û dilê wan bidin fehmkirin.

Çi di kesayetî û karekter, civaka kurdan de, çi jî di qadên din yê kurdan wekî edebîyat an jî sînemayê de kompleksa parsekîya hezê û eleqeyê gelek ber bi çav e. Mirov dikare bibêje ku li binê hemû tevgerên kurdan de vê kompleksê heye û him jî wekî kesayetî û hişmendî me înşa û dîyar dike.

Mixatabê parsekîya hez û eleqeyê dil e, li vir dil tê xwestin ku bê îknakirin lê mixatabê berpirsyarîya etîkî û hiqûqî aqil e. Divê em aqilê di jîyana xwe ya takekesî da li nav sînema, edebîyat û hunerên xwe yên din ra bikin bingeh. Çimkî aqil dikare me ji vê kompleksa parsekîyê ya hezê û eleqeyê rizgar bike. Divê zêdetir em vê mijare problematîze bikin; niqaş bikin û qise bikin.

*Temaşe|e-Kovara Hunerî ya Sînemayê- Jimare 2.

MUDAXELEKERÎYA FÎLMÊ PULP FICTIONÎ

                                                 

Ferqê huneranê başan no yo ke ê mudaxeleker î. Bi mudaxelekerîya xo însanî, komele, cuye û dinya bedilnenî. Nê hunerî hetêk ra mudaxeleyê fehm, hiş, kesayetî, ewnayîş, xohîskerdiş, xopênasekerdişê merdimî kenî, hetê bînî ra zî senînî û strukturê komelî ser o tesir kenî.

Fîlmê Pulp Fiction (Romano Erjan) ê Quentin Tarantîno ke ey serra 1994î de anto û Festîvalê Fîlmanê Cannesî de xelata “Palmîyeya Zerrnêne” girewta, zaf hetan ra mudaxeleker o. Mudaxele, pratîkê bedilnayîşê çîyêk o. Pulp Fiction mudaxaleyê ferdî, komelî, cuye û dinya kena û înan de bedilnayîş virazêno.

Fîlmê Romano Erjanî komedîyo absurd o. Teknîkê ey serrastkî (doğrusal) nîyo têmîyankewte yo, bîyayîşî têmîyan de yenî vatiş. Qedîyayîşê fîlmî sey temamkerdişê xaçepersêk, bi hawayêko heme sehneyî hişê temaşekerdoxî de temam bibî beno.

Semedê têkilîkewtiş, têkilîyan viraştiş, xorînî şîyayîş û fehmkerdişê berhemêkê hunerî, no berhemê yê kamcîn kultur û komelî yo, ganî kes kodê nê kultur û komelî baş bizano û hakimê înan bibo. Xorînşîyayîş û fehmkerdiş sewîyeya nê hakimîyetî ra girêdaye yo. Semedo ke ma hîna zaf ver bi xorînîya fîlmê şêrî lazimîya ma bi wendişêko hermetîk esto. Kodanê komel û kulturê Amerîka ser o zanayîşê mi hende pêt nîyo, naye ra ez nê fikrî de yo ke ez nêeşkayo xo biresno xorînîya fîlmî la ancîna zî mi sey yew temaşekerdoxê kurdî mi hewl da ke derheqê fîlmî de tehlîlêk wendişêk biko.

Gelo xorînîya fîlmî de çi-çîyî estî?

Verî ke ez fîlmî temaşe biko, mi ke ewnîya afîşê Pulf Fictionî ra, hişê mi de mîyanê afîşê fîlmî û qapaxanê kitaban yê bestselleranê edebîyatê Amerîka de têkilîyêk virazîya. Mi xo de va “ Tarantîno kesîn bi nê afîşî vîrê temaşekerdoxan dano edebîyatî ser.” Serranê xo yê unîversîte de, ez ke şîyênî bazarê kehenroşan, tewr zaf zî no hawa kitabî raştê mi ameyênî. Qapaxanê kitaban ra zafanê resmê cinîyêk estbî; cinsîtî ardênî vîrê merdimî, afîşê fîlmî ra zî resmê yew cinîyêk esto, a zî bi wezîyetê xo yê cinsîtî ana vîrî.

Bi raştî zî temaşkerdişê fîlmî ra dima mi dî ke qenaetê mi raşt vejîyayo. Mîyanê edebîyat û sînema de têkilîyêka yewbînî ser o bandorker a esta. Sey nê bestselleranê edebîyatî, Sînemeya Amerika de zî ekolê fîlman vejîyabî ortê. Tarantîno bi nê fîlmê xo teyna sînema rê ney mudaxeleyê edebîyatî zî keno, gîdîşatê nê ekolî hem edebîyat hem zî sînema de bedilnayiş virazeno. Mîyanê sînema û edebîyatî de bandorkerîya yewbînan zelal nîyo, lêl o. Kes şêno sînema de bi zelalî bandora fîlmêk, dîrektorêk bivîno. Pulp Fiction serra 1994î de ancîyayo, eke ma serranê bade 1994î ra biewnî tarîxê sînema ra ma bivînî ke Tarantînoyî senî bedilîyayiş viraşto.

Kierkegaard vano ke “Cîddîyeto tewr xorîn, mecbur o ke pê îronî xo îfade biko.” Ez nêzano ke hayîya Tarantîno nê tespîtê Kierkegaardî esta yan çîn a la o fîlmê xo de tam zî nê çîyî keno. Tarantîno bi her çîyî henekê xo keno, yarî keno. Meseleyanê zaf heyatîyan komedîze keno, bi mîzeh û îronî ma nawnêno.

Tarantîno wazeno bi komîkîye dinya bibedilno. Bi komedî mudaxeleyê însan, komelî, cu û dinya bikero û înan bibedilno. Çekê Tarantîno yarî, henek, îronî û mîzeh o. Tarantîno wazêno sey dîyardeyanê şîddet, kiştiş, qetlîamî bi îronî, mîzeh û yarîye ma binawno û ma bido fikirîyayîş.

Cuya ma ya rojane de bi wasitayê TV û medyaya sosyalî kiştiş, qetlîam, şîddet zaf normalîze û alalade bîyê. Tarantîno bi sehneyanê xo yê şîddetvarî na rewşe rexne keno û nawnêno ma ke şîddet, kiştiş senî cuye mîyan de bîyo “normal”, normalîzebîyayişê şîddet, kiştiş û qetlîamî dano ma ciperskerdiş û ser o fikirîyayiş. Fîlmî de sehneyo ke zencîyêk bilasebeb yeno kiştiş, bi no sehne cuya rojane de alalade bîyayena kiştişê sîyayîyan dano ma ciperskerdiş. Kiştişê bindestan, koleyan senî objektîvîtîze bîyo nawnêno ma. Teyna nêdano huyayîş, dano fikirîyayîş û rexnekerdiş, merdimî rê nêrehetî û bêhuzurî dano.

Fîlmî de sehneyê kiştiş, şîddet zaf estî. Ez xo bi xo fikrîyayo, gelo Tarantîno bi no hawa şîddet û kiştişî meşrû û normalîze nêkeno? Mi no fikrê xo dayzayê mino ke heyranê Tarantîno yo, ra va. Dayzayê mi va, “ sehneyî kiştiş, şîddet zaf estî la bi rayîrê şîddetî balansêk, edaletêk viraştê, seke qesas bi qesas bo. Sehneyê tecawizî de tecawizkar yeno kiştiş la bîlasebeb nêno kiştiş.” Bi raştî zî wexto ke ez bi tespîtê dayzayê xo ewnîyêno fîlmî ra vîneno ke raştî zî bi şîddet û kiştişî edelatêk, dengeyêk yeno tayînkerdiş.

                          

Îdîaya her berhemê hunerî awankerdişê dinyayêka newe ya, la her berhem nêşêno na îdeaya xo realîze bikero. Tarantîno nê fîlmê xo de dinyayêka neweye awan kerda. Senî dinyayêka neweye awan kerda? Fîlmî de cîyakerdiş û obînkerdişê sîyayîyî (çermesîya) çin o, mîyanê sipî û sîyayîyan de seypêyî pê ameya. Hînî termê “zencî” sey faktorêkê yarî yena bikarardiş. Di karakteranê serekeyan yê fîlmî ra yew sîyayî û o bîn zî sipî yo la temaşerdoxî têkilîya înan mîyan ra qet obînkerdiş hîs nêkenî. Fîlm de reşik yan zî sipî hetgîrî û paştgirîya nîjadanê xo nêkenî.

Tarantîno vera bîyayîşanê alaladeyan de mudaxaleyê reaksiyon û tewgeranê însanan keno, nê hetan ra înan bedilnêno wazeno ke ê nînan sey çîyanê normal û basîtan bivînê. Sehneyo tewr vernî û yê peynîya fîlmî de şêlanayîşê restaurant û muşterîyanê aye esto la her kes zaf rehet o, qirî û barî çin o, her kes zaf xayîs, şîrin û melûl o.

No fîlm tewr zaf zî mudaxaleyê îdraq, fehm, ezberkîbîyayîş, otomatîkbîyayişê ma keno û bandorîya înan rijnêno, yewna hawa fikirîyayîş, îdraqkerdiş dano ma ver. Fîlm de her viste de beno ke her çî bibo. Çîyêk goreyê hukmanê ma yê peşînan nêbeno. Mesela ma sermîyanê mafya çi halî de vînênî?

Fîlmî de karakterî sey terapîye yenî bedilnayîş. Karakterê boksorî, ma vînenî ke, tersanê xo ra nêremêno, senî înan reyde têrî yeno û înan şikneno. Fîlmî de însanî bi xo ra bawer û keyfweş î. Sehneyê verênî de ca de, a viste de qerarê şêlanayiş danî. Hetê bînî ra kaykerdoxî bi kaykerdoxîya xo fekê temaşekerdox akerde verdanî û keyfê ey berz kenî.

Nê fîlmî hem mudaxeleyê qabîlîyetê esprîtualîzekerdiş, yarîkerdiş, mîzahkerdişê, ewnîyayîşo îronîk, krîtîkîyê temaşekerdoxan keno hem zî nê hetan ra înan pêt keno û aver beno.

Ez zaf meraq keno, nê fîlmî ra dima fîlmanê bînan yê Tarantîno de senî kamilîyêk û averşîyayişêk esto, nê fîlmî ra dima ez wazêno verê xo tado fîlmanê ey yê bînan. Seka Kierkegaardî vato “Cîddîyeto tewr xorîn, mecbur o ke pê îronî xo îfade biko.” Nê çaxê har û giranî ke ma tede yî ancax komîkîzekerdişê ma bişî bînê harî û giranîya ey de nêmanî, zorê aye bêrî.

 *Kovara Temaşe Hûmare 2îne

Bêçareserîya Sînemaya Nurî Bîlge Ceylanî

                                     

Peywenda komela tirkan û qeseba û bajarî de senî krîz û problema mendiş, (nê)şîyayîş;(nê)remayiş; û a(nê)gêrayiş,dîyardeyê serekeyê sînemayê Nurî Bîlge Ceylan î. Teyn hetêk ra nîyî di hetî ra hem peywenda dewe û bajarî de hem zî  peywenda welatê xo û caverdayişê welatê xo de  krîz û problema mendiş, (nê)şîyayîş;(nê)remayiş; û a(nê)gêrayiş, problem û krîzê serekeyê kurdan î. Seba ke mîyanê rewşa kurdan û sînemayê Nurî Bîlge Ceylanî de têkilîyêk esta. Hûmareyê Çarîn ê Kovara Sînemaya Serbixwe de bi nameyê “Peywendîya Sînemaya Nurî Bîlge Ceylan Bi Kurdan Ra” mi nuşteyêk nuştibî. Fokusê no nuşte de fîlma ey a verîn Kasaba estbî û mi fikrêk êştibi werte, mi vatibi; “Fikrê mi no yo ke, hetê çareserkerdişê no probelman û krîzê xo ma şîyênî sînemaya Nurî Bîlge Ceylanî ra zaf çîyî bimûsî…”

Nurî Bîlge Ceylanî, serra 1998î ra hata 2018ê mabênî vîstî serrî de hêşt heb fîlmî kaş kerdî. Fîlma Kasaba ra dima fîlma ey bînê goreyê kronolojî pêro fîlmê ey mi temaşe kerdî:Kasaba(1998),Mayıs Sıkıntısı(2000),Uzak(2002),İklimler(2006),Üç Maymun(2008),Bir Zamanlar Anadolu'da(2011),Kış Uykusu(2014) Ahlat Ağacı(2018).

Temaşekerdişê heme fîlmanê ey dima ra fikrêk mi o nuşte de êştibi werte; “ma şîyênî sînemayê ey ra seba çaresekerdişê krîz û problemanê xo zaf çîyî bimûsî.” ez şaş vejîyayo. Hetê çareserkerdişê krîz û problema mendiş, (nê)şîyayîş;(nê)remayiş; û a(nê)gêrayişê xo ra ma zaf çîyî nêşênî bimûsî. O fîlmanê xo de seba çareserîkerdişê no krîz û problemî qe çareserîyêk şenber û dîrekt pêşkêş ma nêkeno.

Ne şîyayiş çareserî ne mendiş ne zî agêrayiş... Krîz, deprasyon, neçarî, nedîyarî, muxlaqtî..Kî bi pêroyî ewnîyênî heme fîlmanê ey ra kî xo de vanî, “vîst serrî yo ke qe çîyêk nêbedelîyayo.”  Strukture mendiş, şîyayiş û agêrayişê de çi esto? Se bibîyanî wina nêbîyanî? Na problem û krîz senî bêro çareserkerdişî?

Çareserî bi bedelnayîşê strukturê sosyopsîkoekonomîkê komel û takekesan ra besteyo. Labêla bi qismî û îndîrektî çareserî dano ma ma mersela fîlmanê Kış Uykusu û Ahlat Ağacı de . Kış Uykusu de karaktero sereke nêşono Îstanbolî, yena dest bi nuştişê kitabê xo kenî. Ahlat Ağacı de zî laj û pîyî wazênî bîrî bikenî awe biveynî. Mendişo bi hişmendî karekterê Aydın û awe vênayişê laj û pîyê sey çareserî pêşkeş keno.

Bajarî şîyayîş o; tenatî, xeribeyî, sernêkewtiş, perçebîyayiş û tebermendiş o. Qeseba mendiş û agêrayiş o; cayo ke tira bêro remayiş, yena nefretkerdiş, bêhêvî û neçarî ya. Çi bajarî çi zî qeseba de şa û bextewarî û aramî çîn a.Heme karakterê fîlman manênî yewbînanî; tebermendeyî, teynayî, dicayîbîyaye, erefmendeyî….

Eka ma fîlmanê ey goreyê qeseba û bajarî kategorîze bikerî: Kasaba, Mayıs Skıntısı, Bir Zamanlar Anadolu’da, Kış Uykusu û Ahlat Ağacı kategorîye qeseba de yî, Uzak û Üç Maymun ha ê bajar de yî, İklimler zî ha ê hem qeseba hem zî bajarî de ya. Hetobîn ra zî eka ma fîlmanê ey goreyê mendiş, şîyayîş û agêrayiş kategorîze bikerî: Ahlat Ağacı, Kış Uykusu kategorîyê agêrayiş de yî, Kasaba, Mayıs Sıkıntısı, Bir Zamanlar Anadolu’da ha ê mendişê de yî, Uzak û Üç Maymun ha ê şîyayîşê de yî, İklimlerî ha ê şîyayişê de ya la şîyayişê bajarî ra hetê qeseba yo la tam agêrayîş nîyo, bajarî ra remayiş o. 

Fîlma Kasaba de agêrayiş û şîyayîş pîya esto la bi giranî hewla şîyayîş esto. Mayıs Sıkıntısı de hewla mendiş esto la hewla şîyayîş esto. Uzak de hewla şîyayişê bi raştî bîya, qehremanê fîlmî ma Îstanbulî de vênênî. İklimler de şîyayiş;remayîş esto. Üç Maymun de şîyayîş esto. Bir Zamanlar Anadolu’da mendiş esto.  Kış Uykusu û Ahlat Ağacı de agêrayiş esto.

Têkilîya bitûn û perçe de her fîlma Nurî Bîlge Ceylanî seka perçeyêk bitûnî ya. O bi her fîlma xo wazêno perçeyêk bitûnî ma nawnêno. Ma bi her fîlma ey perçeyêk bitûnî vênênî.

Sey bitûnî, perçeyê Kasaba û Mayıs Sıkıntısı de ma ciwanek vênênî ma wazêno şîro Îstanbulî, nêwazêno qeseba de bimano. Uzak de no ciwanî ma Îstanbulî de vênênî. İklimler de ma pênêkerdişê têkilîya aqedemîsyenek û waşta ey vênênî, Bir Zamanlar Anadolu de qeseba de ma doxtor, dozger û qomîserê polîse vênênî. Kış Uykusu de agêrayiş esto: Burjuwazîyek, mal û mûlkek pîyê ey ra mendo, agêyrayo amêyo înan serî. Ahlat Ağacıyî de agêrayiş esto; ciwanek zanîngeh qedinaya, bêkar û bêtayîn agêrayo amêyo qeseba ma vênênî.

Ranciere vano, “  hunerî ganî raştî teqlîq nêkî, ganî raştî bibedelnî.” Ez bi no tespîtê Ranciere ewnîyêno huneran ra û înan sencêno. Sînemaya Nurî Bîlge Ceylanî de raştî û realîte bedelnayiş çîn o, realîte nawnêno ma.  Seba çareserkerdişê krîz û problemê ke fîlmê xo, ser awan kerdî, çîyêk pêşnîyaz û pêşkeş nêkeno. Ez vono qey seba çareserîyan  derdê Nurî Bîlge Ceylanî çîn o, çareserîyan dima nîyo.

Krzysztof Kieslowski zî vano, “ O ke dinya bibedelno fîlmî nîyî, însanî ke fîlman temaşe kenî ê bi xo yî. Sînema çîyêk nêbedelnêna, bena wesîleyî fehmkerdişî.” Eka ma pencereya Kieslowski ra biewnî sînemayê ey ra, ma sînemaye hîna baş fehm bikerî.

O bi fîlmanê xo çi dano ma fehmkerdişî?  Fîlmê ey sey lîlîk. Takekes, komel, têkîlîyê komelî,  sosyolojî û psîkolojî,  problemanê tirkan dano ma fehmkerdiş. O teyna nêdano fehmkerdiş dano fikrîyayiş zî. Kî xo rê xover ser o fîlmanê de fikrîyênî, kî benî sey karakteranê fîlmanî. Temaşekerdişê dima ra kî bi xo benî sey karakterê fîlmanî,kî nêşênî fîlmanê ey ra bivejîyî, seba çareserî kî xoverî herînda karakteran de kî fikrîyênî. Derdê karakteran beno derdê kî.

Merkezê sînemaye ey de nawitiş esto. “Ma ra ne dewe ne zî bajar beno, encax qeseba bibo.” Bi qeseba  arafdemendişê tirkan ma mojnêno. Realîteya tirkan nawnêno ma. Çîyî ke herkes zano nawnêno ma. Resenî û serkewtiş û gewretîya ey tîya de vejîyêna werte. Senî nawnêno, mojnêno, nîyadano? Herkes nêşêno sey ey bibandor û resen binawno. Hîssîyato ke mi nawitiş temaşeker de virazêno. Nawêno la bi temamî nênawêno, qismî, nîmcetî nawnêno. Temaşker pasîf nîyî aktîf o. Heto ke nênawito wazêno wa temaşeker bivênî û temam bikero.  Hetobîn ra zî bi dîyardeyanê mendîş, şîyayîş û agêrayîş meseleya xo bi gerdûnî keno.

Fokusê fîlmanê ey de yewîn, problemanê ekonomîk, bêkarî, apeymendişê, xalîbîyayiş û terkbîyayişê qeseba esto. Hetê duzeya refahî, apeymendişê û ekonomîk ra dewletî rexne keno. Diyîn, rîyakarî, nedurustî, neraştî, zurkerîya takekesê tirk û komela tirkan esto. Bi fîlmanê xo vano “qral zit o.”No semedî ra nerehetker o. Bitaybetî zî fîlma Üç Maymun, İklimlerî û fîlmanê bînan de no hetanê tirkanî nawnêno ma. Fîlma Bir Zamanlar Anadolu’da ferdê qeseba senî bîyî wehşîyane însanek kişto nawnênî ma.

Felsefeyê sînemayê Nurî Bîlge Ceylanî esto. Kî ewnîyayî heme fîlmanê ey ra no felsefe xo nîşan dano. Armanca sînema ey esta. Derdêk, meseleyêk ey esta. Yewbîn temamkerdişê heme fîlmanê ey no felsefe û armanca ra yeno.

Nurî Bîlge Ceylanî şîyêno her çîyî estetîze bikero û bikero fîlmî. Yewna gewretîya ey zî na ya.  Her sehneyê fîlmanê ey de estetîk esto. Bi no estetîk hîssîyato sînematîk virazêno.Her fîlma ey ra zewqa hunerîyê bêhempa da mi. Ez şîyêno bivajo her sehneyê fîlmanê zewqa hunerîye berz û geş da mi. Bi seatan ez şîyêno her sehneyî biedelno û bi seatan biewno tira.

Ser o her senaryoya fîlmanê ey  de  bi wirdîyane amêyo fikrîyayîş. Qe çîyêk bêluzumî senaryoyanê fîlman de çîn o, bîlasebeb çîyêk nêkerdo fîlmanî, her çîyî bi zanayîş dekerdo fîlman û mana ey esta. Senaryoyê fîlmanê ey  çiqas sadeyê ê hende zî komplîke yî.  Kî şîyênî ser o her fîlma û sehneyanê aye de xorîn bibî û  seatan ser o qisey bikerî.

Nurî Bîlge Ceyalnî hetê sosyolojîk û psîkolojîk komelî, ferdî zaf baş şinasnêno. Hetê sosyolojîk û psîkolojîk ra xorînîya fîlmanê ey no şinasnayişê ey ra yeno.

Ez xo ra persêno, mi pêro fîlmê Nurî Bîlge Ceylanî temaşe kerdî; mi de çi zêdnayo, çi bandor kerdo mi û asoyê mi çiqas heray kerdo? Sey Kurdêk ez fîlmanê ey senî vênêno? Çîyo ke mi waştî fîlmanê ey ra bigîro la ez nêşêyo bigîro çî yo? Mi xo çiqas resnayo xorînîya fîlmanê ey yî? Şeş fîlmê ey mi peyserî temaşe kerdî,mi her fîlmê ey  mirda xo cawitiya tûrîyê ruhê û hîşê xo kerda? Vengê zerê mi mi ra vano, “ seba ke to şeş fîlmê peyserkî temaşe kerdî, to de nêroniştî, ez nêşêyo bi temamî fehm bikero, xo biresno xorînî înan” Temamkerdiş nîyî nîmcetî mi de esta. Rîdî têserî temaşe kerdişî ra ser o her fîlma ey ez xorîyane û wirdîyane nefikrîyayo… Ez reya dîyîn fîlmanê ey goreyê kamcîn kontekstê temaşe bikero?

Derhênerê kurd zî şîyênî sey Nurî Bîlge Ceylanî realîteya komela kurd ma binawnî. Goreyê ma mendiş,şîyayiş, û agêrayişê ma problematîze bikerî.

 *No nuşte hûmareyê 5îne e Kovara Sinemya Serbixwe de verîcû weşanîyayo.

Hewla Înşakerdişê Edebîyatê Bajarî

                                                   

Hacimê kitabî şenik û tenik o la fonksîyon û newegerîya ey gird û xorîn o...

Bi nameyê Merhebaya Nîmeyê Şewe kitabê hîkayeyanê Evdî Hesqera, emserrî, Weşanxaneyê Roşnayî ra weşanîyayo, 64 rîpel o, tê de vîst û yew hebe hîkayeyî estî.

Hîkayeyê Evdî Hesqera sey kilmfîlman î. Sey derhênere o kamereya xo tadano ser karakter, meselaya xo. Kî ke hîkayeyanê ey wanênî seka kî kilmfîlmêka biqalîte û bibandor temaşe bikerî. Kî şîyênî no hawa zî hikayeyanê ey pênase bikerî; seka kî fîlmêk de sehneyan tewr bandorkerê aye temaşe bikerî. Wendişê hîkayeyêk qedino, hîkayeyî de qismek, cumleyêk hîşa kî ya zeleqîyêno:

“Meaşo ke ez gêna çar qurişî la mesref çewres û çar qurişî! Qandê ke miletê xwu rê medenîyetêk virazî ez ameya metropalanê şarî de girweyena, goreyê standardan cuyena(yanî zey werdê dewe ez nêşena her roce bulxur biwerî) ke ez jî miletê xwu rê, ziwanê xwu de medenîyetêko zey medenîyetê Ewropa virazî! Eke her hewte ez nêşina tîyatro, ez yew-di kitaban nêgêna, çend fîlman temaşe nêkena, ez do senî medenîyet virazî bawo?! Şarê mi do  medenîyeto ke ez şertanê emeleyan de virazî ra çi xêr bivîno?! Temam, tîyatroyê dewlete esto. Ez eşkena şêrî; bîletê tîyatroyanê xisûsî ra ercanêr, çepikê ci bolêr û belaş… Kitabî zî, ez do kitabxane ra bigêrî:hîrê kitabî heqê min ê, pancês rocî wextê mi esto. Fîlman zî, ez do înternet ra temaşe bikerî.  Dublajê fîlmanê kalîteyînan kêmî yo.  Ez do binnûşte biwanî, wa çimê minê nêweşî yew rey kor bibê, ma ez se bikerî?(Ez kor nêbî, ti kor nêbê, kam do şarê ma rê medenîyet virazo?) La fina zî ez nêşena hende pere bidî arê.” r.38

Hîkayeyanê Evdî Hesqera de mîyanê trajedî û komedî de dengeyêk esto. No zî bi mîzah û îronî viraşto. Pêro hikayeyanê ey de mîzah sey kerraya qirnî ca gêno. Bi mîzah trajedî nêdano vîr ra kerdiş û pey goşî kerdiş û kerra nêno aye  ser o, bi mîzahî  hem melankolîya xesenayê hem zî bêhêvîtîya murdarkerde ra seveknêno,şadwerî û keyfweşîya cuyî ma berz keno û bi mîzahî dano ma fikrîyayiş.  

Hema hema pêro problemê ma kurdan bi bajarwanî ra têkildar î. Ma ke bajar dir dekewnî têkilîyî her çîyê ma kewno krîzî sey ziwan, kultur, ontolojî, têkilîyê komelî, kesayetî, vîro kolektîf, xobîyene û nasname ma. Halî û hazirî de ziwanê ma yo ke bajaran de  awan bîyo çîn o. Nayê ra ziwanê ma ke kewno bajaranî dekewno krîzî, çekû û terman û îzafeyanê ziwano halî û hazirê bajarî;  tirkî ra gêno, no hawa xo temam keno.

Goreyê mi edebîyata kirdkî de newegerîya hikayeyanê Evdî Hesqera na yo: Ey bi no kitabê xo ver edebîyatê kirdkî dewe ra tadayo bajarî û seba  înşkakerdişê edebîyatê bajarî bîngehêk êşto.  Hîkayeyê ey sosyopsîkolîjîk î. Zemanê înan zî ewro yo. Wendoxî ewro ma vênêno. Hikayayanê ey de ferd, komel û  cuya bajarî esta.  Ma bajaran de bedelîyayişê komelî û ferdî  nawnêno ma. Cewabê  sey persanê “ferdê kurdî ha kamî hetê şonî” û “ ewro komela ma bajaran de  ha çi halê de ya” dano ma.  

Edebîyat xovênayiş o û xo ser  de fikrîyayiş o. Kî hîkayeyan ey de bajaran de sosyopsîkolojîya komel û ferdanê ma vênênî û hîkayeyê ey seba ser xo ya fikrîyayiş benî sey bîngeh û qistasî. Erjîyêno ke kî yew bi yew ser o her hîkayeyê ey de bifikirî. 

Ma ke bajaran dir dekewnî têkilîye sey ontolojîk ma di felqe benî; hetêk ma dewe de  manêno, dewij o, hetê binê zî hewl dano ke bibo bajarî sey mînak kî şîyênî hîkayeyê “Erebeyî” bi. Hîkayeyan de giranî di hetî biyayişê ma esto. Temamkerdişê wendişê kitabî de fikro kî de virazîyêno tayê ferdî kurd bi xobîyene, pêxobawerî û serberzî bajarî bîyî.

Ziwanê ma teyna bajaran de nîyî, qada înternetî û teknolojî de zî kewno krîzî.  No rey ziwanê ma marûzê îngîlîzî beno. Termê îngîlîzî, farsî, erebî ziwanê ma de roşênî, sey pîne nêasênî la ê tirkî sey pîne yî.   Evdî Hesqera, qada înternet û teknolojîkî de ziwanê ma de zêdnayo û heray kerdo. Ey sindorê ziwanê hetê teknolojî, înternet û bajarî ra berdî:

“Eyro zî winî bî. Ez vana “eyro” la telefon fam nêkeno, çekuya mi bedilneno keno “euro”. Raşt a, her çî wextê xwu de weş bî. Ma her çiyê xwu de kewtbi erey û teknolojî zî çiyêko winasî bî. Ez nişta servîsa firokxaneyî.  Mi telefon akerd ke sînyal dano, vano hafiza de ca nêmend. Mi zî dest pê kerd vîdeo û fotografê ke lazim nîyê heme pak kerdî la cîgabaytêk zî ca anêbî. Hela Hela! Mi çend deyîrî û konferansê ke înternet ra zey dosyaya vengî ardbî telefonî ser zî delete kerdî. Reyna eynî hal!” r.30

Tayê merdiman de ruhê edebîyatwanî esto. Qelemê înan ra her çîyî şîyêno bibo edebîyatî û seka bi qelema xo ruhî pûf bikerî çîyanî. Ê çinayî binusî, tê de zewq û keyfê wendişê esto. Evdî Hesqera zî nînan ra yew o.

Evdî Hesqera tîya ra pey sebikero? Mi gore, ganî hîna zaf binûso.Seba ke bişo xo bivêno. Qudret, potansîyelê Evdî Hesqera ê hende zaf o ke o şîyêno sey Julio Cortazar bibo nuştoxêk. Di serrî ra verî mi bi nameyê Ötekinin Rüyası  kitabê hîkayeyanê Julio Cortazar wendibî, tehm û zewqêk hîkayeyanê Evdî Hesqera da mi, tehma û zewqê Ötekinin Rüyası erdî mi vîrî, mi vatêne qey, ez ha newe ra Cortazar wanêno. Hela ma biewnî!..

“-Ey zî xelata Nobelî heq kerda. Wulay lazim o merdim verê verkan kitabanê winî kalîteyinan biwano. Mêrdekî weş nûşto, xwu îspat kerdo û Nobel giroto. Çi yo, ma inê amatoran dest de merdbî! Qeçê ke heyatê xwu de di sey kitabî nêwendê; wendiş çi yo, di sey kitabî nêdîyê mi rê kitab nûsênê, benê nuştoxî! Hende bes o! İnê şeş mengî yê ke mi terkê ecemîyan kerdo. Mi…” r.19

 *No nuşte verîcû rojnameya Xwebûn de amêyo weşanayiş.