Vîrûsa Coranayî: Bedelîyayişêko Radîkalî û Etîkê Kaosî

                            

Emrê dinya mîyanê şeş û hêşt mîlyaran serrî  de ya û destpêka xo ra nat zî  ha evolusyon bena. Prosesê evolusyonê de sey felaketanê îklîmî, nêweşîyanê coreyî, xela, problemanê cugehî û sewbîna çîyî zaf reyan qewimîyayî do zî biqewimîyî. Kê ke wayîrê hişwerî û zanayişê evolusyonî bîyî kê no tewir bîyayişanê normal vênênî. Qewiyayişê no çîyan sey qanunê yo, çîyî ke nêpawiyayeyî û deraseyî nîyî, xora qewimîyayişê înan ra xelas zî çîn a.No qewimîyayişanê ra tayê dinya de benî sebebê bedelîyayişanê radîkalî. Ma însanî cînsê xo zî deyndarê no hawa  yew qewimîyayişê îklîmî ye.

Dinya de verîcû sey însanî gandar çînîbî. 70 mîlyon serrî verî dinya de hetê îklîmî ra bedelîyayişêko radîkalî virazîyêno, netîceyî no bedelîyayişê sey dînazoran û gelek cînsê bînî vîn benî la prîmatî; cînso ke  tewr kalikê însanî sifteyîn hesibîyêno, vejîyêno orte.  Nayê ra pozîtîfeyê û negatîfeyê netîceyî no bedelîyayişan goreyê cînsanî vurrîyêno no semed ra netîceyanê bedelîyayişan teyna negatîf vênayiş problemîn o.

Prosesê evolusyonî de hata verî peydabîyayişê û zêdebîyayişê cînsê Homo Sapiensî seyîrê evolusyonî naturel û xo bi zo bîyênî. Labêla Homo Sapiensê ke dinya de peyda bî, dest bi mudaxaleyê hukimkerdişê dinya kerdî, waştî ke aye dekewo bînê hukimê xo nayê ra seyîrê naturelê evolusyonî xerepna û lezgînîya bedelîyayişanê radîkalî zêdinayî. Bitaybetî zî hîrî sey serrîyanê peyên de, kapitalizmê ke bî sîstema dinya, mudaxaleyî însanî ser o kontrolkerdişê xoza de zaf hetan ra zêdiya û gelek giran bî. Netîceyî ney de xoza de taxrîbato pil virazîya. Rîdî no taxrîbatî ra zaf felaketê radîkalî estê ke ha pawênî însan û gandaranê bînanî. Çend aşmî yo ke  însanê dinya pêro pîya bi nameyê Corana Vîrûs ha felaketek ciwîyênî.

Çend aşmî ra verî hewa verîn  Çînî de bi nameyê Vîrûsa Coranyî nêweşîyêka coreyîya neweyî vejîya orte û dima ra zî hima hima vilayî heme dinyayî bîyî.

Dinya de şok viraştî û bîyî sedemê gelek krîzan sey tibî, ekonomîk, sosyal… Pergala zemanê welatanê dinya,  cuya rojanê û têkilîya însanan û ekonomî rijnayî û bedelnayî. Hetê ekonomî ra krîzek gird viraşto; gelek însanî bê karî mendî; zafanê însanî Coranayî ra nîyî  tersênî ke vêşanî ra  bimirî, zafanê kargehî padiyayî. Rêbenîya tibê, ê hende vatênî tibî averî şîya la tipa heme welatanê dinya hata nika zî nêşêya na nêweşî ra darû û aşî biveynî.  Hezaranî însan bîyî nêweşî, zafanê înan zî merdî…  Însanî nêşênî keyeyanê xo ra bivejî ha mîyanê nêdîyarî de bi ters û endîşan pawênî.  Bedelîyayîşê ke Vîrûsa Coranayî viraştî, a ke bi temamî qediyayî, encaxî o wext ma bişî netîceyanê aye bi zelalî biveynî. Labêla hawa ke vajîyêno hem “dinya hînî sey dinya verî nêbeno” hem zî semeda feqiran Coranaya raştîkînî, na Coranayî ra dima dest pê bikero.

Sey evolusyono çerxkî û averberdî di tewirî ekolê evolusyonî estî. Goreyê averberdî dinya û cuyî tim her hetê tewr başî û rindî ra şona, goreyê çerxkî zî dinya û cuyî her vîstî îhtîmal esto ke newe ra bibo sifirî û biageyro destpêkî. Mamosteyek mi, dersêkê xo de vatibi, “dinya encax bişo bi felaketêka radîkalî biageyro destpêka xo”.

Gelo Corana Vîrûs bişo dinya bedelîyayişêko radîkalî bivirazo? Gelo semeda ke potansîyel û qudretê Vîrûsa Corana esta ke dinya biageyrîno destpêka xo?

Slavoj Zîzek nuşteyêke xo de vatibi “ na çoreyî bibo sedemê peynî amêyişê kapitalîzm û sîstema dinya bibo kominzm”. Sebaretê no tesbîtê Zîzek mûqaşeyî hama zî ha dewam kenî...

Goreyê mi, hem qudretê Vîrûsa Coranayî çîn o ke dinya biageyrîno destpêka xo hem zî  nêşo dinya de bedelîyayişêko radîkalî bivirazo. Çimkî çoreya Vîrûsa Coranayî de amêya kontrolkerdiş; eka na çoreyî pêtêr xidarêr bîyanî nika zî hama Çînî de dewam kerdênî,  dinya de rîdî averkewtişê tibî  ra ma şîyênî bivajî ke tibê na nêweşî ra derman biveyno la eka derman nêşo bêro vênayişê zî bîyolojîye însanî  adepteyî na nêweşî  bibo; na nêweşî ê hende biqudret nîya ke bişo cînsê însanî çîn bikero.

Labêla her gamî îhtîmal esto ke no tewir bîyayiş biqewimîyî. Vîrûsa Coranayî bêro kontrolkerdişê la eka ma wina bikerî û xo raşt nêkerî mêşt û borî  felaketê hîna gird ha ma pawênî. Ma Vîrûsa Coranayî ra nêtersî ma Germîya Globalî, tivinganê nukleran ra bitersî…

Xelasîya ma çi netîceyî sewbîna bobelatan çi zî ê Vîrûsa Coranî çiqas giran û xidar benî wa bibi ganî ma heswerîya ciwîyayişê her tim berz û geş bikî, fekverranêdayişê hiwîyayiş, reqisnayiş;dans û govendkerdişê  û dinya de înşakerdiş û tayînkerdişê qanunê etîko qaînatî û etîkê kaosî de yo.Teyna etîkê qaînatî bes nîyo ganî ma etîkê kaosî zî înşa bikerî. Wexto ke ma no etîk înşakerdişê tersî û endîşeyî xo rê xoverî çareser benî. Xora çayo ke tê de etîk çîn o ewca de ters û endîşe estî. Nayê ra ma ganî hewna biageyrî Kant serî. Etîkê ku bi temamî edelatî înşa bikero.  Etîkê ke teyna heqê însan nîyî etîko heqê heme û gandaran û çîyanê bînan zî bisevekno. Etîko ke hişwerîya barkerdişê û redkerdişê îhtîyacê xo ra zêde nêgirewtiş dano ma.

Edebîyat û sînema de bi nameyê zanisto viraşte beşek virazîyayo. Zafanê teorîye kompleyê qewiyayişê felaketê îklîmî, xozayî, cugehî romanan û filmanê no beşî rê benî babetî. Mavajîm ke senaryoya tewr tersnak û xirabe qewimîya, dewlatî kontrolê xo vîn kerdo, kaos vejîyayo, “însan bîyî vergê însanî”, însan yewbînî qir kenî…. Ters û endîşeya no hawa senaryoyan binhişê heme însanan de esto. Struktura zanisto viraşte de zî no ters û endîşe estî û o xo ser tîya ra awan keno. Corana Vîrusê na tersî û endîşeyî kerdî şenberî, tîya ra pey însanî hina zaf bitersî û bibî paranoyakî. Gelo no berheman de etîkê kaosî çiqas esto, amêyo tayînkerdiş? Hata nika no tewir berheman de mi qe îmareyê etîkê kaosî nêdî, heminê înan de xelaskarêk estibi. Ganî Vîrûsa Coranayî ra dima hînî herînda xelaskaranî etîkê kaosî bigîro. Etîkê kaosî tîya ra xo dest bi tayînkerdişê bikero.

Her çî ra verî ma etîko qanîatî; edealetbîyayişê cuya xo de înşa bikerî. Herkes xo ra mesulîyetdar o:Beno ke “ cuya xelet raşt nêna ciwîyayiş” la ma teyna serê xo bî zî ganî ma fek ciwîyayişê cuya raştî- etîkî ra ver ra nêdî.

  

*No nuşte verîcû rojnameyê Xwebûn de amêbî weşanayiş.

Romana Jar Lê Sermest a Lokman Ayebe: Mîmariya Afirandina Takekes û Civaka Nû

                                              

                  

Jar Lê Sermest romana ewilîn a Lokman Ayebe ye, ji weşanxaneya Belkiyê derçûye û 134 rûpel e.

Lokman Ayebe di sala 2004an de ev roman nivîsiye. Serdema ku wî ev roman nivîsiye ji hêla lîteratura kurdî ve gelekî qels bû û ez dibêjim qey yekûna hemû romanên kurmancî sed heb tune bû. Di vê serdemê de, xwînerên kurmancî pênc sed heb tune bûn û li derdora sed nivîskar hebûn. Peywendîdarên kurmancî komî bûn, wekî îro nebûbûn girsiyek.

Lokman Ayebe di bîst û sê saliya xwe de û di sêzdeh rojan de ev roman nivîsiye. Gelo ji ber kîjan faktoran wî ev roman nivîsiye? Çi qewimiye û bandor li wî kiriye ku wî xwastiye vê romanê binivîse.

Di vê serdemê de, di bîst û sê saliya xwe de nivîsandina romanekê bixwebawerî û werekî bû.  Xwendina romanê nîşanî me dide ku paşxane û hişmendiya nivîskar çiqasî bihêz û pêşketî ye û xwedî nêrîneke edebî û estetîk e û xwedî hişmendiya entelektuel e.

Jar Lê Sermest li gorî dema xwe romaneke pêşeng û pêşketî ye. Sêwiran û fikra nivîsandin û mijara romanê li gorî serdema xwe ciyawaz û nûger e. Roman di nava pênc rojan de derbas dibe. Ji roja şemiyê dest pê dike û di roja çarşemê de diqede. Pênc rojên jiyana Sermest tên vegotin. 

Di Jar Lê Sermestê de zeman û mekan nediyar in. Em nizanin ku roman di kîjan zeman û mekanî de derbas dibe. Mekan wekî zanîngeh, kafe, kuçe û kolan, bajar bênav in û navên wan ên taybet tune ne. Jixwe navên taybet di romanê de gelekî kêm in. Di romanê de peyva kurd qet derbas nabe. Çawa mekan bênasname ne, di nasnameya karakterên romanê de jî şêlûtiyek heye. Em tenê ji navên karakteran û ji ber ku roman bi kurdiya kurmancî ye, dikarin bibêjin karakter kurd in.

Di navbera dinyaya romanê û dinyaya rastîn de peywendiyeke çawa heye? Roman ji faktor û strukturên civakî ve hatiye şûştin. Di romanê de qet behsa meseleyên polîtîk û civakî nayê kirin. Mînak pirsgirêkên civakî û polîtîk ên ku bi kurdan re têkildar in di romanê de tune ne. Takekesî li pêş e.

Romana Jar Lê Sermest hewla mîmariya avakirina civakeke nû û afirandina takekesekî nû ye... 

La belê mîmariya romanê bi ser neketiye û nîvco maye. Nakokiyên karakteran jî serneketina vê mîmariyê herî baş nîşanî me didin.

Roman li bajarekî derbas dibe. Lê karakterên romanê ji aliyekî ve bûne bajarî lê ji aliyekî ve gundî mane. Mînak karakterên romanê bi hunerê re eleqedar dibin. Li Bach, Handel û Vivaldi guhdar dikin. Resam in. Haya wan ji dîroka edebiyata dinyayê heye.  Karakterên romanê xwedî zewq in; muzîk, konser… Ji vê hêlê ve karakter bajarî bûne.

Ji hêla din ve hişmendî û ruhê karakterên romanê gundî mane û nebûne bajarî. Ruh û hişmendiya karakteran û kiryarên wan hev nagirin. Muhendîsiya nivîskarê ciwan di vir de nîvco dimîne. Mimkun e ku kesek li Bach, Vivaldi, Handel guhdar bike lê xwe ne hêja hîs bike? Di Sermest de kompleksa xwehêjahîsnekirin û nehatin-dîtinê gelekî zêde ye. Xwekuştina xwe wekî ku bê dîtin pêk tîne. Nivîskar li vir nebajarîbûna karakterên xwe dide der û nîşanî me dide:

“Ne kes hebûna min ferq dike û ne jî wê kes tunebûna min ferq bike. Çawa Jar hebû ferq nekirin û piştî mir jî ew ferq nekirin, ez ê jî weha bimirim. Lê gerek ne weha be. Ger di hebûna min de, kes min ferq neke, gerek ez weha bikim ku, di tunebûna min de, ez bêm ferqkirin.” r.40

Ji ber ku di rojeke serxweşbûnê de, Jar û Sermest bi hev re têkiliya hevzayendî dijîn, Sermest hevalê xwe Jar dikuje lê ji bilî wî her kes wisa dizane ku Jar xwe kuştiye. Karakterê ku ewqas bûye bajarî çawa di vê mijarê de gundî maye? Çawa nekariye di vê mijarê de li xwe zêde bike û xwe azad bike? Lê di xwekuştina Sermest de nediyariyek heye: Xwîner tam nizane Sermest ji ber ezabê wijdanê an ji ber ku nayê dîtin xwe dikuje. Bi ya min, Sermest ji ber ku nayê dîtin xwe dikuje.

Karakterê ku ewqas xwedî zewq e çawa dikare ewqasî zû dev ji jiyanê berde? Bi ya we jî li vir nakokiyek tune ye?

Di romanê de pasajên gelekî xweşik hene, van pasajan vegotina romanê zindî kiriye lê ji bo vegotineke bihêz têr nekirine. Piraniya vegotina romanê ez gelekî aciz kirim. Min gelekî zor da xwe ku ez romanê xelas bikim. Roman naherike. Bûyerên romanê di hişê min de zindî nebûn û xwe nedan hîskirin. Çend caran hindik mabû ku ez romanê nîvco bihêlim. Lê dema ku em ziman û vegotina romanê li gorî serdema wî binirxînin normal e ku ziman û vegotina romanê qels be.

 * Ev nivîs berî di malpera Sinemaya Serbixwe de hatîye weşandin.

Çend Hetan ra “Komara Kurdistanê ya 1946an” û Azadkerîya “Operayeke Kurdî”

                                

            

“Dîrok

Li mehabadê asê mayê.” Yehya Omerî

Mi ke kitabê Komara Kurdistanê ya 1946an qedinayî; persa ke bîya sey kulî, kurdê Rojhelatî û êye ke hayîdar meseleyê hewtay û çar serrî yo ke xo ra persênî hişê mi de zimayî:

Gelo Qazî Mihemed şêr bikerdênî senî qederêk Rojhelatî û kurdanê bînan bibîyanî? Eka cepheyê Mameşahê de xo bidanî serê artêşa Îranî, Seqiz dicayî bikerdênî xo birasnî Sine, meşterojê Komara Kurdistan senî bibîyanî? Peynîya înan zî bibîyanî sey kurdanê “Kela Dimdimî” nîyî komarî hîna emir derg û mayende bibîyanî? Xo bi heme hêzanê xo yê xo çîn û îmha bikerdênî, nîyî ver Îran de qezençê înan hîna gird bibîyanî?

Kurdê Rojhelatî bîyî di hetî, hetêko semeda ke Qazî Mihemed hemverê artêşa Îran de şer nêkerdo, xo ver nêdayo, ey rexne kenî, hetêko bînî zî heq danî ey û nêkerdişê şerî raşt vênênî.

Çend serrîyanê peyên de, Bakurî de ser o Komara Kurdistan de kitabên baş yenî weşanayiş: Yadîgarên Komara Kurdistan a Sala 1946an-1 ê Kakşar Oremar, Komara Kurdistanê ya 1946an ê William Eagleton Jr, Sovyetlerin Oyunları Karşısında Kürdistan Hükümeti ê Newşîrwan Mistefa Emîn û Kanlı Mahabad’dan Aras’ın Kıyılarına ê Necefkuşi Pisyan û Komara Demokratik a Kurdistan ê Karim Husenî.

William Eagleton Jrê yo pisporê rojhelatamîyanîn, kitabê xo yê bi Komara Kurdistan ya 1946an reya verîn serra 1663ê de weşenaye. Serra 2019 de hetê Fahriye Adsay çarnîyayo kurmancî, Weşanxaneyê Avesta ra zî weşanîyayo. Kitabî 183 rîpelan; hewtês beşan, di vervateyan û îlaveyêk ra pê yeno.

Kitabê Komara Kurdistanê ya 1946an, sey xebatêka antropolojik, nuştoxê çimanê kurdan ra  sebîyo çibîyo bi kronolojîkî meseleya xo vano ma rê.  Gelek babetan de zanayişanê bidetayan dano ma; derheqa cuya rojane ya o wextan, rewşa verî û estabîyayişê komarî, têkilîya kurdan mîyanîn, bi rûsan azerîyan, dewleta Îran, îngîlîzan û Amerika ra, derheqa Barzanîyan de…

Wendişê no kitabî ra verî derheqê Komara Kurdistan de zanayişê mi rêkûpêk nêbî, qismanê kitabanê ke bi çend paragrafan behsa Komara Kurdistan kerdo, tira pê amênî. Fehm û ewnayişêko mi yo heray û xorîn ser o Komara Kurdistan de çîn bî. Ez vakifê mesela nêbo.  Komara Kurdistan senî awan bîya, se kerdo, senî raşîyaya mi tam nêzananî. Wendişê no kitabî no hetan ra ez bihêz û aver berdo û ser o Komara Kurdistan de perspektîvêk rêkûpêk û fehmêko bidetay û herayane da mi.

22 Çile 1946 de, Meydanê Çarçira de, Komara Kurdistan bi merasimêk hetê Qazî Mihemedî ra amêyî îlankerdiş. 

Komarê de atmosferêk demokratîk û azadîwaz estibî, êye ke teberî ra amêbî komare ver no atmosferî de şaş bîyênî.Komarî emir xo yê aşmanê kilm de sîstema xo saz kerdibi; artêşê xo awan kerdibi, wezîran dîyar û peywirdar kerdibi, waştênî 700 dolarî meaşê bidî Qazî Mihemed la o no meaşî qebul nêkerdbi, semeda perwerde wendekaran erşawiyabî Bakuyî, weşanên radyoyî estbî, amêyişan Barzanîyan bi Mahabadî,  îhracatê tutin kerdênî. Rojnameyê  rojaneyê Kurdistan vejîyanî, bi nameyê Helala, Agir û Hawar kovaran vetênî, perwerdeyî bi kurdkî dest pê kerdibi, semedan dersan kitabî amêbî hedrekerdiş…

Çi heyf o ke verî teslîm girewtişê komare de kurd heme  arşîvê xo veşnênî. Ez xo bi xo meraq keno, gelo no weşanan ra çîyêk resayo ewro?

Serra henzar û newsey û çewrêsan de çar parçeyî Kurdistan senî rewşê de bîyî. Verî awankerdişê Komara Kurdistanê de çi qewîmîyayiş bîyî? Kamcîn bîyayişê awankerdişê komarî vejênî meydanî?

Bakur de Jenosîda Dêrsim bîya, Bakurê dekewna bêvengîyêka vîstî serrîn î dest pê kena, Rojawa de şair, nuştox û roşinvîrê kurdan mîyanê hewldananê sîyasî û weşangerî de bîyî, sey Hawar û Ronahî kovaran vejênî. Başurê de Mele Mistefa Barzanî, hemverê dewleta İraqê de nîyî hemverê teknolojîya teyarê de şer vîn kerdo, bi heme Barzanîyan derbasî Mahabad bîyo.  Rojhelatî de bajarê Mahabadê de kurdê ha mîyan hewldayişanê ke xo bindestî ra bixelesnî!...

Sey êşiranê Celalî, Mîlanî, Şîkakî, Herkî, Begzade, Zerza, Qerapapax( azerî yî la kurdkî qisey kenî û sey kurdan ciwîyênî) Mamaş, Debokrî, Mangur, Gawurk, Kelhor, Caf Rojhelatî de êşirê sereke yî. Êşira tewr pil Kelhor bî. Nufûsa Mahabadê o wext 16 hezar bîyo. Mahabadê panç keyeyî cihûyan, di armenî yew fotografkêş, o bînî zî şerabroş û çend azerîye karmend û mîsyoner estbî.

Serra 16 Îlonê 1942 de grubêk kurdan bi kilmekî bi nameyê Komela; Komeley Jiyanewey Kurdistan yan Komeleya Cuya Kurdistan rêxistina netewperwerî ya nimitkî ronênî. Roj ra rojî Komela mîyanê bajarî de zêdeyêr biyênî bibandorî. Qazî Mihemed dima ra beno endemê aye. Têsira partîya kurdanê Başûr bi nameyê Hiwa, ser o kurdanê Rojhelatî de bîyo ke rêxistan wînayîn awan bikerî.

Tebaxa 1944ê de koyê Dalanparê ke mîyanê sinoranê sêgoşeyê Iraq,Îran û Tirkîye de seba qebulkerdişê sembolîka yewîtîya Kurdistana Gird, xencî Rojawa, mîyanê delegeyanî sê perçeyê bînê Kurdistanî de kombîyayişêk virazîyayo û semeda berjewendîya Kurdistana Gird û paştdayişa yewbînan “Peymana Hîrî Sinoran” îmza kerda. Qasim Qadiriyî Komela û Rojhelatî, Şêx Ebeydullah Başûr, Qazî Mela Wehap zî Bakurî temsîl kerdênî.

Serra 1941ê de Rojawayê Îranî, Rojhelatî Kurdistan, hetê bakurî YKSS, başûr ra zî Îngîlîz dagir kenî.

Çend aktorî û hêz estî: Rûs, dewleta Îran, azerî, kurd û eşîrê kurdan labêla hêz û aktorê dîyarker û subje rûs î.  Azerîyan û kurdan obje yî, tayînkerdişê qederê xo rûsana besto û bi rûsan wazênî bibî subje.

Rûsan di reyî kurdan ra waşto ke heyetî bierşawîyî Bakuyî. Reya verîn semeda ke kurdî nedekewî bînî hakîmîyetanê hêzanê bînan, malumat dîyayo înan. La Rusan dîyo ke netewperwerîya kurdan ha berzî bena.

Heyetê diyîn serra 19445ê de şîyî Bakuyî.  Rûs semeda ku kurdê nêdekewî bînî sewbîna hêzan sey îngîlîzanî, bînê hakîmîyete Azerbeycan de û bi paşdayiş, teşwiq, destek û hamîyetê  rûsan de kurdan ra waşto ke Mahabadê de nîmxoserîyêk înşa bikerî. Rûsan xencî çend kesan kurd îkna kerdibi ke azadîya kurdan bê hegemonyaya Sovyetan realîze nêbena. Rûsan kurdan ra vatênî wexta ke kurdan Tirkîye û Iraqê resayî xoserîya xo, o wext tîya şima zî xoserîya xo îlan bikerî.  

Silehatdarên rûsan soz dabi heyetê ke sey tank, top, tivingê bi makîne, demançe, hetê aborî destek bidî Mahabadî, perwerdeya leşkerî bidî kurdanî, wendekarî kurd Baku de şîrî zanîngeh biwanî û matbaayêk bidî hukemata Komara Kurdistanî labêla nîmî sozê xo nêerdî ca.

Bi teşwiqa Rûsan Komela nameyê xo bedelnêna, kena Partîya Demokrata Kurdistanî.

Sebebê esasîya dagirkerdişê rûsan no yo bî ke waştênî îmtîyazê petrolî bigîrî xo destî.

Labêla rûs hata peynî ser sozê xo de nêvindênî, menfeat û berjewendîyê rûsan ke herême de qediya û ewca ra vejîyayî kurd bi teyna serê xo yê mendî.  Herçiqaş semeda xoverdayiş artêşêk viraştibi zî, şer nêkenî, bêxoverdayiş Mahabad teslîmê dewlata Îran kerdibi.  

31 Adarê 1947 de bi îdamê Qazî Mihemed, Seyfî Qazî û Sadr Qazî Komara Kurdistan raşîyêna.

Qazî Mihemedî ra verî teslîmgirewtişê komarî tira vanî”biremî” o vano, “ mi soz dayo netewa xo ke ez înan muhafaza bikero, eka ez biremo zaf tehda û zirar bide mîlleta mi nayê ra ez nêwazêno biremo, wa bêrî hesabanê xo mi ra bipersî.” 

Komara Kurdistan, adirê netewperwerîya kurdan Rojhelat  wekerdî, perçeyanê bînan de zî no adirê geş û berz kerdî. Komara bi emrê xo yê kilmêk hama zî têsîra kurdan kena, hêvî û bawerîya înanê azadî zindî tepişêna.

Kurd hîrî sebeban ra vîndî  û mexlub benî yew rîdî bêteknolojî diyîn zî rîdî eşîran; çînbîyayişê aqil û peymanêk hemparî ra.  Mersela Mîr Bedirxan, Simko Şîkakî, Şêx Sêîd, Agirî, Seyîd Riza, ewro zî Bînxetî  û koyanê ma de ha rîdî teknolojî  ra ha vîn kenî…. Hîrîyîn zî rîdî îxanetê aktoranê dîyarkerî ma vîn kenî. Mahabadê rîdî Rûsan ma vîn kerdî.

Çi rûs benî çi amerika beno, no hêzî sereke tim wazênî kurdan semeda emelan û amacanê xo bikarbêrî û dima ra kurdan nîm rayer de verdanî; danî kurdî vînkerdiş kenî la ganî ma hînî tarîxê û vînkerdişanê xo rê bimûsî ke ma bi haweyêko tewbigerî ke ma bide înan vînkerdiş.

Ewro zî ma nêzanî ma bawerîya Ameriqa bikerî nîyî bawerîya rûs bikerî. Bitaybetî Bînxetî de serê ma têmîyankewte yo labelê ganî Bînxetî de tarîx û qederê Komara Kurdistan tîya de tekerûr nêkero!...

Kitabo ke  bi nameyê Ji Rizgarkirina Hişê Ji Mêtingerîyê yê Ngugî wa Thiong’o, Fexrîya Adsay îngîlîzî açarnoyo kurmancî, no kitabî hemverê kolonyalîstan de şarê Kenya senî xo ver dayo, tecrubeyanê înan ma wanênî.  Ma tîya de  vênêne ke  tîyatro semeda şarê Kenya hemverê kolonyalîstan de senî bîyo wasitayêk bibandorê azadker î.

Ma zî Mababadê zî azadkerîya opera vênenî. No kitabê tewr zaf zî  bandora “opereya kurdan”  bala mi antî. Aşma Adara 1945ê de Mabahabê de grubêk xortanê partî bi nameyê “Dayika Niştîman” dest bi nîmayişkerdişê  operayêk kerdî. Opera bi fekê Mahabadî ra bî, mesajê netewperwerî danî. Cira verî sewbîna çîyî ê hende bandor û têsîrê şar nêkerdbî. Performansa aye bibî sey ayîna dînî ya evangelîst. Fikr, hîs, ramanê zafanê kesan bedelnabî. Aye Mahabad kerdî bajarêko netewperwer î. Atmosferê bajarî bi netewperwerî pir kerdibi, Dayika Niştîman bandorêka gird kerdibi kurdan ke reya verîn bi drameyêk biyênî şadê dej û jananê xo.

Semeda xo azadkerdişê kolonyalîzmê ra no herdî nîmune, ma mojnêne ke huner senî cayo ke bibandor û giring gêno. Nayê ra kolonyalbîyayox, hîna zaf huneranê xo geş û berz bikerî. Hetobîn ra averşîyayişê netewêk, qasî averşîyayişê huneran aye yo. Huner azad keno, aver beno û bextewar keno.

                              

Azadnekirina “Çar Mîx” û Êrîşkarîya “Qiseyên Xerîbîyê”

Di Pêşangeha Kitaban a Amedê de hevalê min Omer Faruk Baran şeş kitab ji min ra kirîbûn û kiribûn dîyarî. Ji wan yek jî pirtûka çîrokan a Ciwanmerd Kulek "Çar Mîx" bû.  Kurteromana Şener Ozmen "Qiseyên Xerîbîyê" jî dîsa di fuarê de min ji xwe ra kirîbû.

Min her du berhem li pey hev xwendin; pêşî Çar Mîx paşê jî Qiseyên Xerîbîyê.

Ji alîyê ziman, vegotin û teknîkê ve terza her du nivîskaran gelekî dişibe hev. Ev berhem nîşanî me didin ku her duyan jî ji hêla zimên ve gelekî zor daye xwe. Hem Şener Ozmen hem jî Ciwanmerd Kulek ji hêla vegotin û teknîkê ve gelek tişt li edebîyata Kurdî ya Kurmancî zêde kirine; bi taybetî jî qada şixulandina Kurmancîyê bifirehtir kirine, "Kurmancîya bajarî" geştir û bihêztir kirine.

Berîya ku dest bi Çar Mîxê bikim ez li hêvîya berhemeke kûrtir û xurttir bûm. Min digot qey ev berhem bi çar perçeyên welêr ra têkildar e û perçebûyîna welêt problematîze dike: Bi min wisa dihat ku ew ê  seba perçebûyîna welêt îdraqeke/têgihiştineke bitûnî ya ontolojîk û resimekî temamkirî bide pêşiya min. Lêbelê Çar Mîx ji çar çîrokan pêk tê, çar çîrok jî tene bi Bakurê welêt ra têkildar in. Lê niha meriv dikare bêje ku nivîskar û rewşenbîrên me li ser perçebûyîna welêt ne xwedîyê îdraqeke bitunî ne.

Nivîskarîya Ciwanmerd Kulek wekî arkeologan e:Çawa ku arkeologek dikeve pey objeyekê Ciwanmerd Kulek jî li dîyarde yan mijaran dikole. Mesela dikare li nûçeyeke rûpela sêyem a rojnameyan bikole û çîrokekê ji wir derxîne. Ji ber vê yekê em dikarin bêjin ku Ciwanmerd Kulek dikare gelek tiştan bike çîrok. Ev jî hêza afirînerîya wî nîşanî me dide. Ciwanmerd Kulek wekî arkeologekî dest bi nivîsa xwe dike, meseleyê nola sosyologekî analîz dike, di encama çîrokan de fenanî nîgarvanekî dibe lê  Nietzcshebûyîna Ciwanmerd Kulek kêm e…

Di Çar Mîxê de çîrokên sosyolojîk hene. Her çîroka wî neynikeke tîpolojîyeke civakî ye. Di vê berhema xwe de nivîskar çar tîpên civakî û ew encamên determinîzmeke çawa ne nîşanî me dide. Di ber ra jî dike ku em edî nikaribin wan darizînin.

Dema em ji kûçe û kolanan re derbas dibin, carna em rastî dînekî tên, em ji xwe dipirsin ka gelo ew çawa dîn bûye, meraqek bi me re çêdibe. Di vê kîtabê de nivîskar bersiva wê pirsê dide.

Gava em li bajarên wekî Stenbol, Îzmîr û Enqerê rastî mafyayekî Kurd tên, em serpêhatiya wî meraq dikin. Di çîroka Hawara Xwedê, Kerîmo de jî nivîskar bersiva wê meraqa me dide. Di Mirin Dereng Dimîneyê de em encamên trajedîya eşqeke derengmayî a zilamekî xwedanzarok dibînin. Di Rojbûnê de xwendekarekî Kurd ku nikare zankoyê xelas bike, di bajarên Tirkan de çawa di arafê de dimîne, em wê dibînîn.

Gelo karekterên Ciwanmerd Kulek qederperest û bêîrade ne? Erê. Di têkilîya civakê û ferdan/kesan de em dikarin bêjin ku karekterên wî bêîrade ne. Di mekanîzmaya struktura civakî de çi rol ji bo karekterên wî hatibe dîyarkirin ew jî li gorî wê rolê tevdigerin. Rast e, karekter çawa bûye qurban û mexdûrê struktura civakî baş nîşanî me dide lê qet hewla liberxwedayînê yan nerazîbûneke karekterên wî li hemberî vê strukturê tuneye. Ew karekterên xwe azad nake. Lê dive wî bikiriyana, rîyên din jî bidana ber karekterên xwe.

Di Veguherînê de Franz Kafka kapitalîzmê însan çawa ji însanetîyê derxistiye nîşanî me dide. Hema hema herkes vî tiştî dizane. Diviyabû Kafka nîşanî me bida ka em çawa dikarin ji nû ve bibin însan jî lê wisa nekiriye. 

Ciwanmerd Kulek bi wan çar çîrokên xwe çi tişt guherand? Mudaxeleyî kîjan rastîyan kir û ew şikandin? Haya me hemûyan bi tîpên civakî yên ku Ciwanmerd Kulek nivîsîne, heye. Ji ber ku karekterên wî bêîrade û qederperest in, bê Nietzscehbûna wî, realîteyek bûye mijara berhema wî, Ciwanmerd Kulek ew realîte ji nû ve afirandiye.

Edebîyat; encama ku em dijîn, riyên xilasbûna ji wê encamê û riyên determînzma jîyaneke nû nîşanî me dide. Emareyên wê determînîzmê Di Rojên Kolerayê de Eşq a Marquez de he ne. Ew ji gelek alîyan ve mudaxaleyî rastîyê dike, wê dişkîne û feraseteke nû bi me re çê dike.

Bi ya min romannûsîya Şener Ozmen îro berztirîn qonaxa romana Kurdîya Kurmancî ye. Hêja ye û divê mirov hemû berhemên wî bixwîne. Ez her li hêvîya berhemên wî yên nû me.

Qiseyên Xerîbîyê dawîtirîn kurteromana wî ye. Tê de du beşên sereke û çend binbeş hene. Roman serpêhatîyên hunermendekî Kurd ê li Awrupayayê vedibêje û xwîner jî li gel hunermend li wir dest bi rewîtîyekê dike.

Ji alîyekî ve xwendina vê romanê zehmet e. Tew em dikarin bêjin ku di romanê de nivîskar pasîv, xwîner aktîv e û vegotineke hêmayî/îmgeyî tê de he ye. Nivîskar zorê dide xwîner ku hin tiştan analîz û temam bike. Mînak: Sernavê beşa yekem ScheiBe ye. Min ji hevalekî xwe yê Elmanîzan wateya wê peyvê pirsî, got “gû” ye. Di romanê de gelek peyv û qalibên bi vî rengî hene.  Wekî din jî ji ber ku nezanîya xwîner li hemberî romanê zêde ye jî fehmkirina romanê dijwar dibe.

Û ji ber ku Qiseyên Xerîbîyê ne nivîskar-navendî ye;  xwîner-navendî ye, qalîteya romanê bilind e. Ew bi vî awayî xwînerê xwe teralîye rizgar dike.

Cîyawazîyeke din a vê romanê jî ji hêla ruhî û kesayetîya karekteran ve ye. Bi qasî ku tê bîra min di hin romanên Hêlîm Yûsiv û Firat Cewerî de jî mekan Awrupa û mijar jî penaberî bû. Karekterên wan romanan xwe biçûk didîtin, di kompleksa bindestîye de difetisîn, parsekên hez û fehmkirinê bûn û di krîzan cur bi cur de diman. Payîza Dereng a Firat Cewerî wisa bû mesela. Karekterê Qiseyên Xerîbîye ji vê hêlê ve naşibe karekterên romanên berî xwe, di tîpolojîya vî karekterî de şikandinek çêbûye. Di Qiseyên Xerîbîyê de karekter bi xwe serbilind e, bi xwe bawer e, henekên xwe bi Awrupîyan û dagirkerên xwe  dike, serwext e; haya wî ji wî û dinyayê heye û li hemberî Awrupayîyan kompleksa bindestîya bi wî re tune ye. Ji vê hêlê ve ev roman dike ku xwîner jî bi xwe bawer bibe û tew heta cihekî xwînerên xwe azad jî dike!.. Di romanê de “ez”a nivîskar xurt e lê “em”a wî  bi problem e.

Di Qiseyên Xerîbîyê de Şener Ozmen xetayek kirîye. Ez nizanim haya wî ji wê xetayê he ye yan tune ye.

Ji hêlekê ve Qiseyên Xerîbîye romaneke êrîşkar e û tê de şîddetek heye. Di romanê de li ser xwîner û “em”ê êrîşek heye. Di vê romanê de di têkilîya “em” û “ê din” de “ê din” êrîşî “em”ê dike. Loma jî di “em”ê de krîzêke sosyopsîkolojîk û hêbûnî çê dibe. Roman jîyana Kurdan û ya Awrupayîyan bi xwînerên Kurd dide muqayesekirin. Jixwe muqayesekirin bi xwe şîddetek e. Ji ber hestên valahî û derengbûnê krîzên psîkolojîk û sosyolojîk di wan de çêdibin.

Di heman demê de di têkilîya nivîskar û xwîner de jî êrîşeke li ser xwîner jî heye. Nivîskar xwe û xwîner dide ber hev. Nivîskar ji xwîner re dibêje "min ev dît, min jîya lê te nedît, tu nejîyayî". Gelo çi ji destê me çû, me çi nejîya, me çi ji dest da... Van pirsan bi xwîner dide pirsîn.

Gelo nivîskar bi zanayî musade kirîye, hiştîye ku  “ê din” êrîşî “em”ê bike? Lê ku haya nivîskar ji vî tiştî tune be? Ma qey edebîyat li hemberî “ê din”an bihêz û dewlemendkirina “em”ê, înşa û pênasekirina “em”ekê bû? Di vê romanê de em “em”a xwe ne li gorî “ê din"; bi xwe pênase dikin. Hem jî “em” di bin şîddeta “ê din” de ne.

Di edebîyata Kurdî de gelek romanên meşrûker he ne ku arezû û daxwazên xwînerên meşrû dikin. Helbet em berhemên bi wî rengî jî nahebînin!

Berhemek divê ne erîşkar ne jî meşrûkar be, divê ne nerehetker/bêhizûrker; ramanî be û rexnegir be û merivan bide fikirandin. Wekî Bîyanîya Albert Camusî…

Kunye:

*Ciwanmerd Kulek, Çar Mîx, Weşanên Avestayê, 158 rûpel.

*Şener Ozmen, Qiseyên Xerîbîyê, Weşanên Lîs, 128 rûpel.

*Ev nivîs berî di malpera Sinemaya Serbixwe de hatîbû weşandin.

DKKI: Xelaskirina Rabirdûyê û Pûtepêdana Dahatûyê

                                  

Etîmolojîya peyva "dengbêj"ê ji hêla felsefeya zimannasîya ve gelekî cîyawaz e: Deng + bêj, ne gotin+bêj. Di nivîsa xwe ya "Albûma Botan û Vejandina Dengan" de min hinekî li têkilîya deng û gotinê kolabû. Deng bi ruh, bîra kolektîv û metafîzîkê ra têkildar e. 

Dengbêjî parastin û dewamdarîya hêbûna Kurdan e. Ku îro Kurd nebûne xwelîya dîrokê, bi xêra dengbêjîyê ye. Xwedê rasterast kitabek ji Kurdan ra neşandîye. Lê mirov dikare bêje ku dengbêjî kitaba pîroz a Kurdan e.  Çimkî fonksîyona dengbêjîyê jî wekî ya kitabeke pîroz e. Qesta min bi vê gotinê çi ye? Dengbêjîyê wekî kitabeke pîroz Kurdî parastîye, nehiştîye ku Kurd tune bibin û bibin xwelîya zemanî. Dengbêjî nebûya Kurdan nikarîbû bîst û neh caran serî hildin. Ku Kurdan bîst û neh caran serî hildaye, bandora dengbêjîyê tê de gelekî mezin e.

Dengbêjî; tarîxnasî ye û bi muzîkê qeydkirina tarîxê ye. Dengbêjî parastin û ji nû ve afirandina bîra kolektîv e. Li ser bûyerên dîroka Kurdan ji nivîsîna kitab û maqaleyan zêdetir, kilam hatine gotin. Kitab nikarin xwe bigihînin her kesî lê kilam dikarin.  Çend rojan berîya vê li ser komkujîya Gêlîya Zîlan min hinek lêkolîn kir. Li ser komkujîye çend heb kitab hatine nivîsandin û belgefîlm hatine çêkirin. Lê kilamên ku dengbêjan li ser Gêlîye Zîlan deranîne ji kitab û belgefilman zahf zêdetir in. Nifşa Yyê a Kurdan nîvenîv, nifşa Zyê bi piranî ji bîra kolektîv a dengbêjîyê qut bûye. Em nifşa Yyê ne, em rasterast ne bi kilamên dengbêjan; bi stranên di qasetan de mezin bûn. Ji ber vê bîra me ya kolektîv pirr ne xurt e. 

Dengbêjî  parastin û ji nû ve afirandina ziman e;  estetîkkirin, dewlemendkirin û pêşvexistina wê ye.

Hem afirandin û hem jî tunekirina kulturekê gelek salan li ber xwe dide. Li Tirkîyeyê ji bilî Kurdîya Kirmanckî û Kurmancî qala hêbûna 35 ziman û zaravayan tê kirin. Ji ber hemû plan û programên asmîlasyonê yên giran, sed sal e Kurdî wekî wan 35 ziman û zaravayan tune nebûye, ew hêj jî li ber xwe dide. Di vê berxwedanê de bandora dengbêjîyê gelekî mezin e. Ji ber ku di çanda zimanên din de hêzeke wekî dengbêjîyê ya sed salan tunebû, ew zû asmîle bûn.

Şewat ketîye rabirdûya Kurdan, kulturê maddî û manewî yê zimanê Kurdî. Pêşaroja me, kultura me dişewite!..

Di sih salên dawî de dewamdarîya dengbêjîyê ketîye sekerat û krîzê!.. Ji nû ve nayê afiriandin, dengbêjî gelekî hêdî bûye!..

Di fîlma Kilama Dayika Min a Erol Mîntaşî de sehneyek heye,  temaşekeran gelekî diêşîne û diqehirîne; lehengê fîlmê ji bo dayika xwe digere ku qaseta dengbêjekî peyda bike. Ji bo vê yekê xwe digihîne dengbêjekî ku li Stenbolê dijî. Di wê sehneyê de em xanîyên zahf xirab û hilweşîyayî,  bêkesbûn, bêxwedîbûn û tenêtîya dengbêj dibînîn ku ew li  ber mirinê ye!..  Ew ji lehengê fîlmê re wiha dibêje: “Dema ku ez mirim şaredarî wê hemû tiştên min bavêje çopê”. Bêxwedîbûn û bêkesbûna wî dengbêjî temsîla bêkesî û bêxwedîtîya kultura me û muzîka Kurdî ya tradîsyonî ye. Tiştên ku bavêjin çopê ne qaset, cil û berg, kelûpelên wî Kurdî yên şexsî ne; dengbêjî ye, kultura me û muzîka me ya gelêrî ye. Sekerata wî dengbêjî nîşan dide ku zimanê me, kultura me, foklora me, rabirdûya me bi xwe li ber mirinê ye!..

Carekê min ji hevalekî xwe yê Colemêrgî pirsî, “Tu navê çend dengbêjên Colemergî zanî?" Çi heyf ku hevalê min nikaribû navê yekî jî bêje. Li bakurê welatê me bi tevahî çend dengbêj hene? Pênc hezar in, deh hezar in an jî  bîst hezar? Ji wan kilamên çendan hatine berhevkirin û dîjîtalîzekirin? Arşîva çendan temam e? Çi xebat li ser dengbêjan û dengbêjîyê hatine çêkirin? Xebatên bîyografîk, yên berhevkarîyê û antolojî ji tilîyên du destan derbas nakin. Çend qasetên dengbêjan ên ku bi amotorî hatine qeydkirin niha dîjîtal in?

Li Rojhilat, Başûr, Rojava û Bakur hata niha çend albûm hatine çêkirin? Em pirsa xwe bes li ser Bakur bipirsin; niha li Bakur baş an jî xirab qet ferq nake, heta niha çend qaset, CD û albûmên dîjîtal hatine derxistin? Ji salên heftêyan heta îro li Bakur kultureke maddî ya muzîka Kurdî ya teknolojîk çêbûye; wekî qaset, CD, poster û radyoyan.  Ji bilî çend arşîv û berhevkirinên şexsî xebatên arşîvkirin, çêkirina koleksîyonan, katologkirin, dîjîtalîzekirin û amadekirina muzeyan hema hema qet tiştek çênebûye. 

Ji ber ku konteksta nivîsê mûzîk e,  wan prosesan bi muzîkê sinordar dikim. Nola amûrên çandînîyê, gundewarîyê û metaryalên folklorê gelek tişt hene ku divê gavek berî gavekê bên arşîvkirin, koleksîyonên wan werin çêkirin, ew bên katalogîzekirin, dîjîtalîzekirin û di muzeyan de werin parastin û nîşandan. Li gorî ên din metaryalên folklorê yên zimanî piçekî din zêde hatine berhevkirin. Mînak Ehmedê Dirihî navên kulîlk û nebatan, Dîlawer Zeraq biwêj berhev kirin. Weşanxaneya Wardozê  hewl dide ku berhemên devkî yên folklorê berhev bike. 

“Bimekankirina zeman” û veguhestina rabirdûyê bi dahûteye ve, pûtepêdana paşerojê bi prosesên arşîv, koleksîyon, katolog, dîjîtalîzasyon û muzekirinê pêk tên. Mesela heger koleksîyonkirin, arşîvkirin, katologkirin nebûna ne Umberto Eco ne jî Orhan Pamuk nikaribûn romanên bi wî rengî binivîsin. Gava zeman bi mekan bû edî nayê jibîrkirin. Romanûsên Kurd nikarin romanên dirokî yên baş binivîsin çimkî ji bilî xeyalan, şûnwarên dîrokî, çend kitaban, mînyaturên Şerefnameyê û fotografên Kurdan ku ew jî bîyanî û mîsyoneran kişandine tiştên me yên maddî tune ne.

Pratîkên ku îro dengbêjîyê û kultura maddî ya Kurdî ji vê sekaretê xelas  bike ev in: Arşîvkirin, koleksîyonkirin, katologkirin, dîjîtalîzekirin û muzekirin. Tiştê meriv pê dilxweş û hêvîdar bibe ew e ku sazîyeke me heye, dest bi van xebatan kiriye.

Berîya niha bi salekê li Elmanyayê Deutsch-Kurdisches Kulturinstitut ango Enstîtûya Çanda Kurd û Elmanî hat avakirin. DKKIyê çend rojan berî vê berhemên projeya xwe ya bêhempa, Dîjîtalîzekirina Kilamên Radyoya Erîvanê li ser platformên dîjîtal belav kirin. Wê projeyê di medyayê de deng veda, ew bû sedema hêvîgeşî û keyfxweşîyê…

Xebat û projeyên bi vî rengî xelaskirina rabirdûyê ne û pûtepêdana dahatûyê ne.  Xebat û projeyên wisa encamên xwe yê mezin ne tavilê, bi wextê ra nîşan didin. Wekî din jî MA Musicê  mekteba dengbêjîyê vekirîye. Ji bo ji nû ve afirandinê û dewamdarîya dengbêjîyê karekî heyatî û ferz e. Hêja ye ku ev pratîk bibe mijara nivîseke din.

DKKI dê xebatên xwe berfirehtir, sîstematîktir bike. Ew ê ji bo  tevahîya dengbêjîye qasetên amotor ên ku di qulên dîwaran de mane derîne. Ew ê seba mûzîka Kurdî ya teknolojîk bixebite û projeyan li dar bixe. Bi vî awayî dê hem dengbêjîyê ji sekeratê xelas bike, hem jî qismekî kultura maddî ya Kurdan veguhêze dahatûye. Ji bo dahatûya muzîka me wê encamên gelekî baş derîne.

A girîng ev e; divê em her şixulî li DKKIyê bar nekin, çanda Kurdî bi wan sînordar û xwe jî zahf teral nekin. Hewce ye em jî li ser bifikirin, xwe biêşînin û hewl bidin ku em bi xwe dezge û sazîyan bi vî rengî, li welatê xwe ava bikin û bixebitin. Lazim e heta ji me tê em barê DKKIyê, sazî û kesên xwedanxîret sivik bikin. Çimkî ev karê civakî û kulturî barê me hemûyan e.

Bi hêvîya ku DKKI bibe dezgehekî sedan salî…

* Ev nivîs berî di malpera Sinemaya Serbixwe de hatîbû weşandin.

Sînema de Bedelnayişê Realîte Ser o Dîrektor Burhan Ateşî dir Muqaşeyêk

                                                        

Peywendîya kilmfîlma Vîr a Burhan Ateşî de, sînema de bedelnayişê realîte ser o ma munaqaşeyek  havildar û samîmî kerdî.  Ma waştî no muqaşeyî sînemahesanê kurdkî dir zî bar bikerî.

Ti eşkenî behsa projeyanê xo bikerî?

Zanîngeha ra dima Vîr projeya mi ya ewilin a.  Wextê zanîngehê de zî çend projeyê mi estbi. Di projeyê mi hazir, şert û mercê ke pê amêyî ez înan zî bivirazo.

Ez wazêno derheqa sînema de çîyêk biperso; sînema teyna mojnayişê realîte yo nîyî realîteyek bîyo problem û babete aye, no realîteyî bibedelno û bişkîno? Teyna problem ma mojnêna, perspektîvêk çareserîye nêdano ma?

Goreyê ma ganî sînemaya qalibêk de hepis nêkerî. Bi tarz û dinyaya hestanê dîrektorî ra têkildar e. Eka ti  tarzê mi persênî?  Dinyaya ke ma wazênî fîlma xo de behs bikerî, ganî ma goreyê raştîya na dinya objeyan bikarbêrî û tewbigerî.

Ez persa xo peywendîya fîlma to de biperso. Ciwîyayişêko ke Serhadî qijîya xo de ciwîyaya, a sirayet û têsîrê heme heyatê ey kerda. Rîdî no ciwîyayişê ra remayo, şîyo.  Xo suçdar hîs keno. Ma fîlmê de veynênî ke Serhad hewna agêrayo dewa xo labêla ma peynîya fîlmê de ma veynêne ke agêrayiş Serhadî ra nêbîyo derman û çareserî. Semeda ke Serhadî rewşa û arafe xo ra bixeleso, xo hîs suçdarî ra pak bikero hewce nêkerdêne ke ti perspektîvêk çareserî pêşkeş bikerî? Ganî tu tîya de mudaxeyî raştî nêkerdênî. Semeda ke Serhadî arafê xo ra bivejîyo to qe çîyêk nêkerdo. Sînema gere teyna raştî nênawo ma,  gere raştî bibedelno zî.

Mi fehm kerdî.  To fîlm nîyî, to derdê mi fehm kerdo. Eka bêrî persanê to, ma weyra de teyna Serhadî nêvato, mi hewl da ke ez Mutalîb û Mehmudî zî bivajo.  Mi hewl da ku komela kurdan de behsa hîrî tîpolojîyan bikero.  Mutalîbî qe problemêka wîjdanî nêciwîyayo, şîyo Îstanbulî de heyatêk xo rê awan kerdo. Mehmud, tersonêk û bêvengî mendo; mi nêdî, nêeşnawit û pê nêhesîyayo. Lê Serhadî de qijîya ey ra ma vênêne ke hayîdarî û hişmendîya ey esta.  Eka bêrî meseleya xelesnayişê Serhadî arafê ey ra, xora vîst serrî yo ke bajarêk dûrî de ha ciwîyêno, tayê çîyan keno,  mi têkilîya ey û apêk şîret dano ey, mi waştî no sehne de çareserîyêk pêşkeş bikero. Ganî to tîya ra fehm bikerdênî.

Qasî ke mi fehm kerdî apo kokim bi şîretanê xo çareserî dayiş ra zaf Serhadî hukimnêno.

Esil xo de çareserî çîn a. Ma çiqas hewl danî ke xo bîr ra xo bivejîyî, ma hîna zaf dekewnî xorînîya bîrî. Serhadî agêrêno yeno dewa xo, wazêno dayka xo dir biciwîyo la hîna zaf tû ro şono.  La kê ancî zî mucadele kenî. Xora kilmfîlmêk de bi xorîyane vatişê karekteran beno ke mumkîn nêbo.

Çareserî erdiş, realîte bedelnayiş zor o la bêîmkan nîyo. Hêza dîrektoranê girdan tîya de bellû keno. Eka to çîyêk bikerdênî û  bieşkîyanî Serhadî arafe ey ra bixelesnanî. Fîlmê to muhteşem bibîyanî.  Xora fîlm persêka komplîkeya felsefîk ma nawnêna. Karekterê Roman Gulên Şoranê Eta Nehayî Las zî, gelek serrîyan dima ra agêrêno, la agêrayiş Lasî rê zî nêbeno çareserî.  

Esil xo de tîya de zî nêbeno çareserî. Xora mi zî waştî bivajo nêbeno çareserî. Kesanê ke deja xo rê derman dîyo derdê mi ney nîyî. Kesê ke sey roja verîn deja xo zerrê xo de weye kenî ney î. Hetê însanîyetîya Mutalîb qasî Serhadî nîyo. Ropartajê xo yê Rudawê de zî mi  bi na rista Metîn Kaygulak “ ax dejê çiqas xo  bî” mi vatibi, mi  waştî ke ez dejî bimojno, çareserkediş nîyî.

Ranciere vano, “ huner ganî teyna raştî teqlîd nêkero ganî raştî bibedelno.” Bi no tespîtê Ranciere ez   ewnîyêno objeyanê hunerî ra. Xora cayêk fîlm de ti mudaxeleyî raştîyêk kenî û aye bedelnênî.Serhadî ke Neşmîn ra vano “bê” şiktayiş û bedelnayişê zayendo komelkî yo. Tîya zaf baş û rind bî. 

Mi zaf waştêne ke Serhadî xo dir aşt bibo; hîsa suçdarî xo ra bişiwo. Goreyê mi Serhadî suçdar nîyo goreyê na dinya zaf zêde însan o.

Serhad xora suçdar nîyo.

Ez to ra biperso. Eka to Serhad bibîyanî to se bikerdênî, çareserîya to çi bibîyanî?

Ez zî cewabê na persî nêzano, perspektîvek mi yo çareserî çîn o.  Ez teyna şîyêno ney bivajo ke, metafora eşkewta Platonî de, Platon vano ke “ êye ke rêzîla xo şiknaya wa hewna agêrî eşkewtî.” Serhadî ganî dewe de bimendênî. Maya ey bizewecnanî. Tabî xo hîsa suçdarî ra azad kerdo.  Eka dewletêk kurdan bibîyanî problemêka wînayîna Serhadî nêbîyanî, problema Serhadî resêna hata tîya.

Şîyayişê reya dîyînê Serhadî beno ke semeda ke sewbîna Neşmîn nêkişîyî nayê ra şono. Wa muzîk(Sakîna Teyna-Ko) bêro to vîr.  Rexmî no qewimîyayîşan û ciwîyayişan ewca de herkes ê hende bêveng o ke.  O wext ti fehm bikerî ke Serhadî çira ewca de nêmendo. Dîqat bikerî û bêrî xo vîr  ez sehneyo verîn de nênawinêno ke Serhadî ha ça ra yeno.

O wext ma çareserî dîyî.

Ma sehneyo peyên de zî nêzano Serhadî şono ca la muzîk bêrî xo vîrî.

O wext şîyayişê Serhadî çareserî ya.

Eka ma bêrî zewacî, Mutalîb zewecîya û se kerdî, “çi rêx roşonayo”. Xelet fehm mekî, ez Mutalîb suçdar nêkeno.  Ez fîlmê de hîrî gedeyan-tîpan mojnêno.  Hemberê hedîseyêk, rewşêk de reaksîyon, helwet û nêzdîbîyayişê herkes cîya yo.  

Zewacê ra qestê mi, wa dewa xo de bi hawayek gilêk cuyê ra tepişo.

Hetobîn ra semeda ke kilmfîlma ma nêşênî dekewî detayanî. Beno ke dayka Serhadî waşto ke ey bizewecno.  Netîce de Serhadî agêrayo, nîyet û amanç kerdo ke ewca de gîlêk heyatî ra tepişo.

Eka ma şîyayişê Serhadî sey çareserî qebul bikerî, no çareserî de muxlaqîyêk esto û zelal nîyo. Gere ma sewbîna çareserîyan ser o bifikirî û xo bidejnî.

Muxlaqîya ke bi hişmendî amêya verdiş esta.

Serhad agêra la nêşê dewa xo de dest bi cuyêk newe bikero.

Hetobîn ra eka temaşeker şîyêno derdê Serhadî sey derdê xo biveyno o wext fîlm resaya amanca xo. Ez derdî mojnêno. Dermanî ey temaşekerî ra verdano. Peywendîya na fîlm de cayêk de zî bi hişmendî çareserîye muxlaq verdano.  

Ferd komelkî yo. Arafê Serhadî, her ferdî kurdan ciwîyêno.

Ez sey to nefikrîyêno ke her ferdê kurdî ciwîyêno. Mutalîp zî dato zî kurd î.  Ewca de samîmîyet mûhîm o;  zerê xo de, cuya xo de bedelo ke dayo çîyo tewr mûhîm o.

To fîlma Ahlat Ağaci ya Nurî Bîlge Ceylanî temaşe kerda.Na fîlm de heme bêhêvîtîyan, probleman, derdan rê çareserî ke pêşkeş keno kenitişê bîr û aw vênayiş o.  Bi no hawa cuya newe dest pê bikero.  Fîlma Nostajîya Tarkovskî de problemanê girdanê ekstanyalîmzê ra bi no vateyî “ gere ma waştişê bedelnayişê dinya her tim weye bikerî” çareserîyêk pêşkeş keno.

Ma hewna agêrî destpêkî.  Tarzê her dîrektorî cîya yo. Derdê Nurî Bîlge Ceylan û ê mi yew nîyo. Serhad bi temamî mîyanê çaresernêkerdişê nîyo, ha mîyanê mucadeleyê de yo, beno ke tayê çîyan bibedelno…

Mi teyna nîmuneyêk da, ez wazêno ke çareserîyan ser o bifikirî.

Mi na kilmfîlma derdê mi çareserî nîyo, qedero ke welatêkî  rê nusîyayo, derdê mi mojnayişê no qederî bî. Esil temeya kilmfîlm na ya. Mi waşto detayêk no qederî bimojno. Tabî projeyanê bînan de ez derdanê xo rê çareserîyan û dermanan zî pêşkeş bikero.  Ez mîyanê bêîmkanîya çareserkerdişê de nîyo.  Projeyanê bînan de ez çareserîyanê xo zî bimojno.

-Ma ha pawênî bira. Homay nêko, wa ziwanê fîlmê to tirkî nêbî. Ti û Mehmet Alî Konarî ra bendewarî û hêvî  berz î.

Ez wîna fikrîyêno fîlma ke eka welatê kurdan de vîrîyêna ganî ziwanê aye zî kurdkî bo.

 *No nuşte verîcû keyepela Sinemaya Serbixwe de amêbî weşanayiş.

Qalîteya Kilmfîlma Vîrî û Bedelnayişê Realîte

                                             

Rewna ro yo ke ez wazêno kilmfîlma Vîrî temaşe bikero, axirî hefteyêk ra verî mi îmkanê temaşekerdişê aye peyda kerdî.

Burhan Ateşî, kilmfîlma xo ya sifteyîn bi nameyê Vîr serra 2017 de kaş kerda û  15.00’ ye. Kilmfîlma Vîr xeylî festîvalan de xelat girewtî û amêyî nîmayişkerdişî.

Corî de mi îfade kerdibi ke Vîr kilmfîlma ewilîna Burhan Ateşî ya labêla  kê ke kilmfîlmî temaşe kenî, kê vanî qey gelek serrayan o ke Burhan Ateş ha dîrektorî keno.  Ê hende bi westayî amêya kaş kerdişî. 

Burhan Ateşî semeda sînemaya ma hêvîyan geş û berz keno: Hata nika kilmfîlmê kurdkî yê ke mi temaşe kerdî ez şêno bivajo ke tewr başan ra yew a. Eka kilmfîlma ewilîna dîrektorêk ê hende baş û biqalîte bibo Homay bizano fîlm û kilmfîlmê ey yê bînî senî hawa bibî!...

Kilmfîlma Vîrî  xeremal, baş,biqalîte û serkewte ya.  Tewr zaf zî kilmfîlmî hetê neqişnayişê meseleya xo ra biqalîteya xo ma mojnêna.

Kilmfîlmê hetê estetîkî ra zaf serkewte ya. Hem estetîka mekanan û hem zî ê xopiraygirewtişê karekteranî  zaf baş o. Kaykerdoxî amatorî bî la kê vatênî qey profesyonelî ê hende rolê xo danî hîskerdiş û raştîkîn kay kerdênî.  Îmaja kurdan hem pozîtîf hem zî realîst bî. Îmaja kurdanî self-kolonyalîst kurtefîlmê de çîn bî. Kurtefîlmî sey lêlik ma, nawitênî ma; ma şîyênî ser xo ya bifikirî, xo cîpers bikerî û analîz bikerî.

Şîyayiş, agêrayiş û pawitiş!... Şîyayîş xo reydir agêrayiş û pawitiş virazêno.  Eka şîyayiş çîn bîyanî agêrayiş û pawitişê zî çîn bîyênî. Kurdan mîyan de no hîrî faktorî zaf estî!... Çi roman, çi hîkaye çi şiîr û çi zî sînemaya kurdkî de no hîrî faktorî zaf estî. Mersela romanê Eta Nehayî bi nameyê Gulên Şoran de qehramê romanî Las, herkes ey merde zano la pançês serrî dima o agêrêno welatê xo!... Roman xo ser no agêrayişê trajîkê ra awan keno. Şiîra Rênas Jîyan bi nameyê Dê û Law de ma trajedîya nêagêrayişê laj û pawitişê dayik vênênî.

Kilmfîlma Vîrî zî bi agêrayişêko dest pê kena. Karekterê kilmfîlmî Serhadî bi teqsîyêk agêrêno dewa xo, hîrês û panç serrî esto la ma nêzanî ha ça ra agêrêno. Ma dima ra mûsênî ke Serhadî rewna ra yo dewî ra vejîyayo, dayka ey ha ey pawêna. Serhat, şono keyê dayka ey ha werdê pewcêna. Pey dayka ma ra asêno. Dima ra veng dayka xo keno, ma teyna rîyî dayke veynênî.  Ma nêzanî mabeynî ey û dayka ey de çi vîrêno. La rîyê mayî zaf çîyî ma ra vana!...

Kilmfîlmî xo ser flashbacka karekterê xo ra awan kerdo.  Ma killmfîlmê de benî şadeyî flashbackê Serhatî yî. Ma mûsênî ke Serhadî qije û gedeyeya xo de hadîseyêk ciwîyayo na hedîse têsîrê heme cuya ey kerda. Têmîyankewtişê û cêsernêkewtişê cuya Serhadî na hedîse ra dest pê kena. Serhadî seka çi keno nêşêno gindîlayî layî cuya xo cêser biko û têmîyan ra bivejo.

Qijeyî de Neşmîn, Serhat, Mutalip, û X(nameyê ey nêno mi vîrî)  hevalê yewbînan î. Pîya şonî wendegehî. Rojêk verî ra qerar danî ke mektebî ra dima şîrî  çînayîşê simzanî. La înan ra Mutalîp ewca de muameleyî zayendîya komelkî û pederşahî, heqerat û tehda keno Neşmînî ti ra vano, “ti  ma dir nêna simzanî.”

Rojî bînî ma hîrî lajanî mîyanê daristanan de vênênî ha hetê simzêranî şonî.  Cayêkê de ê ewnîyênî ke Neşmîn zî ha înan dima ra yena. Tîya de zî Mutalîp hewna eynî hawa tewgêrêno û barizîyêno Neşmînî ser o, çîkrîyêno, ti ra vano, “ma dir meyî.” Hemverê kerdenanê Mutalîpê de qe pita embazî bînî nêvejîyêna, bêveng o. La Serhatî, Neşmîn ra vano, “eka ti yena, xo rê ma dir bêrî.”

Ma ke vênênî ke ê ha simzêrî de simzanî çînênî, vengê tiving û çekan yeno. Rîyê înan ra bellû keno ke rîdî vengê tivingan ra kewtî xofî. Dima ra vengê tapîya warrokewtişê Neşmîn yeno ma, ma veynênî ke Neşmîn veynênî binê simzêrî de rafîyaya.

Ranciere vano, “ hunerî ganî teyna realîte teqlid nêka, ganî realîte bibedelno zî”. Burhan Ateş kilmfîlma xo de realîteyek bedelnêno. Mersela bi teyna serê xo şîyayişê simzanî çînayişê Neşmîn hetêk ra yeno no mana ke Neşmîn struktura zayendîya komelkî û pederşahî şikito. Bi şîyayişê xo Neşmîn Mutalîbê ra vato, “nêy”. Kilmfîlmê de Mutalîp temsîlê pawitox û nêbedelîyayişê strukturê zayendî komelkî û pederşahî yo, dewamdarîya newe ra afirnayişê no strukturî afirnêno. Embazo bînî temaşeker o, qe mûdaleyî çîyêk nêkeno. Labêla eka Serhad zî sey no embaz tewbigêranî, Neşmîn bi teyna serê xo nêşênî no strukturî bi temamî bişikîno. Serhad newewaz û bedelîyayiş û seyyewbînwaştox o. Serhadî sîstem û strukturî şikînêno; bi paştdayiş Neşmîn û aye ra vano, “bê”.

Eka Neşmîn nêkişîyanî, heme embazî bişîyanî simzê xo biçînanî û bi silametî biamênî o wext ma şîyênî bivajî ke Serhadî realîte şikita û bedelnaya la kiştişê Neşmîn esto!...

Gindilaya kilmfîlmê tîya de têmîyan kewna. Semeda Serhadî Neşmîn ra vato “bê”  kiştişê Neşmînî ra xo mesûl û xo suçdar vênêno. Semeda hîsa xosuçdarhîskerdişê ey de viraziyêya, hînî nêşêno xo na hîsê ra bişo. Emrê însanî de tayê wextî û çîyî sey sey şelag bi qorê kê ya bestiyênî kê hînî nêşênî xo ra ronî.

Serhatî xirabî û nêheqîyêk nêkerda. Semeda ke Neşmîn ra vato “ bê”  a ke heq a, aye tayîn kerda. Labelê wîjdanê Serhad nîyî ganî ê Mutalîp û embazê bînî rehet nêbîyanî labêla ê Serhadî rehet nîyo. Nika Mutalîp xo ra vano “ çiqas baş kerdo ke mi ti ra vato “meyî” û embazê bînî zî vano “Homay ra mi vengê xo nêkerdo”.

Eka hîrî hevalan zî Neşmîn ra bivatênî bê o wext se bibîyanî? Eka no hîrî lajî amêyişê Neşmîn dîyar kenî ke  aye zî înan dir bêro, tîya de zayendîya komelkî û pederşahî qe nêamênî şiktayiş xo dewam kerdênî la ê lajî kamî ke amêyişê keynek bellû kenî. Labêla eka Neşmîn bi îradeye xo bivatênî ez yeno û bişîyanî, bikîşîyanî o wext se bîyanî? O wext ma qe nêşênî zayendî komelkî û pederşahî ra besh bikerî û bar tenya nêbîyênî ê Serhadî bîyanî ê hemin î. Serhad bi teyna serê xo ya nêbîyanî pêro pîya bîyênî. Yan zî qe wayîrê ey barî nêvejîyanî!... Eka kiştişêk esto ganî tayî hesabê no kiştiş bipersî û qesasî ey bigîrî.

Tîya de gere ma bînî sebebê kiştişê Neşmîn bikenî ke ma bişî meseleya xo fehm bikerî. Meselaya kiştişê Neşmîn her çîyî rîjnêno, newe ra bellû keno. Mesela kiştişê hewna yena bestîyêna bêdewletîya kurdan ro; subje nîyî objebîyayiş kurdan ro; azadnêbîyayişê kurdan ro.

Eka kurdî serê herra xo de azad bibîyanî Neşmîn zî nêamênî kiştişî. Serhad zî nêdekewtênî wina yew araf û krîzî. Serhad arafê de yo. Serhad semeda ke vîrê xo biremo dewî ra şîyo la cayêko şîyî nêşêyo debarî bikero, şîyayiş ey rê nêbîyo derman û çareserî, belkî agêrayiş ey rê bibo dermanî; agêrayo amêyo dewa xo, labêla o nêşêno vîrê xo ra bixelesîyo û vênêno ke agêrayiş ey rê nêbeno dermanî. Na hewî agêrayişê ra remêno. Serhadî zî zano; o ça şîro, vîrê xo zî xo dir beno. 

Sehneya peyên de ma dûrî ra veynêne ke dayka ey ha nîmaj kena, o zî çantayê xo girewto ha şono. Kilmmfîlmî bibandorî û bihîskerî krîz, arafê û deja Serhat nawnêna ma. No hetî qe kêmasîyêk kilmfîlm çîn o. Kilmfîlma Vîrî raştî mojnêna ma labela raştî nêbedelnêna. Semeda ke Serhat arafê xo ra bivejîyo, krîzê çareser bikero û deja xo darû bikero çîyêk ma ra nêvana. 

Labêla tîya de  îtrazêk mi esto: Gelo sînema teyna mojnayişê realîte yo, realîteyêka xo rê kena problem û mojnêna ma, sînema mesul û mecburî nîya ke no realîteyî bibedelno, semeda çareserkerdişê problema xo perspektîfêk, dermanêk, cewabêk bido ma?

Tam na kontekstê ser ra mi û dîrektorê kilmfîlmê Burhan Ateşî ma têverna; têvernayîşêko havildar û bikeyf mîyanê ma de qewimîya, nuşteyêk bînî de ez ca bido no têvernaayişî…

Gelo eka şima Serhat bibîyanî şima se bikerdênî? Şima Serhadî bibîyanî şima senî xo no araf û krîzê  xelas bikerdênî? 

                          

*No nuşte verîcû keyepela Sînemaya Serbixwe de amebî weşanayiş.

Azadkeriya Arjen Arî Û Ji Çend Aliyan Ve Xasenezera Wî

                                        

                                  

Dema ku xwîner bikare xwe bigihîne kûrahiya dinyaya zimanê Arjen Arî êdî ew ne ew ê berê  ye!...

Zimanê Arjen Arî dinyayeke din e. Zimanê Arjen Arî azadker e. Wekî her kurdekî perwerde, temaşekirin, xwendina me ango bi ekseriyet jiyana me bi zimanê kolonyalîstan e, dinyaya aqilê me bi zimanê kolonyalîstan înşa bûye lê dema ku ez Arjen Arî dixwînim ez hîs dikim ku ez ji vê dinyayê hatime rizgarkirin. Dinyaya zimanê Arjen Arî dij-kolonyal û kurdewar e. Min heman tişt di zimanê berhema M. Malmîsanij a bi navê Herakleîtosê de jî dîtibû. Jixwe her du jî ji heman nifşê ne. 

Bi ya min, yek ji helbestvanên herî zehmet ên ku li tirkî werin wergerandin jî Arjen Arî ye. Zimanê wî li tirkî nayê wergerandin.  Tiştên ku em tam nikarin ji zimanê xwe wergerînîn tirkî kurdiya resen bi xwe ne. Lê ji ber ku me zimanê xwe bi tirkî sîstematîze kiriye, ew reseniya zimanê me jî li derve maye û tê jibîrkirin û tune dibe. Ez gelek meraq dikim ka Arjen Arî çawa xwe ji zimanê kolonyalîstan parastiye? Di helbestên xwe de zimanê serdest kiriye bindest, zimanê xwe yê bindest kiriye serdest. Hêja ye ku ev mijar were problematîzekirin û lêkolandin.

Keyfa min ji zimanê Arjen Arî re gelek tê, ez bi zimanê wî mest dibim. Zimanê wî zewqeke edebî ya bêhempa dide min. Hêj jî bi temamî û bi kûrahî ez zimanê Arjen Arî fehm û îdraq nakim; gelek biwêj, gotinên pêşiyan, hevok, peyv û qalib hene ku ez nikarim fehm bikim. Roja ku min bi temamî ji zimanê Arjen Arî fehm kir û nivîsand, ew ê were wateya ku min xwe ji dinyaya zimanê kolonyalîstan rizgar kiriye, ez vegeriyame dinyaya zimanê xwe.

Lê li aliyê din jî ji bo ku ez ne xwedî zimanek û vegotineke bi vî rengî me, ez ji xwe gelek hêrs dibim, ez ji xwe ra eciz dibim, ez bi xwe re dikevim nav şer û pevçûnê!...

Hinek feylesof, nivîskar, helbestvan, sosyolog, antropolog… hene ku çendîn berhemên wan hene ez hewl didim wan peyda bikim û bixwînim. Arjen Arî jî yek ji wan e. Çi berhemên Arjen Arî hene, çi helbest çi ceribîn çi jî cureyên din qet ferq nake ez dixwazim hemûyan bixwînim. Jixwe hewla min a çêkirina koleksiyona Arjen Arî jî heye.

Xwendina her berhema Arjen Arî min zêdetir û kûrtir neteweperwer û ruhkurd dike!... Dema ku min wêneyê bergê Xasenezerê ji dostê xwe Hebûn Stembar re şand, min li bin wêne “Xasenezer neteweperweriya min geş dike” nivîsand. Hebûn jî bersiva “Her nivîskar û helbestvan nikare neteweperweriya xwîner geş bike, ev tişt xusûsiyeta nivîskar û helbestvanên gewre ye” da min. 

Berhema Arjen Arî ya bi navê Xasenezerê ez dibêjim qey ji 2015an ve di nava pirtûkên min de ye; çend car min hewl da ku ez wê bixwînim lê kurmanciya min têr nedikir ku ez tê bigihîjim, xwendina min tenê bi çend beşan sînordar ma.

Axir berî çend rojan, min Xasenezer di nava du rojan de xwend, xelas kir. Xesenezer di sala 2013an de ji Weşanxaneya Evrenselê hatiye weşandin, 152 rûpel e û ji çil û çar ceribînan pêk tê.

Di çil û çar ceribînan de Arjen Arî li ser mijarên cur bi cur ên wekî edebiyata kurdî ya modern û klasîk, nirxandin û rexnekirina berhemên kurdî û der heqê helbestvanan de nivîsiye.

Mijara ceribînên Arjen Arî çi dibe bila bibe ew bi her ceribîna xwe di xwîneran de meraqê çêdike.  Arjen Arî qala mijarek û berhemeke ji rêzê jî  bike, di xwîneran de dê meraq çêbibe ku berê xwe bidin wê mijar û berhemê. Arjen Arî  tenê meraqê çênake, di heman demê de wateya raserî jî dide berhema xwe.  Ev qudret jî ji ziman û paşxaneya wî tê.

Metnên ceribînê di heman demê de wekî metnên otobiyografîk in. Ji bo nivîsîna metneke biyografîk yek ji cureyên ku herî zêde metaryal didin xebatsazê xwe jî ceribîn e.  Em dikarin ji metnên ceribînê nivîskarên wan nas bikin û wan pênase bikin. 

Di çil û çar ceribînên Xasenezerê de em ferî  gelek hêlên ciyawaz ên Arjen Arî dibin û  wî nas dikin…

Em ji Xasenezerê fêr dibin ku Arjen Arî çiqas hakimî edebiyata kurdî ya modern û klasîk û edebiyata dinyayê ye. Her çiqas bi giranî bi helbestvantiya xwe bê nasîn jî hêla wî ya rexnegiriyê jî gelekî xurt e. Em fêr dibin ku wî berhemên edebiyata modern a kurdiya kurmancî gelekî baş şopandiye û li ser wan nirxandin û rexne nivîsîne. Ez fêr bûm ku çiqas qedir û qîmet daye helbestvan û nivîskarên ciwan û ên zindanî. Bo nimûne li ser kes û berhemên wekî Dilê Xembar, Serkîsof, Hilmek Jiyan, Kawa Nemir, Berken Bereh, Sînan Sûtpak, Zekî Kayar, Rêşîdê Kurd, Cîgerxwîn, Tewfîk Hêja, Lal Laleş, Fewzî Bîlge, Ferhad Îçmo, Evdila Peşêw û Omer Dilsoz nivîsiye.

Dema ku mirov Xasenezerê dixwîne dibîne ku Arjen Arî xwînerekî çiqasî baş ê Mem û Zînê ye. Bi hûrgilî û bi kûrahî Mem û Zîn xwendiye û di ceribînên xwe de gelek qala wê dike. Li ser xebatên ku li ser Mem û Zînê hatine kirin jî kûr bûye û ji wan xebatan sûd wergirtiye.  Bi taybetî jî wî bi ceribînên xwe meraqa min li ser Mem û Zînê geştir kir. 

Arjen Arî ne tenê wekî helbestvanekî û edebiyatvanekî herwiha wekî sosyologekî neteweya xwe, welatê xwe, zimanê xwe û civaka xwe rexne û analîz kiriye. Der barê wan de tespîtên gelekî balkêş kirine.

Ji ceribînên Xasenezerê em der heqê term û mijarên cur bi cur de fêrî raman û hestên Arjen Arî dibin:

Di navbera helbestvan û axa wî de peywendiyeke çawa heye? Ka binêrin wî bersiveke çawa daye vê pirsê: 

“Her şa’irî mahra xwe bi axa xwe re birriye. Mahreke fillehkî ye ev mahr. Piştî ku ji axekê hez kir û mahr birî, ne mimkun e  ku telaqê wê têxe dest: Li ser dijî, li ser digirî, pê re dikene, pê re dibe hevparê şîna wê. Û tu hêz nikare zû bi zû destê şa’ir ji yê axê derxe!” (r.27)

Arjen Arî bi van hevokan bi me dide zanîn ku ji bo wî helbest çi ye:

“Kî çi dibêje bila bibêje, bi min helbest ne qasekî; tîbabekî bîr e!
Ku ne bîr be, helbest dê çawa karibe duh bîne îro, îro bi sibe, sibe bi siberojê ve ke…” (r.71) “Her helbestkar bi şêweyeke ji şêweyan û ji nû ve ‘bîr’a me ya ‘jibîrbûyî’ vedipexirîne, û ‘jibîrkiri’nên me bi ristekê, bi helbestekê bi bîra me dixe:” (r.52) “Helbest bîr e jixwe! Bîreke li gel hest û dilînên ji me dûrketî, hizr û têramîn û tahmijînên jibîrbûyî jî dixê bîra me.” (r.89)


Yek ji pîrên helbesta kurdî jî Rojen Barnas e lê ew bi bedenî hema hema nedîtbar e. Arjen Arî, nedîtbariya Rojen Barnas çawa îzah dike:

“Ku hûn  li berhema Rojen Barnas ya bi navê ‘Şi’ir’ ku ji hêla Weşanxaneya Nûdemê ve hatiye çapkirin, binerin; hûn ê bibînin ku di derbarê jînenîgariya wî de tu agahî nîn e.
Diponijim û tê derdixim ku wî di timamê jiyana xwe de, xwestiye ne xwe; berhema xwe, afirîneriya xwe, hûnera xwe derxe pêş. Ji ber hindê jî bi salan e ku li biyanistanê, di ‘xewletgeha xwe ya bêmîrnişîn’ de dijî!
Di helbesteke xwe de gotibe jî ‘Mêrxas hebûn, hevalo’, ev yek, eva ku kek Rojen hilbijartiye ne karê her mêrxasî ye.” (r.169)


Arjen Arî, çawa ku mekanîzmayeke hezê heye, der barê vê mekanîzmayê de raman û hestên xwe yên giranbuha di Xasenezerê de bi me re parve dike:

“Bibêjin, dilê ewil kê ji bîr kiriye ku ez ji bîr bikim.
Û kê kariye ji bîr bike axa li dû xwe hiştî?
Û pêsîrên dê yên ku me tevan birçî birçî mijtiye…?
Hima bêje ji roja ku meriv ji ber sêngên dêya xwe vedibe û pê ve, serancama mirov û lêgerîna li hezê dest pê dike. Xasma; piştî şikestina her hezê; li der li dûr li nêz… meriv li wê têhna germ ya piştî jişîrvebûnê jê pêpahr mayî, digere.
Heza ku hez bi me tahmijandî ye ev hez; û em, piştî her derza li dil ketî dixwazim xwe bavêjin bextê wê hezê, û dilê xwe î ‘şikestî’, ‘birîndar’ pê bikewînin.” (r.99)


Arjen Arî ferqa xwedîbûyîna beden û xwedîbûyîna dil bi me dide zanîn, nîşanî me dide bê ka giringiya hezê çi ye û hez çekeke çawa ye û bersiva pirsa; “Edebiyata bêjin tê çi wateyê?” dide me û bi me re parve dike bê ka jinê çawa pênase dike:

“Îro jî, di vê serdema ku her tişt ‘alav’, her tişt pere ye, jin dikare were kirîn wekî laş, wekî beden… Lê wekî ruh? Hez û jidilbûna wê? Ya lêbanîn û jidilşabûnên wê?
Çawa ku hez nayê bazarê, û bazar bi dil re nabe, heza jinê hezeke wisa ye, ne hewceyî tu wê fetih bikî; ew bixwaze ‘keleh û bircên xwe dirûxîne, ew bixwaze wekî sifreyekê hezê li ber te radixîne, ew bixwaze agirê şoreşê bi bedena xwe û jiyanê dixîne…
Jixwe, jin findek e ku ne şev; roja meriv bi xwe ronî dike.
Ji bilî jiyanê; wêjeya bêjin ma ne ‘savara’ rijî ye?” (r.112)

Ku rojekê kurdek biyografiya wî binivîse ev berhem dê  ji wî re gelek pencereyan veke. Ev ceribîn ji bo nasîna Arjen Arî metnên bêhempa ne. Mirov helbestvanekî çiqas pirhêlî nas bike dê kûrtir û zêdetir ji helbestên wî fehm bike.

Arjen Arî ji bo xwe dibêje:

“Ez jî gelek caran hatim girtin. Lê ne bi salan, ne jî bi qasî ku ‘di hûndir de çiyan bînim bîra xwe’! Girtina min a ewil û hevdûnasîna min û hepsê vedigere sala 1976ê. Bi dû re sala 1979ê; desteseriya 27 rojên di Tugaya Mêrdînê de…û piştre jî hatina 12ê Îlonê û desteseriya 53 rojên li Girêmîra, Nisêbîn, Mêrdîn û Diyarbekirê…
Lê tu rojan û tu wextan weke ku bên devê deriyê şa’îrekî, nehatin devê deriyê min: Her dem bi ‘terorîstiyê’ hatim desteserkirin û darizandin!” (r.75)

Arjen Arî tu helbestvanê dil û hişê neteweya xwe yî. Tu bi helbestên xwe hem dil hem jî hişê neteweya xwe ji bindestî û mêtîngehiyê felat û rizgar dikî!...


*Ev nivîs berî di malpera Sinemaya Serbixwe de hatîbû weşandin.