Çend Hetan ra “Komara Kurdistanê ya 1946an” û Azadkerîya “Operayeke Kurdî”

                                

            

“Dîrok

Li mehabadê asê mayê.” Yehya Omerî

Mi ke kitabê Komara Kurdistanê ya 1946an qedinayî; persa ke bîya sey kulî, kurdê Rojhelatî û êye ke hayîdar meseleyê hewtay û çar serrî yo ke xo ra persênî hişê mi de zimayî:

Gelo Qazî Mihemed şêr bikerdênî senî qederêk Rojhelatî û kurdanê bînan bibîyanî? Eka cepheyê Mameşahê de xo bidanî serê artêşa Îranî, Seqiz dicayî bikerdênî xo birasnî Sine, meşterojê Komara Kurdistan senî bibîyanî? Peynîya înan zî bibîyanî sey kurdanê “Kela Dimdimî” nîyî komarî hîna emir derg û mayende bibîyanî? Xo bi heme hêzanê xo yê xo çîn û îmha bikerdênî, nîyî ver Îran de qezençê înan hîna gird bibîyanî?

Kurdê Rojhelatî bîyî di hetî, hetêko semeda ke Qazî Mihemed hemverê artêşa Îran de şer nêkerdo, xo ver nêdayo, ey rexne kenî, hetêko bînî zî heq danî ey û nêkerdişê şerî raşt vênênî.

Çend serrîyanê peyên de, Bakurî de ser o Komara Kurdistan de kitabên baş yenî weşanayiş: Yadîgarên Komara Kurdistan a Sala 1946an-1 ê Kakşar Oremar, Komara Kurdistanê ya 1946an ê William Eagleton Jr, Sovyetlerin Oyunları Karşısında Kürdistan Hükümeti ê Newşîrwan Mistefa Emîn û Kanlı Mahabad’dan Aras’ın Kıyılarına ê Necefkuşi Pisyan û Komara Demokratik a Kurdistan ê Karim Husenî.

William Eagleton Jrê yo pisporê rojhelatamîyanîn, kitabê xo yê bi Komara Kurdistan ya 1946an reya verîn serra 1663ê de weşenaye. Serra 2019 de hetê Fahriye Adsay çarnîyayo kurmancî, Weşanxaneyê Avesta ra zî weşanîyayo. Kitabî 183 rîpelan; hewtês beşan, di vervateyan û îlaveyêk ra pê yeno.

Kitabê Komara Kurdistanê ya 1946an, sey xebatêka antropolojik, nuştoxê çimanê kurdan ra  sebîyo çibîyo bi kronolojîkî meseleya xo vano ma rê.  Gelek babetan de zanayişanê bidetayan dano ma; derheqa cuya rojane ya o wextan, rewşa verî û estabîyayişê komarî, têkilîya kurdan mîyanîn, bi rûsan azerîyan, dewleta Îran, îngîlîzan û Amerika ra, derheqa Barzanîyan de…

Wendişê no kitabî ra verî derheqê Komara Kurdistan de zanayişê mi rêkûpêk nêbî, qismanê kitabanê ke bi çend paragrafan behsa Komara Kurdistan kerdo, tira pê amênî. Fehm û ewnayişêko mi yo heray û xorîn ser o Komara Kurdistan de çîn bî. Ez vakifê mesela nêbo.  Komara Kurdistan senî awan bîya, se kerdo, senî raşîyaya mi tam nêzananî. Wendişê no kitabî no hetan ra ez bihêz û aver berdo û ser o Komara Kurdistan de perspektîvêk rêkûpêk û fehmêko bidetay û herayane da mi.

22 Çile 1946 de, Meydanê Çarçira de, Komara Kurdistan bi merasimêk hetê Qazî Mihemedî ra amêyî îlankerdiş. 

Komarê de atmosferêk demokratîk û azadîwaz estibî, êye ke teberî ra amêbî komare ver no atmosferî de şaş bîyênî.Komarî emir xo yê aşmanê kilm de sîstema xo saz kerdibi; artêşê xo awan kerdibi, wezîran dîyar û peywirdar kerdibi, waştênî 700 dolarî meaşê bidî Qazî Mihemed la o no meaşî qebul nêkerdbi, semeda perwerde wendekaran erşawiyabî Bakuyî, weşanên radyoyî estbî, amêyişan Barzanîyan bi Mahabadî,  îhracatê tutin kerdênî. Rojnameyê  rojaneyê Kurdistan vejîyanî, bi nameyê Helala, Agir û Hawar kovaran vetênî, perwerdeyî bi kurdkî dest pê kerdibi, semedan dersan kitabî amêbî hedrekerdiş…

Çi heyf o ke verî teslîm girewtişê komare de kurd heme  arşîvê xo veşnênî. Ez xo bi xo meraq keno, gelo no weşanan ra çîyêk resayo ewro?

Serra henzar û newsey û çewrêsan de çar parçeyî Kurdistan senî rewşê de bîyî. Verî awankerdişê Komara Kurdistanê de çi qewîmîyayiş bîyî? Kamcîn bîyayişê awankerdişê komarî vejênî meydanî?

Bakur de Jenosîda Dêrsim bîya, Bakurê dekewna bêvengîyêka vîstî serrîn î dest pê kena, Rojawa de şair, nuştox û roşinvîrê kurdan mîyanê hewldananê sîyasî û weşangerî de bîyî, sey Hawar û Ronahî kovaran vejênî. Başurê de Mele Mistefa Barzanî, hemverê dewleta İraqê de nîyî hemverê teknolojîya teyarê de şer vîn kerdo, bi heme Barzanîyan derbasî Mahabad bîyo.  Rojhelatî de bajarê Mahabadê de kurdê ha mîyan hewldayişanê ke xo bindestî ra bixelesnî!...

Sey êşiranê Celalî, Mîlanî, Şîkakî, Herkî, Begzade, Zerza, Qerapapax( azerî yî la kurdkî qisey kenî û sey kurdan ciwîyênî) Mamaş, Debokrî, Mangur, Gawurk, Kelhor, Caf Rojhelatî de êşirê sereke yî. Êşira tewr pil Kelhor bî. Nufûsa Mahabadê o wext 16 hezar bîyo. Mahabadê panç keyeyî cihûyan, di armenî yew fotografkêş, o bînî zî şerabroş û çend azerîye karmend û mîsyoner estbî.

Serra 16 Îlonê 1942 de grubêk kurdan bi kilmekî bi nameyê Komela; Komeley Jiyanewey Kurdistan yan Komeleya Cuya Kurdistan rêxistina netewperwerî ya nimitkî ronênî. Roj ra rojî Komela mîyanê bajarî de zêdeyêr biyênî bibandorî. Qazî Mihemed dima ra beno endemê aye. Têsira partîya kurdanê Başûr bi nameyê Hiwa, ser o kurdanê Rojhelatî de bîyo ke rêxistan wînayîn awan bikerî.

Tebaxa 1944ê de koyê Dalanparê ke mîyanê sinoranê sêgoşeyê Iraq,Îran û Tirkîye de seba qebulkerdişê sembolîka yewîtîya Kurdistana Gird, xencî Rojawa, mîyanê delegeyanî sê perçeyê bînê Kurdistanî de kombîyayişêk virazîyayo û semeda berjewendîya Kurdistana Gird û paştdayişa yewbînan “Peymana Hîrî Sinoran” îmza kerda. Qasim Qadiriyî Komela û Rojhelatî, Şêx Ebeydullah Başûr, Qazî Mela Wehap zî Bakurî temsîl kerdênî.

Serra 1941ê de Rojawayê Îranî, Rojhelatî Kurdistan, hetê bakurî YKSS, başûr ra zî Îngîlîz dagir kenî.

Çend aktorî û hêz estî: Rûs, dewleta Îran, azerî, kurd û eşîrê kurdan labêla hêz û aktorê dîyarker û subje rûs î.  Azerîyan û kurdan obje yî, tayînkerdişê qederê xo rûsana besto û bi rûsan wazênî bibî subje.

Rûsan di reyî kurdan ra waşto ke heyetî bierşawîyî Bakuyî. Reya verîn semeda ke kurdî nedekewî bînî hakîmîyetanê hêzanê bînan, malumat dîyayo înan. La Rusan dîyo ke netewperwerîya kurdan ha berzî bena.

Heyetê diyîn serra 19445ê de şîyî Bakuyî.  Rûs semeda ku kurdê nêdekewî bînî sewbîna hêzan sey îngîlîzanî, bînê hakîmîyete Azerbeycan de û bi paşdayiş, teşwiq, destek û hamîyetê  rûsan de kurdan ra waşto ke Mahabadê de nîmxoserîyêk înşa bikerî. Rûsan xencî çend kesan kurd îkna kerdibi ke azadîya kurdan bê hegemonyaya Sovyetan realîze nêbena. Rûsan kurdan ra vatênî wexta ke kurdan Tirkîye û Iraqê resayî xoserîya xo, o wext tîya şima zî xoserîya xo îlan bikerî.  

Silehatdarên rûsan soz dabi heyetê ke sey tank, top, tivingê bi makîne, demançe, hetê aborî destek bidî Mahabadî, perwerdeya leşkerî bidî kurdanî, wendekarî kurd Baku de şîrî zanîngeh biwanî û matbaayêk bidî hukemata Komara Kurdistanî labêla nîmî sozê xo nêerdî ca.

Bi teşwiqa Rûsan Komela nameyê xo bedelnêna, kena Partîya Demokrata Kurdistanî.

Sebebê esasîya dagirkerdişê rûsan no yo bî ke waştênî îmtîyazê petrolî bigîrî xo destî.

Labêla rûs hata peynî ser sozê xo de nêvindênî, menfeat û berjewendîyê rûsan ke herême de qediya û ewca ra vejîyayî kurd bi teyna serê xo yê mendî.  Herçiqaş semeda xoverdayiş artêşêk viraştibi zî, şer nêkenî, bêxoverdayiş Mahabad teslîmê dewlata Îran kerdibi.  

31 Adarê 1947 de bi îdamê Qazî Mihemed, Seyfî Qazî û Sadr Qazî Komara Kurdistan raşîyêna.

Qazî Mihemedî ra verî teslîmgirewtişê komarî tira vanî”biremî” o vano, “ mi soz dayo netewa xo ke ez înan muhafaza bikero, eka ez biremo zaf tehda û zirar bide mîlleta mi nayê ra ez nêwazêno biremo, wa bêrî hesabanê xo mi ra bipersî.” 

Komara Kurdistan, adirê netewperwerîya kurdan Rojhelat  wekerdî, perçeyanê bînan de zî no adirê geş û berz kerdî. Komara bi emrê xo yê kilmêk hama zî têsîra kurdan kena, hêvî û bawerîya înanê azadî zindî tepişêna.

Kurd hîrî sebeban ra vîndî  û mexlub benî yew rîdî bêteknolojî diyîn zî rîdî eşîran; çînbîyayişê aqil û peymanêk hemparî ra.  Mersela Mîr Bedirxan, Simko Şîkakî, Şêx Sêîd, Agirî, Seyîd Riza, ewro zî Bînxetî  û koyanê ma de ha rîdî teknolojî  ra ha vîn kenî…. Hîrîyîn zî rîdî îxanetê aktoranê dîyarkerî ma vîn kenî. Mahabadê rîdî Rûsan ma vîn kerdî.

Çi rûs benî çi amerika beno, no hêzî sereke tim wazênî kurdan semeda emelan û amacanê xo bikarbêrî û dima ra kurdan nîm rayer de verdanî; danî kurdî vînkerdiş kenî la ganî ma hînî tarîxê û vînkerdişanê xo rê bimûsî ke ma bi haweyêko tewbigerî ke ma bide înan vînkerdiş.

Ewro zî ma nêzanî ma bawerîya Ameriqa bikerî nîyî bawerîya rûs bikerî. Bitaybetî Bînxetî de serê ma têmîyankewte yo labelê ganî Bînxetî de tarîx û qederê Komara Kurdistan tîya de tekerûr nêkero!...

Kitabo ke  bi nameyê Ji Rizgarkirina Hişê Ji Mêtingerîyê yê Ngugî wa Thiong’o, Fexrîya Adsay îngîlîzî açarnoyo kurmancî, no kitabî hemverê kolonyalîstan de şarê Kenya senî xo ver dayo, tecrubeyanê înan ma wanênî.  Ma tîya de  vênêne ke  tîyatro semeda şarê Kenya hemverê kolonyalîstan de senî bîyo wasitayêk bibandorê azadker î.

Ma zî Mababadê zî azadkerîya opera vênenî. No kitabê tewr zaf zî  bandora “opereya kurdan”  bala mi antî. Aşma Adara 1945ê de Mabahabê de grubêk xortanê partî bi nameyê “Dayika Niştîman” dest bi nîmayişkerdişê  operayêk kerdî. Opera bi fekê Mahabadî ra bî, mesajê netewperwerî danî. Cira verî sewbîna çîyî ê hende bandor û têsîrê şar nêkerdbî. Performansa aye bibî sey ayîna dînî ya evangelîst. Fikr, hîs, ramanê zafanê kesan bedelnabî. Aye Mahabad kerdî bajarêko netewperwer î. Atmosferê bajarî bi netewperwerî pir kerdibi, Dayika Niştîman bandorêka gird kerdibi kurdan ke reya verîn bi drameyêk biyênî şadê dej û jananê xo.

Semeda xo azadkerdişê kolonyalîzmê ra no herdî nîmune, ma mojnêne ke huner senî cayo ke bibandor û giring gêno. Nayê ra kolonyalbîyayox, hîna zaf huneranê xo geş û berz bikerî. Hetobîn ra averşîyayişê netewêk, qasî averşîyayişê huneran aye yo. Huner azad keno, aver beno û bextewar keno.