Fuarê Kitaban yê Amedî de Venganeyê Weşanxaneyê Vateyî

                                    

Berken Bereh, Bakurê welatî, Mueyed Teyib zî Başûrê welatî ra yo, her di zî bîyî pîrê şiîrê kurdkî yî.Mi programê Fuara Kitabanê Amedî de dîbi ke, roja peyêna fuarî de hetê Weşanxaneyê Avestayî ra semeda no şaîranê gewreyê di perçeyî cîyayê welatê ma qisevajêke organîze kerdo; di perçeyî cîyayê welatê qasî seatêk bibî yew î. Teyna semeda no qisêvajî mi waştî ez şîro fuarî; têhet amêyişê du şaîrê cîyayê di perçeyê welatê ma; ez hem zerrzîz kerdo, hem zî seba na qisevajê şayêko û heycanêko cîyawaz û ecib mi xo de hîs kerdênî.

 

Ez ke resayo keyberê fuarî, qisevajî ra pançês deqa mendîbî,ez ber dekewto zerê, cayê qisevajê Salona Dîcle ez yewî ra persayo, va" katêk cor şo, ha weyra de ye." Ez şîyo salono çend kes tene estbî, sandalyeyanê rêza verênî ra sandalyeyêkê de ronişto.

Ma kurdê Bakurî, qasî kurdanê Rojhelat û Başûr, şiîra hes nêkenî. Wexto Rojhelat û Başûr de aktîvîteyêk şiîre bena, salono fek ra pirr bena, kê derzîn bierzî nêkewna erdî, weyra de şiîrê girseyî bîyo la ma de  hama teyna bi ferdan sinordar o.  Salonê zaf veng nêbî la zaf zî pirr nêbîbi, cayanê venganî xo dîyar kerdênî.

  

                                     

Wayîr û mudirê weşanxaneyê Avesta Evdila Keskîn moderator bî. Kîşta ey a raştê de Mueyed Teyib, a çepê de zî Berken Bereh roniştbî. Bi na persa Evdila Keskîn, "şima key ra û senî yewbînî şinasnayo" qisevajî dest pê kerdî. Çîyî ke vîrê mi de mendî neyî:

 

Mueyed Teyib va: " mi Bexdatê de huquq wendênî, çend şiîrê mi mîyanê şarê de vîla bîbî, ez miney bibo namdarî. O wext eka ti romannuştox bibîyanî, ganî to seba Saddamî romanêk binuştênî, eka ti resema bibîyanî ganî to potreyêk Saddamî biviraştênî, eka ti muzîkjen bibîyanî ganî tu semeda Saddamî deyîrêk bivatênî, rojêk çend merdimê Saddamî amêyî hetî, mi ra va" şiîrê to ê hende mîyane şare de vîla bîyî la to hama Saddamî şiîrêk nênuşta, to rê hefteyêk muhletî, ti ganî semeda Saddamî şiîrêk binusî",  kê nêşênî bivajî nêy, eka kê biamênî çimgirewtişê qetîyen kê amênî kiştişê, mi xo ra va "ez sebikero" mi wendişê xo yê unîversîte caverda, ez şîyo koyanê Kurdistan de bîyo pêşmerge."  Verî wendişê şiîrêke eşqî de  Mueyed Teyib semed şiîranê xo yê eşqî va ke "wextanê xo pêşmergîtî de mi heme şiîrê xo yê eşqe û herskerdiş veşnayî, mi vatênî ney çi yî, la ewro ez  xo zaf gunekar hîs keno, semeda ke ez miney guneyê xo ef bikero, ez wazêno şima rê şiîrêk eşq biwano."

  

Berken Bereh zî mîyanê qalkerdişê xo derheqê şiîrê kurdkî yê Bakurî de dî tespîtê balkêş kerdî: " Yewîn, şiîrê Bakurî, bînê têsîre tirkî de mendo, hetê ruhî ra kurdbîyayiş qels û zeîf mendo la şiîre Behdînanî goreyê hetê ma zaf zêde ruhkurd o. Diyîn zî, herçiqas welatê ma perçe kerdo; yewîtîya ziwanê ma nêvirazîyaye, cîyatîya alfebeyan esta zî la nêşêyî şiîra ma perçe bikerî; şiîrê ma deja ma, kula ma, eşqê ma yew o."

Bi persanî, wendişê şiîran, behsekerdişê xatirayanê xo û tewir tewir babetan de fikranê xo vatiş, programê seatêk ramite. Seatêk ê hende delal û xorîn bî, ez bêrîya na seatî keno, ez bikero zî.

Ez şîyo standa Aveste. Mi kitabê şiîranê peyênê Berken Bereh, Çemê Baranê  mi da ey îmzakerdiş. Mi reya verîn serra 2015ê de mi Enqera Berken Bereh dî, o wexto firsat kewto mi destê qasî seatêk ez şêyo sohbetê ey goştarî bikero. Mabên ra çar serrî viyertî, mi ra zaf balkêş amê, mamoste Berkenî ez şinasnayo.  Kitabê şiîranê peyênê Mueyed Teyip, Gemiyek li Nav Biyabanê mi da ey îmzekerdiş. Risteyî şiîrê Mueyed Teyip deja kurdbîyayiş ê hende xorîn ra danî mi hîskerdişê, ge-ge çend rojan ez nêşêno, ez nêewtûrono newe ra kitabê ey abikero. Vîste îmzekerdişê de mi firset dî ke, ser o şiîranê ey de no fikrê xo bivajo. Dima ra oyê bi no vateyan"Diyarî bo hevalê êşa me yek e Kek Welat digel rêzên min. Mueyed Teyip,6/10/2019, Amed" kitabê xo îmza kerdî. Hata nika qet şairêk û nuştoxêk bi vateyanê ê hende rindêk û delal kitabê xo mi rê îmza nêkerdo.

Mi û Evdila Keskîn ser o payan de miney qisey kerdî. Evdila Keskîn vatênî" ma geyrênî kesanê ke şîyênî îngîlîzî û fransizî ra açarnayişê zazakî bikerî, ma wazênî tayê klasîkanê edebîyat îngîlîzî û fransizî biaçarnî zazakî la ma açarnayoxî nêveynênî." 

  

Mi Evdila Keskînî ra va "programê tewr zerrzîz, baş û delalê fuarî qisevajê Berken Bereh û Mueyed Teyib o; şima di şairê di perçeyê cîyê welatê ma erdî têhetî." Ey zî va"xora ma wazênê ke no formatî de bernameyan hîna zaf organîze bikerî."

Semeda ke roja peyêna fuarî bî, fuarî hem zaf qelabalix bî hem zî zerê zaf germ bî kê nêşênî nefes bigîrî. No atmosferê de ez standanê weşanxaneyan geyrayo.

Mi standa Weşanxaneyê Wardozî ra kitabê hîkayeyanê Bahoz Baranî Qiza Bavê Xwe, ê Lîsê ra romanê peyên Şener Ozmenî Qiseyên Xerîbîyê erîna daye îmzakerdiş zî Şener Ozmen romannuştoxîya kurdîya kurmancî niftika tewr jor a, ê Avesta ra kitabê şiîranê peyênê Kawa Nemir Soneyên Sewdaserê, ê Metîs ra Melez Bilinçê Daryush Shayegan, mi waştî Yarali Bilinç ê zî biêrîno la nêmendbi, ê Îtîhakî ra semeda ke  her yewî des lîra dayênî mi antolojîya şiîranê Ahmet Oktay, Kaç Kişiyiz Kendimiz de û bîyografîya Mao Zedongê Philip Short nuşto, mi biêrînayî.  

Semeda ke ez bi bûtçeyêk şenik şîbo fuarî, semeda ke ez nêşêno kitabanê nuştoxanê kurdkî biêrîno mi hemverê înan de xo suçdar hîs kerdênî, nayê ra mi zaf nêwaştênî nuştoxan dir bikewo têkîlîyî. Hem zî ez nêşêno goreyê zerba xo kitabanê neweyan û başanê kurdkî bierîno...

Labela çîyêko ecib û weş qewimîya!... Verê Weşanxaneyê Avesta de mi hevalê xo nuştox, fotografger, blogger, rojnameger Omer Faruk Baranî dî, ma yewbînî persayî. Omer Faruk xo rê xover va" kekê Welat, ti kamcîn kitaban wazênî bivajî, ez wazêno porîn xelatê to bikero, ti ke bîyî meaşîn ti zî yewna rê xelat bikerî." Omer Faruqî şeş kitabê neweyî Avesta xelatê mi kerdî: Têbîniyeka Înan Eroglu, Şapata Enwer Karahan, Çar Mîxê Ciwanmerd Kulek,Serpêhatiyên Aliceê li Welatekî Ecêba  Lewis Carroll, Darül İslama Mark Sykes û études Kurdes Institut Kurde de Parisê Kamîran Alî Bedîrxanî. Fehmheratî û barkerdişê Omer Faruqî ez hem zaf şa û sereberzê kerdo hem zî çiqas yeno mi vîrê keyfa mi yeno...

Mi aşma adarê 2011ê de dest bi kirdkî wendişê kerdbî la xencî Rojnameyê Azadîya Welatî bîn destê mi de qet metaryalêk çîn bî, xora Azadîya Welatê de zî o wext yew-di nuşteyî weşenîyanî.

   

Cuya mi de Fuara Kitabanê Ameda serra 2011ê sey mîladêk a. Fuara kitabanê serra 2011ê bedelnayişê cuya mi faktorêk zaf bandorker û dîyarker a. Serre 2011ê de ez reya verîn beşdarê Fuara Kitabanê  Amed bîyo, reya verîn ez weyra de bander bîyo ke weşanxaneyî, kitabî, kovarî kurdkî estî. Kitabê kurdkîyê xo tewr verînê Dilopa Zerrî ya J. Îhsan Espar, Ez Gula ra Hes Kena ê Roşan Lezgînî û Rojnameyê Newepelî mi weyra de standa Weşanxaneyê Vateyî ra êrînayîbi 

Emserre weşanxaneyê ma kirdan ra teyna Roşna cayê xo girewte bî.Bi hêvîyêka serra bînê bi kitabanê zafêrî cayê xo fuarî de veng nêkero.

 

Ez raştê kek Hesenî Aslanî amêyo, ey ez hayîdar kerdo ke Kovara Vateyî standa weşanxaneyê Rupelî de esto, mi Kovara Vate weyra peyda kerdî. Xora Weşanxaneyê Vate di serrî yo beşdarî fuarî nêbeno, hem zî çend serrîyo ke hetê weşanayişê kitaban de zî sist bîyo. Venganeya Vate û cayê ey fuarî xo zaf  dîyar kerdênî û danî hîskerdiş. Bi hêvîyêka serra bînê bi kitabanê neweyan û başan fuarî de venganeyê xo pirr bikero.

*Na nuşte hûmare 62înê Kovara Vateyî de amêya weşanayiş, ez bi şeklo nêredaktaye tîya de weşenêno.

Albûma Botan a Awaza Çîya û Vejandina Dengan

                      

Ez muzîka Kurdî wekî muzîka tradîsyonî; devkî û teknolojîk dikim du kategorîyan. Ji muzîka modern a Kurdî qesta min muzîka ku bi amûrên teknolojîk ên wekî plak, kaset û di studyoyan de çê dibe ye. Muzîka tradîsyonî jî naturel e, di nava gel de çê dibe. Temenê muzîka Kurdî ya teknolojîk a Bakur herî zêde dikare xwe bigihîne salên heftêyan. Piştî ku gund hatin valakirin û şewitandin ekserîyeta nûfûsa Kurdan berê xwe da bajaran. Li dû salên nodî muzîka kurdî ya teknolojîk geş bû lê vê geşbûnê xwe li ser tradîsyona xwe ne; li ser teqlîd û îdxalkirina muzîkên gelên din ava kir. Ji ber vê yekê muzîka Kurdî hem ji tradîsyona xwe ya salan qetîya hem jî nekaribû tradîsyoneke nû jî ava bike û tê de qrîzeke ontolojîk peyda bû ku hêj jî dewam dike.

Bi taybetî piştî salên du hezar û dehan di muzîka Kurdî de (qesta min muzîka Kurdî ya Bakur e) hewldan û lêgerîna avakirina tradîsyoneke nû, sentez û modernîzekirina muzîka tradîsyonî dest pê kir. Bingeha hewla avakirina tradîsyoneke nû bi piranî edebîyata Kurdî ye. Ew dixwaze ji wir tiştekî derxe. Hewldanên modernîzekirina muzîka Kurdî jî li ser qada muzîka tradîsyonî ava dibin. Ew dixwazin senteza muzîka teknolojîk û tradîsyonî çêkin. Sedema van lêgerîn û hewldanan a yekem, qrîza ontolojîk a ku muzîk Kurdî tê de ye. Li cîyekî ez rastî tespîteka etnomuzîkologekî Belçîkayî hatibûm. Wisa digot: “Civakên ku kilamên xwe yên gelêrî nabêjin, kultura wan civakan mehkûmê tunebûn û korbûnê ye.”  Mirov dibêje qey ev tespît ji bo rewşa muzîka Kurdî ya îroyîn hatîye gotin…  Ev tespît jî sedema duyem a hewldan û lêgerînan îzah dike. Çimkî ji muzîka Kurdî ya teknolojîk hema hema tu tişt nehat.

Berîy vê bi çend rojan albûma nû ya Awaza Çîya bi navê "Botan" li ser platformên medyayê civakî hat belavkirin. Di albûmê de deh kilamên gelêrî yên herêma Botan, kilamên bi Kurdîya Kurmancî hene. Aranjorê albûmê jî Mehmud Berazî ye. Hewldan û lêgerînên deh salên dawî yên muzîk Kurdî di albûma Botanê de xwe bi zelalî û geşbûnî nîşanî me didin.

Piranîya mirovên bindest çi amûrên çanda xwe yên maddî çi yên manewî qedir û qiymeta wan nizanin û wan neparêzin. Di nav çanda Kurdî de qadeke ku zahf hatîye îxmalkirin jî qada dengên Kurdî ye. Ger ez ne xelet bim di muzîka Kurdî de li ser deng, rîtm, tingîn… ên Kurdî xebateke zanistî ya qeydkirin, berhevkirin, pênasekirin, cûrekirin, tasnîfkirin û hejmartina dengan çênebûye. Gelo di muzîka Kurdî de çend deng hene? Taybetmendîyên wan çi ne? Çiqas dengên muzîka Kurdî mirine? Mirina dengan li gorî yê gotina zûtir çêdibe. Divê em gavek berî gavekê dengên Kurdî berhev bikin û ji mirinê xelas bikin.

Beramberî her gotinê dengek heye. Lê beramberî her dengî gotinek nîn e. Pêşî deng hebû, paşê gotin çêbû. Gotin bikodbûna dengan e. Lorik û hawar deng in. Kilam, gotin in. Lorik û hawar li gorî kilaman prîmîtîf in. Çawa resm bi xêzekê dest pê dike, mirov dikare bêje ku muzîkê jî bi tingîna lorikan dest pê kirîye. Di muzîka Kurdî de ji hêla gotinê ve mêr serdest in. Ji hêla dengan ve jî jin serdest in. Di albûma Botan de serdestîya dengên muzîkjenên jin berbiçav e. Gotin bi iqtîdarê ve têkildar e, deng bi bindestbûnê ve. Ji ber vê bindest, klîşeya “Hûn dengê me nabihîzin”ê tekrar dikin. Spîvak di xebata xwe ya bi navê  “Madun dikare qise bike” de nîşanî me dide ku gotinên madunan/bindestan tune ne, yên wan tenê deng in. Di muzîka Kurdî de jinên Kurd çima ne domînant in û ne xwedî gotin in? Hêja Netirkê di rojnameya Yeni Özgür Politikayê de, li ser vê pirsê nivîseke bi navê “Wî wî wî” nivîsîbû. Ji hêla dengên muzîka Kurdî de serdestbûna jinan, di peywendîya deshilatdarîyê de bindestbûna wan nîşanî me dida.

Deng ji gotinê gelekî bi qudrettir e. Peywendîya gotinê bi hiş ra heye lê ya deng bi ruh, bîra kolektîf û takekesî ra heye. Helbest çiqas kûr û geş be jî nikare xwe bigihîne geşbûn û kûrbûna dengê muzîkê. Marcel Proust, di Gerran Bo Katî Ledestçû (Li Soranî wilo hatiye wergerandin) de, di qismekî dirêj ê romanê de dixwaza kûrbûn û geşbûna vê parçika berhemeke muzîke vêbêje lê gotin besî wî nakin. Di fîlma Kazim Oz "Zerê" de meriv dibîne ku dengê kilamekê çawa dibe wesîleya rêwîtîya ber bi xwebûnê xwe ve.

Têkilîya bîra takekesî û kolektîv a bi muzîkê re çi ye? Dema ku berhemeke muzîkê karibe hem xwe bigihînê bîra takekesî, hem jî ya kolektîv wê çaxê ew berhem mayînde dibe. Muzîkjenên Kurd gelek caran di bîra takekesî de dimînîn û nikarin di nav bîra kolektîv û takekesî de sentez an jî pirekê çêkin. Jixwe muzîka Kurdî ya teknolojîk ji bîra kolektiv a tradîsyonî qetîyaye.

Muzîka Kurdî ya teknolojîk tenê ji hêla gotinan ve na, ji hêla dengan ve jî ji tradîsyona xwe qetîyaye. Piranîya gotinên stranên muzîka Kurdî ya teknolojîk, bi peyvên Kurdî lê bi mantiqa zimanê Tirkî tên nivîsandin. Li gorî gotinê, xisareke mezin li dengên Kurdî ketiye û ew hatine îxmalkirin. Lê albûma Botan vejendina dengên Kurdî ye. Ev taybetî jî di kilamên Çiyayê Cudî, Heyran Jaro, Êvar E û Mîrane de xwe nîşan dide.

Di albûmê de ahenga deng û gotinê gelekî xweş û geş e; ew zewqeke edebî ya kûr dide me. Dema ku ez li albûma Botan guhdarî dikim, ji gotinên kilaman zêdetir di nava dengên kilmanan de kûr dibim û diponijim...

Giringîtirîn alîyê albûma Botan a Awaza Çîya ev e ku senteza muzîka Kurdî ya tradîsyonî û teknolojîk çêkirîye û tradîsyona muzîka Kurdî ji nû ve diafirîne, wê modernîze dike. Bi hêvîya ku ev alîyê albûmê jî bibe mijare nivîsa kesekî din…

 * Ev nivîs berî di hejmara 11anê Rojnameyê Xwebûnî de hatîye weşandin.

Qalîteya Kurtefîlma “Hazirîyek Bo Derengmayînê” û Înşakirina Kurdekî Nû

                                                                                            

“Her çîyî wextê xo de weş bî ma her çîyê xo de erey kewtibi” Roşan Lezgîn

Ji ber Şewba Vîrûsa Coronayê, Şanoya Bajêr a Amedê çend listikên xwe û gelek derhênerên kurd jî fîlm, kurtefîlm û belgefilmên xwe li ser platformên medyaya civakî weşandin. Derhênerê ciwan ê sînemayê kurdî Aram Dildar jî kurtefilma xwe ya bi navê “Hazirîyek Bo Derengmayînê” parve kir.

Aram Dildar, kurtefîlma xwe ya “Hazirîyek Bo Derengmayînê” di sala 2018an de kişandîye. Fîlm, 14 deqe û 30 sanîye ye. Berî vê jî di sala 2009an de, bi navê “Binevş”, di sala 2010an de bi navê “Tixûbên Nepenî” û di  sala 2015ande bi navê “Da” sê kurtefîlm kişandine. Dildar, wekî listikvan, alîkarê derhêner û derhêner, di çend xebatên din de jî kar kiriye.

Min dema cara yekem berê xwe da kurtefilmê, tişta ku hat bîra min ev bû: Dildar, bi kurtefilma xwe ya “Hazirîyek Bo Derengmayînê” qalîteya sînemaya Kurdî berz kirîye…

Hazirîyek Bo Derengmayînê: Navê kurtefîlmê ewqas felsefîk û ontolojik e ku tenê ji ber navê xwe dikare xwe bi mirov bide temaşekirin. Wekî dîyardeyekê, hazirî bi dema bê re, derengmayîn jî bi dema borî re  peywendîdar e. Derengmayîn, di konteksa kurtefilmê de, bi dema bê ra têkildar e. Derengmayîneke ku hêj dest pê nekirîye. Derengmayîneke ku li siberojê-dahatûyê li benda lehengê kurtefîlmê ye. Gelo derengmayîneke çawa li hêvîya wî ye?

Navê lehengê kurtefîlmê Selîm e; kesêkî henûn û di halê xwe de ye, ew bi şofêriya teqsiya ticarî debara xwe dike lê ji ber ku teqsîya wî gelek kevn û xurda bûye û tim xira dibe, kare wî ne li rê ye û nameşe. Çîroka kurtefîlmê ji vir derdikeve.

Selîm, rojekê li qehwexane dibihîzê ku dewlet ji bo kirîna maşîneyan alîkariyê dide astengdar û kêmendaman.  Selîm jî hewl dide ji bo bavê xwe rapor derbixe û bi vê rêyê teqsiyeke nû bikire. Gelo çima kirîna maşîneke nû ji Selîm rê ewqas ferz bûye? Bi axaftineke wî ya bi telefonî, bersiva vê pirse zelal dibe; jiyaneke ku Selîm naxwaze jê re dereng bimîne heye.

Wekî ji navê kurtefîlmê jî dîyar dike ku temaya sereke ya kurtefilmê derengmayîn e. Derengmayîn, mehrummayîn, wendakirin; nejiyîn e. Selîm dê ji kîjan jiyînê mehrum bimîne û dê kijan jîyînê wenda bike? Gelo Selîm dê ji evîna xwe re dereng bimîne û ji mirazên xwe mehrûm bimîne? Gelo heta dawiya emrê xwe, wê evîna wî ya bêmiraz dê wî biêşine û jê re bibe kul û keser?

Qedera Selîm bi kirîna maşîna nû ra hatîye bestin: Ji bo ku Selîm dereng nemine, derfet an jî hêviyek maye; bi rapora bavê xwe, kirîna teqsîya nû.  Wekî nav, “Bo Derengnemayînê Dawîtirîn Hêvî”, zêdetir li naveroka kurtefilmê tê. Selîm tam êdî dê rapora bavê xwe werbigre lê bavê wî ji vê dinyayê bar dike. Kurtefilmê, xwe li ser mirina bavê wî ava kirîye. Gewretirîn qalîteya kurtefilmê jî tam ji vir derdikeve:

Em gelek kes dizanin ku bi kîjan têkilîyên ne etîk û ne qanunî rapor tên derxisitin. Jixwe derhêner, di kurtefîlmê de wan têkilîyan nîşanî me dide.  Selîm jî bi wan têkilî an jî rêbazan dixwaze ji bavê xwe ra raporê derbixe. Di gelek filmên Îranî de, bi taybetî jî di yên Macit Macidî de determînîzmeke edaletê îlahî heye. Di vê kurtefîlmê de jî mirov dibêje qey, ji bo ku Selîm li gorî etîk û qanûnê tevnegerîyaye, mirina bavê wî, ji wî re bûye wekî cezakirineke îlahî.

Ji ber ku “Hazirîyek Bo Derengmayînê”, kurtefîlmeke kurdî ye, em nikarin derhêner, bi sedema ku li gorî “hiqûq”ê hereket nekiriye rexne bikin û bidarizînin. Yek; di peywendîya serdest û bindestan de, ne rast e ku derhênerekî netewa bindest, xwe wekî etîkparêz û hiqûqparêz bibîne. Berevajîyê vê; di vê yekê de derhênerek, nivîskarek an jî hunermendekî netewa bindest, heke wilo tevbigere, ev dê bibe xwebîyanî û nezanîya wî-wê!...

Ya duduyan jî, em ferz bikin ku Selîm ew cezayê îlahî heq kirîye. Ma li vir jî bêedaletîyek tune ye gelo? Berî ku Selîm ji bo vê kiryara xwe bê darizandin û tawanbarkirin, divê struktura civakî; şert û mercên ku vê kiryarên bi Selîm daye kirinê bê darizandin. Çimkî wî ji neçariyê, ji xwe re rêyeke wilo peyda kirîye, Selîm mexdûrê şert û mercên sosyolojîk e.

Derhêner, neketîye hişmendîya xwebîyanîbûn û nezanîya rewşenbîr û takekesên netewa bindest, wekî takekesek û derhênerek neteweke bindest lê bi hişmendîyeke azad û ronak, bi mirina bavî re, têkilîya kurdan û serdestan, bi me dide pirsyarkirin. Dibe ku lehengê xwe ji derengmayînê rizgar nekirîye lê lehengê xwe ji koletîyê rizgar kirîye. Mirina bavê wî, ne wekî cezakirina Selîm, bereksê wê mîna azadkirina Selîm nîşanî me daye. Ku bavê wî nemirîyana, dewlet dê bibûna wekî xelaskarê Selîm. Ew dê ji nebûna derengmayî re bibûna kole.

Di têkilîya kole û efendî de, nêrîna herî kûr a kole ew e ku ew dibêje qey bê efendî nikare bijî, ji hêla ekonomîk re ew tim rajêrî efendî ye. Aram Dildar, bi kurtefîlma xwe vê ferasetê dişkîne. Ew, lehengê xwe, ji koletîya rajêrîya ekonomîk azad dike û lêgêrînên nû dide ber wî.

Gelo Selîm piştî ji koletîyê azad bû divê ji derengmayînê xwe çawa azad bike? Mirina bavê wî bû sedem ku xwe ji derengmayînê rizgar neke,  jixwe heke bikira jî ne xwe rizgarkirin, dê xwe kolekirin bûya. Rastî ew e ku bi vê rêyê xwe azad nekirîye. Lê ji bo ku li hemberî derengmayînê têk neçe, rîyên din lazim e bê dîtin. Ev rê jî di sînemaya kurdî, edebîyata kurdî, muzîkê kurdî re derbas dibin. Ji bo ku Selîm (em her yek Selîmek in) ji derengmayînê azad bike, sînemaya kurdî çi riyan nîşanî me dide?

Em kurd netewek derengmayî ne, mirov dibêje qey derengmayîn bûye qederê me, ji ber vê jî derengbûyîn, li ser me bûye dîyardeyeke kompleksî û patolojîk. Sînemaya kurdî bi înşakirin û afirandina kurdekî nû; afirandina takekesiyeke Kurd, dikare Kurdan ji derengmayînê û pirsgirêkên din azad bike!...

Giringîya din a kurtefilma Hazirîyek Bo Derengmayînê ev e ku, di nava xwe de çirûsk û nîşaneyên înşakirina kurdek nû û afirandina takekes dihewine. Bi xebatên baştir ev nîşanayê bibin realîte me.

*Ev nivîs berî di malpera Sinemaya Serbixwe de hatîye weşandin.

Di Filma Kilamek Ji Bo Beko ya Nîzamettîn Ariçî de Şikandina Temsîla “Beko”yî

                                                     

Filma yekema bi kurdî; bi kurdîya kurmancî sala 1992an de bi nava Kilamek Ji Bo Beko bi derhênerîya Nîzamettîn Ariçî, li Ermenîstan û Elmanyayê hatîye kişandin. Seatek û çil deqa ye.

Wexta çûyînna leşkerîye birayê piçûkê Beko hatîye lê bira naxwaze biçe leşkerîye, dixwaze biçe bibe pêşmerge. Her tiştê xwe li pey dihêle dixwaze xwe bigîhine pêşmergeyan. Fîlme wekî ku li gundekî Suruçê derbaz dibe. Leşker tirkan diavêjin li serê gundê, hemû gundîyan top dikin, qumutan ji muxtarê ciwanên gundan dipirse, tene nizanin ku birayê Beko li ku ye, qomutan ji Bekoyê aqibetê bira wî diperse, Beko dibêje “ ji bo karê çûye bajarî.” Leşkerî di nava gundîyan de erîşê û berra Bekoyê didin. Li dû tarûmarkirina gundê leşkerî ji gundê derdikevin, Bekoyê di nava xwînê de mayîyê  jî ligel xwe dibirin. Li rêyê pêvçûn derdikeve Beko derfet dibîne ji destên leşkeran direve. Beko  li bin sîya kuştinê bi zor û bela bi qaçaxtî çemê Feratê derbaz dike xwe digîhine li Binxetê. Dikeve li pey şopa bîrayê xwe, dixwaze aqibetê birayê xwe fer bibe, xwe bigihîne wî. Çend pêşmerge hata derbazkirina sinorê Bekoyê ligel xwe dibirin. Alîya dinê sinorê de ji ber ku şer gurtir e, kurdên ku ji ber şêrê İraq û Îranê revîyane xwe li çîyayan spartina, Bekoye di nava wan de dihêlîn.

Encamên şerê, trajedîya şerê, bandora şerê, tirsa mirinê, zarokên sêwî yên tranvamatîk, gundên xerakirî,  di nav çîyayan de li ber xwe didin û dev ji jîyan bernadin; wekî zarokan perwerdekirin, hezkirina pêşmergeyan û Mele Mistafa Barzanî, xwastina vegerê li gundên xwe, xwedî derketina li welatê xwe, em di filmê de dibînîn.

Dîmen û sehneyî filmê gelek baş în lê listikavanetî ji dûrî rastî, çêkirî û amotorane maye. Ji xeynî çend listikvanan listikvan rolê xwe nadin hîskirin û ne realîst în. Em di listikvanan de psîkolojîya şerê nabînîn. Qiseykirina listikvanan ne bi devoka kurmancîya Behdînan bi ê Serhedî qelsbûna realîstnebûna filmê nîşande me dide.

Filmê ji nîşandayîn û hîsdayînê mijarê xwe zêde rewş, rastî û konjektorê ku kurdî tê de ne, hêbûna wan, perçebûnî û dagirbûna welatê wan û azadîya wan ji xwe ra kirîye derdê û problemê ku nîşanê dinyayê bide.

Kurdek dema ku nava Bekoyê bibihêze teqez Destan Mem û Zîn tê bîra wî. Destanê ji ber fesadîya Beko Mem û Zîn nikarin miradê xwe şa bibin. Di nava  kurdan de Beko dibe temsîla xayîntî, cehtî, cûdakerî, nerenîker, yekîtîneparêzî,  sedemê çênebûna yekîtî û negihîştina azadî!... Beko di serhildana Mîr Bedirxan de dibe Êzdînşêr, yê Şêx Sêîdê de dibe Qasim, yê Dêrsimê dibe Rayber û yê Kerkûkê dibe...

Berî temaşekirina filmê ji ber nava filmê min got qey filmê dîrekt bi Mem û Zînê ra peywendîdar e. Film dîrekt bi Mem û Zînê ra ne tekildar e lê bekgrawndê filmê de jî Destan Mem û Zîn heye. Hem em ji nava filmê hem jî ji gelek cîyên di filmê de bibîrxistina Mem û Zîn dibînîn. Bi min Nîzamettîn  Ariç bi vê filmê xwe xwastîya temsîla “Beko”yê bişkîne û ji nû ve biafirîne.Bi min jî gihîştîye armanca xwe. Di peywendîya şikandina temsîlê de filmekî gelek serkewtî û baş e. Ji vê alîye ve di nava sînemaya kurdî de cîyawazî wî filmê heye.   

Filmê temsîlê Bekoyê cûdaker şikandiye, temsîla Bekoyê ji nû ve afirandîye. Temaşeker di filmê de dibêje qey Beko gunehkarî xwe derdixe; dixwaze Mem û Zînê mirad şa bike.  Karektere serekeye filmê Beko(Nîzamettîn Ariç) e.  Bekoye filmê yekîtîparêz, erenîker niştîmanperwer e, ji bo welat û netewa wî dilê wî dişewite. Ji can û dilê dixwaze welatê wî azad bike.

Kawa, Dehaqê dikuje lê hemû hêz û desthilaldarîya xwe dibire teslîmê Ferîdunê fars dike. Peywendîya şikandin û ji nû ve afirandina d, vê temsîl û mîtê de filmekî kurdî  kengî bên kişandin?   

* Ev nivîs berî  di malpera Sinemya Serbixwe de hatîye weşandin.

Kilmfilma Cênîya Nêeysayî û Aseyayişê Madunî

                                                                                  

Rojanê Vîrûsa Coranayî de gelek derhênerê kurd filmê,kilmfilmê û belgefilmê xo û Tîyatroya Bajarê Amedî zî kayê xo, ser o platformanê înternetî de bar kerdî.  Qaso ke mi firsetî dî ez şêyo înan temaşe bikero: Kilmfilma Nikila Qirekê yê Xepirî ê Omer Ferhat Ozmen, Mavera ê Vedat Oyan, Ez Tusubasa Me ê Bîlal Korkut, Navber û Baskên Şikestî ê Kadir Eman, Hazirîyek Bo Derengmayînê ê Aram Dildar, Adem Başaran yê Orhan Înce, Hevêrk a Ruken Tekeş, Veger ê Selman Denîz û Cênîya Nêeysayî ê Lûtfû Îrdemî.

No nuşteyê de ez hewl dano ke ez ser o kilmfilma Cênîya Nêeysayî de fikr û hîsan xo binûso. Cênîya Nêeysayî 10 deqa û 40 sanîye ya, sifteyin kilmfilma Lûtfû Îrdem a, serra 2016ê de kaşbîya. Lûtfû Îrdemî serra 2018ê de zî bi nameyê Fotografkêş kilmfilma xo ya dîyîn kaşkerda û serra 2019ê ra nat zî hewldano dergfilma xo ya bi nameyê Pîrebok temam bikero.

Hîkayeyê kilmfilma Cênîya Nêeysayî, hîkayeyêko realîzma efsûnî yo. Roman Bedelîyayişê Franz Kafka de qehramanê romanî Gregor Samsa şewdirêk aqilîyêno, veynêno ke bedelîyeyo, bîyo kêzikêk e. Karekterê serekeyê kilfilmî cenî û mêrdeyêk î. Cuya înan de rojek nişka ra bedelîyayişêk qewimîyêno, cenî bena nêaseyeye; mêrde aye nêşêno a biveyno, cenîya ey tira nêasêna.

Struktura kilmfilmê de no bedîlîyayiş esto û xo ser no bedelîyayişê ra awan kena. 

Cenîya ey tena sey veng esta.  Cenî û mêrde semeda ke pênêkenî û seyyewbîn û pênêvanî cenî wazêna mêrde xo ra cîya bibo û şîro… Merdê zî  hewldano ke  cenîya ey newe ra tira biaso û pê bêrî.

Mêrde semeda ke sebebê bedelîyayişê cenîya xo fehm bikero û cenîya ey newe ra cira bêro aseyîş; kewno çare û çareserîyan dimê. Mêrde bander beno ke, semeda ke cenîya xo dejnaya, qehrnaya, tehda kerda bide nayê ra cenîya ey bedelîyaya hînî tira nêasêna.

Bekgranda kilmfilmê de peywendîya têkilîya serdest û bindestê de têkilîya cenî û camerdan de madunîya cenîyan; nêasebîyayişê înan esta.

Kilmfilmê wazêna tehda û şîddet veynayişê, bindestî û madunîya cenîyan bido ma mojnayişê.  

Lûtfû Îrdemî çîyêk şenike ra meseleyêk gird veta. Teorîsyen û rexnegîra G. C. Spîvak xebata xo ya bi nameyê “Madun şîyêno qisey biko”ê de mumkînîya şîyayişê qiseykerdişê madunî muqaşe kena û cipers kena. Kilfilma Cênîya Nêeysayî persa “gelo madun asêno” dano ma perskerdişê û nêasebîyayişê madunî dano ma nawitiş. O wext ma bipersî: Gelo çîyêk nêasêno senî bişo qisey bikero?

Madun bi bedenek dinya de mewcud o labela semeda ke no bedenî nêno asayiş, seka namewcud o. Hetêk ra semeda ke o nêasêno problem o, hetobin ra zî o ke asêno, aseyayişê ey beno problemî. O rewşêka paradoksî de ase mendo.

Têkilîya kurdan û dagirkeranê înan de wa çîyî gird kinarekê de bimanî, çîyêko qitelekêk aîdîyete kurdîbîyayiş o, game ke no çîyo şenik zî yeno asenayiş, o wext dagirkerî ney çîyî xo rê sey tehdît veynênî, wazênî ney çînî bikerî.  Nayê ra bi hişwerî ti wazênî ti nêasî. Ti zana ke eka ti biasî ti bibî hedefê zalimeyê, wehşetî, şîddetî û îskenceyî…

Karektera cenî kilmfilmê de bi vengêko parsekî semeda ke bêro fehmkerdişê vatênî,“çew mi nêveynêno”. Semeda ke ti zulm, zalimê, zordarî îqtîdarê camerdan û komelî ra xo biseveknî, ti bedelîyayî û bîya nêaseyîya.

Serdestê to nêwazênî to biveynî ke. Eka to aseyayişê xo bidanî qebulkerdiş, no amênî o mana ke ti hînî bindest û madun nîya. 

Kilmfilmê de çîyo ke ez cira tewr zaf eciz bîyo ziwanê aye bî: Hetê teknîkê ra ziwan bi zelalî nêamênî fehmkerdiş. Ziwan zeîf û qels bî.Tê de qe estetîk çîn bî. Temam, kilmfilmê bi dimilî bî la hetê ziwanî ra qe dimilî zêde nêkerda û averî nêberda. Çi beno wa bibo wexto ke ziwanê berhemî to estetîk û resen bî, berhemê to zî ê hende baş û rind û berz beno. 

Kilmfilmê de zaf dîyar keno Lûtfû Îrdemê bînê têsîra Alî Kemal Çinarî de mendo.  Normal o ke bimano çimkî Alî Kemal Çinar û Lûtfû Îrdem dost û hevalê yewbînan î û yewbînan zêde kenî. Labela Lûtfû Îrdemî  ganî verî na têsîrê ra dima zî heme têsîranê bînan ra xo bişiwo û resenîya xo biveyno. 

Rexmî heme kêmasîyan û qelsîyan Lûtfû Îrdemê kilmfilam xo ya sifteyinê de dano kê hîskerdiş û nawitişê ke o gelek filmanê  başan bianco.  Wa çimê şima ey ser o bo!...

*No nuşte verî keyepelê Sinemya Serbixwe de amêyo weşanayiş.

Kurtefîlma Nikilê Qirikê yê Xepirî û Mirina Xwebûnê

                

                                       

Omer Ferhat Ozmen, kurtefîlma xwe ya bi navê “Nikilê Qirikê yê Xepirî”,di sala 2018an de kişandiye û fîlm 14 deqe ne.

Karektera sereke ya kurtefilmê dayikek e (ji hêla temen ve, ji karekterên fîlmên “Rêç”, “Zimisto Vejîyo” û “Klama Dayika Min” ciwantir e). Dayik ligel kurê xwe di malekê de dijîn. Dayikê ji welatê xwe, bi xwe ra penîr aniye lê penêrê wê wenda bûye. Ji bo dîtina penîrê xwe çend caran bi kurê xwe re diçe otogarê, li aliyê din jî, jib o penîrê wê yê din di dolabê de xira nebe, dayik dixwaze dolika penîrê xwe bixe binê axê. Çîroka Nikilê Qirikê yê Xepirî, xwe li ser binaxkirina penîr ava dike. Di struktura wê de jî ev daxwaza dayikê heye.

Ez nizanim çawa bibêjim; ji aliyekî ve çîroka kurtefîlmê ji min re biproblem hat. Çima? Ma qey dayikên me hemû derd û meseleyên xwe safî kirinê, tenê derd û kulên wan binaxkirina penêrê ye? Bersiva vê pirsê bila ji nivîs û gotarên din re bimîne. Bi riya kontekseka din, ez dixwazim li ser kurtefîlmê çend gotinan bikim.

Ev daxwaza binaxkirina penîr, di nava wê û kurê wê de dibe krîz. Mala wan di nava sîteyekê de ye, dayîk dixwaze penîr, li baxçeyê sîteyê û li erseyek vala, binax bike lê daxwaza wê naçe serî. Di sîteyê de ewlekar, di erseyê de jî polîs nahêlin. Serê sibeyekê, dayik, penîrê marketan ên ku kurê wê ji marketab kiriye, diavêje çopê û malê terk dike. Pişt re em dayikê, di sehneyeke dirêj de dibînin. Li nav kuçe û kolanên Stenbolê dimeşe. (Çend sehneyên wekî vê, di “Klama Dayîka Min” de jî hêbûn). Ev sehne ji min re gelek bê-eleqe, bêwate û absûrd tên. Ma qey ji wan re jî wisa nayê? Bê tirs û xof, gera pîr û dayikên me ya li Stenbolê ji wan re jî bê-elaqe nayê? Gelo bi van sehneyan, derhêner dixwazin çi nîşanî me bidin? Bi min, ji bo nîşandayîna Stenbolê, bedenê karekteran wekî obje tên bikaranîn.

Di kurtefîlmê de, diyardeyên ku xwe herî zêde dixin nav çavên me modernîte; dinya û jiyana kapîtalîst û tradîsyonî ne. Însanek di nava modern û tradîsyonê de maye; krîza di vê arafê de û ya di modernîteyê de, gelo tradîsyon çawa dê xwe biparêze? Kurtefîlm herî zêde li pey vê bersivê ye. Penîra welêt temsîla tradîsyonî ye, kurê wê yê ku ji dayîka xwe dixwaze ku dev ji vê daxwaza xwe berde; veqetandina ji tradîsyonê temsîl dike. Krîza di nabeyna dayik û kurê wê jî,  pevçûna modernîte û tradîsyonê sembolîze dike û nîşanî me dide.

Di sînemaya kurdî ya Bakur de, ez nizanim gelo çawa bê pênase û têgehkirin, kategorîyeke filman û kurtefîlman derketiye. Di struktura wan fîlm û kurtefîlman de û problematikê ku ew xwe li ser ava veguherandina mekanî heye. Sedema vê jî koçberî ye. Ger mekan nehatana guherandin ev fîlm jî dê nehatana çêkirin. Mekanê van berheman, ne bajar û bajarokên Bakurî ne, metropol û bajarên tirkan in. Di van berheman de krîza hewldan û qetandina xwebûnê heye. Mijarên wan jî hema hema wekî hev in lêbelê nêzikbûna wan a bi xwebûnê re tê guherandin. Him pêwistiya xwendineke muqayesî li ser vê guherandinê heye, him jî ji vir xwendineke gelek balkêş derdikeve. 

Wekî filmên “Rêç” û “Kilama Dayika Min” û kurtefilma “Zimisto Vejiyo” ev film jî di nava vê kategoriyê bû. Nêzikbûna wan a bi xwebûnê re ew e ku; Serkarekterên her sê berheman jî, jinên pîr in; li ber mirinê, ji kurên xwe  dixwazin ku wan bibin axa kal û bavan, li welatê xwe, li xwe vegerin!... Karekterên “Rêç”ê û “Zimisto Vejîyo”yê digihîjin xwebûna xwe, axa xwe. Karektera “Kilama Dayika Min”, çiqas hewl dide jî, nagihê xwebûna xwe.

Herî dawî dema ku min kurtefîlma Omer Ferhat Ozmen a bi navê “Nikilê Qirikê yê Xepirî” temaşe kir; min ferq kir ku ev kurtefilm jî di nava vê kategoriyê de ye. Lebêle ji hêla nêzikbûna xwebûnê ra ciyawazî û ferqa vê kurtefîlmê heye!..

Em dikarin bibêjin ku di kurtefîlmê de, hewldana îndirekt, dewamkirina xwebûnê heye lêbelê krîza xwegihandina xwebûnê; welatê xwe tune ye. Ji bo ciyawazî û ferqa vê kurtefîlmê; em dikarin bibêjin ku ev kurtefîlm ji binî re qetandin û mirina xwebûnê nîşanî me dide.

Di navbera xwebûn û tradîsyonê de têkiliyeke çawa heye? Xwebûn, çawa jihevtemamkirina ji ax û zimên pêk tê. Berdewamiya xwebûnê bi tradîsyonê re çêdibe. Tradîsyon, xwebûnê sax û zindî dihêle. Dema ku xwebûn, ji axê veteqiya, tê wê wateyê ku ji nava tradîsyona xwe derketiye lê bê tradîsyon dikare hata cihekî berdewamiya hebûna xwe bike. Ji bo dewamiya xwebûnê lazim e tradîsyoneke nû pêk bê. Ne ku, tradîsyona nû pêk nehat, xwebûn jî dimire, tune dibe.

Em dikarin, têkiliya dayikê ya bi penîrê welêt re û daxwaza wê ya binaxkirina penîr, wekî berdewamkirina xwebûnê pênase bikin. Lêbelê dawîtirîn sehneya filmê, mirina xwebûnê nîşanî me dide. Di nav xirecira Stenbolê de, em dibînîn ku gera dayikê li nav goristanekê diqede. Dayik dest bi kolandina çalekê dike, penîrê welêt li vê çalê bin ax dike. Goristan, mirina xwebûnê sembolîze dike û entegrasyon û helandinê nîşanî me dide.

Omer Ferhat Ozmen 27, derhênerê “Rêç”ê, Tayfur Aydın 36, derhênerê “Kilama Dayîka Min”, Erol Mîntaş 37 salî ye.  Heke Erol Mîntaş û Tayfur Aydın nifşê X’yê bin, Omer Ferhat Ozmen jî nifşê Y’yê ye. Nifşên van derhêneran, têkiliya wan a bi xwebûnê re nîşanî me dide. Gelo di filmeke derhênerekî/e Kurd ê nifşê Z’yê de, krîz, pevçûn, nêzikbûn û têkiliya wî/wê ya bi xwebûnê re dê çawa bibe?

* Ev nivîs berî di malpera Sinemaya Serbixwe de hatîye weşandin.