Ser o Mîmarîya 11 Filmê Tewr Başî

         

Ez her çîyê xo hewl dano ke peywenda konseptêk de bikaro yan zî her çîyê xo konseptêk de bido roniştayiş. Teza mina mesterî, bi giranî  bi mîmarî ra têkildar a .Nayê ra mi waştî ke  ser o mimarîye filman, belgefilman, rêzfilman, videoyanê You Tube, Netflix, Mub… ra  temaşe bikero. Bi temaşekerdişê înan mi armanc kerdî ke perspektifê xo yo mîmarîyê heray,  fikrîyayişê xo yo mîmarîye xorîn, auraya xo ya mîmarîyê xurtêr  û îdraqê xo yo mîmarîyê bihêzêr bikero.    

Ser o mîmarîya 11 filmê tewr başî sinemayî temaşe kerdî, no nuşte de ez wazêno kilmî giringî û cîyawazîya no filman bikero.

 

1.Metropolis(1927), Fritz Lang,Elmanye.

Filma Metropolis, tarîxê sinemayê filmêk kult û kanona, goreyê wextê xo bi  teknolojiyêk zaf berz virazîyaye, nêzdî se serrî ra verî amêye viraştiş la  se serre verî ewro dinyayî dîyo.  Hetê mîmarî ra giringî na film çi ya? 1. Utopyaya ameyendeyî ra xeber dana. 2. Bajarê senî  yenî awankerdiş ? Cewabê na persî dana. 3. Ameyende de  tekilîya burjuvaza û probleterya bajaranda senî bibo nîşan dana. 4. Mîmarî ameyende de senî bibo nawnêna.  5. Mîmarîya ameyende de însan senî bî, têkilîya senî bibo? Film  makinizebiyayiş û otomatbiyayişê komelî ma mojnêna.

 

2. The Belly Of An Architect(Mêşka Mîmarêk, 1987), Peter Greenaway.

Fehmkerdişê na film hîna zaf emeg û xodejnayiş wazêno. Hetê psikolojik û ontolojik ra filmêka xorîn a. Mîmarêk Ameriqayij raywanîyêka Îtalyayê keno. Merkezê film de hîrê fokusê estî: Yew,hetê psikolojik ra ma şahidîya dinyayê mîmarêk kenî, têkilîya mîmarî û mêşke ey esta, mêşka mîmarî ey rê bîya sey hingof û nêweşî. Dîyîn de têkilîya mimarî û derdorê ey esta. Hîrêyîn zî  mîmarîya Îtalya esta  sey temaşeker ma raywanîya mîmarîya bajaran û mekan Îtalyayê kenî, film bi dîtbarîya mîmarîyê îtalya ma sermest kena.

 

3. Mon Oncle( Xalê Mi, 1957), Jacques Tati, Fransa.

Na film de rexneyîye modernizm; bajar de şerê mîmarîyo tradisyonî û ê modernî esto, no yeno manaya şerê cuya tradisyonî û modernî. Film wirdî cuyan nawnêno ma. 65 serrî verî, na film encamê mîmarîyê modern dîyî, vînbîyayişê taxa tradisyonî, encamê û modernizm û kapitalizm… La hêdî hêdî bajar û mîmarî hetê modernî ra yeno bedelanyiş. Mîmarîyêk bedelîya, cuya însanan, têkilîya însanan zî bedelîna, cuya rojanê ya Fransa senî yenî bedelnayiş film nawnêna ma.  Modernite, mîmarîya modern zî xo rêydi otomatbiyayişê, bimakinebîyayiş, mekanikbîyayiş, bêruhî ano.  Sey  tabloyanê Edward Hopper î. Mîmarîyo modern de  hezwerî û şadwerîya cuyî, ruhî, vîro kolektif, vîn bena.Însan mimariya modern de qabiliyeta xo ya henekkerdiş, şênbîyayiş, şahî, vîn kenî, derabîyayişê xozayî, teynatîya mîyanê beton de bîyayiş, hetobin ra mîmarîya tradîsyonî de henekkerdiş, huwiyayiş, kuşat û yerîkerdiş, lêmîney,  mîyanê herre de bîyayiş, encam de însanan ra  teyna beton manêno.

 

 

4.  Professione:Reporter(Raywanî, 1975), Michelangelo Antonioni.

Însan çiqas biremo wa biremo, la peynîya peyîn  de yeno beno mehkumê xo. Fokusa film de buhranê egzistansiyalist, xoraremayiş, hewildayişê yewna kes bîyayiş, raywanîya ver bi bajaran Afriqa, London û Barcelona,  sey muqaseyane nawitişê mîmarîye no bajaran û mekanan înan esto.Bi filmî ma  Barselona de awanîyê mîmar Antoni Gaudi(1852-1926) zîyaret kenî. Bi na film mi mîmar Antoni Gaudi nas kerdî, Barselona nîyî Gaudi seka Barselona afirnayo.

 

 

5.The Fountainhead(1949),King Vidor.

Hetê mîmarî ra merdim şino na filmî ra zaf çîyî bimuso. Teyna hetê mîmarî nîyî hetê xobîyayiş û xomendişî û ferdbîyayiş ra zî.  Fokusê filmê de dinyayê mîmarîyî Ameriqa, viraştişê banî goreyê zewqanê ferdî, sey çete û rîşale derdorê hegemonikê mîmarîyê Ameriqa, tebermendiş û teberkerdişê  ê derdoran, bedel çi beno wa bibo  xo ra tawiznêdayiş, xobîyayiş, xomendiş, peynîya peyên de xo dayişê qebulkerdiş û gîdîşatê mîmarî bedelnayiş.  Ez wazêno çendna rey na film temaşe bikero. 

 

6.My Architect A Son’s Journey(Mîmarê Mi Raywanîya Lajêkî, 2003), Nathaniel Kahn.

Lajê xeyrî meşruyê Louis Kahn(1901-1974) kewo rêçanê  pîyê xo dima.  Na film de ma mimar L. Louis Kahn şinasnênî;  cuya ey, eseranê ey, kesayetîya ey, sey gejane xîret û xebata ey, tebermendişê ey,  mîyanê dinyayê mîmarîye de ciyawazî û ferq ey. Bê xebatan, berhemanê  ey mumkin nîyo ke kî bişî behsa mimarîya modern bikerî. Nayê cayê Louis Kahn mîyanê mîmarîyo modern de niftika tewr berz o. Werekna derfet bikewo ma dest ma bişîrî berhemane ey û Antoni Gaudi bigeyrî.

 

7.Play Time( Wextê Kayî, 1967), Jacques Tati, Fransa.

Mîyanê filmanê Mon Oncle(1957) û Play Time(1967) Jacques Tati de des serrî esto. Şer, krîzê ke Mon Oncle de bî, no şer  Play Time de hetê modernizmî ra amêyo qezenckerdiş, tradisyonî vîn kerdo. Ma film de fokusê dêrhener de teyna cu, bajar, mîmarî, însano modern esto. Xint û xiv bîyayiş, cuya rojan, têkilîya komelkî, karekter û kesatîya, otomatbîyayişê  înan bi şeklêko trajîkomik nawnêno ma.

 

8. The Grand Budapest Hotel(Hotela Pîla Budapest, 2014), Wes Anderson.

Fokusê filmê de zarefet, aheng, îhtîşam, efsundarîya mîmarîyê otelê Budapeşta esto. Hetobîn ra zî cû û kulturê berzê aristokrasî û burjuwayeyê Awropa. Xora no kulturê berzê nebîyanî sey otela Budapeşta mekanî orte nêvejîyanî.  Otel ê hende bi estetika berz amêya viraştiş ke merdim şino tê de emirêk bê ke eciz û teng bibo biciwîyo.

 

9.Blade Runner(Tijîya Kardî, 1982),Ridley Scott.

Serdema fezayî de mimarî senî bibo? Keyeyî, banî, apartmanî senî bibî? Hetê mîmarî na filmî cewabê na persê dana ma. Teknolojî ê hende aver şîyo ke, sey însanî, robotî amêyî viraştiş, qe merdimo nişeno robotê însanî û însananê raştîkîn têcira bivejîyo.Ropotê însanî semeda estbiyayişê însanetî benî kaosî.

 

10.Brazil(Brezilya, 1985), Terry Gilliam

Ez  teyna şêyo nîm seatî  na film temaşe bikero. Qe keyfê mi tira nêamêyî. Tewira filmî zanisto pêardişî yo û ez qe filmanê  science fictionî ra hes nêkena. Hetê mîmarî ra  bi kurt û kurmancî serdema fezayî de mîmarî senî bibo cewabê na persî dano.

 

11. Sidewalls(Dêso Kiştî, 2011), Gustavo Taretto, Arjantin.

Na film, filmanê binanê nê nuşteyî ra zaf cîyawaz bî. Têkilîya bajar û ferdanê ey, mîmarî û ferdan problematize keno. Bajar, senî ferdan afirnêno? Bajar û mîmarî mîyanê ferdan senî têkilîyanê virazêno. Mîmarî  senî kesayetî û karekteran virazêno? Bajaran senî tîpolojîyê komelî afirnêno? Mîmarî û bajar ferdan de senî hîsan û hîsîyatan ano meydanî? Cewabanê no persan dano. Film nawnêna ke heme neşadî, bêhuzurî, bêkeyfîya ma bajarî ra yena. Hêvî zî dêso kiştê de pencereyêk newe, îllegal akerdişo, bi akerdişê na penceraya newe  mîmarî  bêro bedelnayiş, mîmarîyê ke bedelîye bajar zî bedelîno, bajarê ke bedelîye komel û ferd zî bedelînî.

 *No nuşte verîcû kovara Temaşe de amêyo weşanayiş.

Baştirîn Fîlmên Sala 2022

 

Malpera Altyazıyê hem bi giştî hem jî  li gor rexnegîrên sînemaya çend lîsteyên Baştirîn Fîlmên Sala 2022î belavkirin. Gazete Duvar jî lîsteyeka baştirîn filmên sala 2022 parve kiribû. Filmên wê nivîsên hinek filmên ji lîsteya Gazete Duvarê û malpera Altyazıyê pêk tên. Bê filmek, min wan film yek bi yek temaşe kirin. Bi kurtasî ez dixwazim qala resenî û cîyawazîyên filman bikim.

Ka em lê binêrîn  alîyên resentirîn û cîyawaztirîn  wan fîlman çi ne?

 

1.Pacifiction((Pasîfkirin), Alberta Serra, Îspanya.

Min vê fîlmê di qada înternetê de peyda nekir. Di gelek lîsteyên fîlmên baştirînê sala 2022 de ev fîlm hebû. Lê ez gelek wê meraq dikim…

 

2. Vortex(Girdav),Gaspar Noé,Fransa.

Qasî berî mehek wek tevber, ez şevek li haygeha berçavî mam, di heygeha berçavî de wek salonek mezin bû, salon bi brandayan hatibûn dabeşkirin, tê de heft, hêşt nexweş hebû, dema ku mirov li wan dinêrî, ji xeynî can û ruh di wan de tiştek nemabû. Ji wan nexweşek hata ser sibê, çend deqayan de carek  wek  “ Ehmedo, Ehmed, Ehme…”   dinalîya.  Min di xwe de got, mirov, dema ku hîs dikir ku edî nikare bi tene serê xwe dewamê jîyanê xwe bike, divê dawîya jîyanê xwe bîne…

Ji zû de ez dixwazim li ser pîrbûnê fîlmek temaşe bikim. Min qe naveroka fîlma Vortexê nizanîbûm, ji bo min rasthatinek xweş bû, mijara Vortex li ser kalbûnê. Tirs û xofa herî kûr û giranê her mirov, di binhişê wî/ê de pîrbûnê. Jîyîn,temen, kalbûn û pîrbûn, nexweşî, têrnekirina bi tene serê xwe bûnê, tenetî, bêkesî, bêxwedîmayîn, mirin. Gaspar Noé di fîlma xwe ya nû de  temaşeker bi wan dîyardeyan ra bi taybetî jî bi  xofnakî û tirsnakîya kalbûn ra tîne rû bi rû. 

 

3.Corsage(Korsaj),Marie Kreutzer,Avusturya.

Bifikirin hûn qralîçeyê Împaratorîyê Avisturyayî ne lê  we qe nikarin bibin xwe. Bifikirin hûn qralîçeyê Împaratorîyê Avisturyayî ne lê qe bextewarî, şadwerî û aramî wê tuneye, we difetisin, dixeniqin, ji qralîçebûnîye xwe ra hîç memnun nîn. Bifikirin hûn qralîçeyê Împaratorîyê Avisturyayî ne lê ji her alîyê ve we li binê şîdetê muhendisî û otomatbûnê qaîdeyên împaratorî de  ne. Resenî û cîyawazîya vê fîlmê ev e ku qralîçebûyîn, împaratorbûyîn nehatine îdealîzekirin û nafiroşê me. Bi objektîf û rastgo nêzika meseleyê xwe bûye.

 

4.Argentina,1985(Arjantîn,1985), Santiago Mitre, Arjantîn.

Arjantîn qasî deh salan ji alîya dîktatorîya leşkerî ve hatîye rêvebirin, di encamê vê rêvebirinê de nêzî sih hezar mirov hatîne kuştin, gelek mirov hatina wendakirin, gelek mirovan hatine îskencekirinê û hepiskirinê, bêcezatî, bêhuquqî… Di fîlma Argentina,1985 de jibo bicîanînê adaletê em çîroka hewldina dozgerek û çend parêzeran werêk temaşe dikin. Ev fîlm bawerîya tayînkirina huquqê û bicîanînê edaletê di temaşeker de bihêz dike.Fîlmê pêvajoya Dozde Îlonê Tirkîyeyê anî bîra min. Min ji xwe pirsî gelo piştî çend salan li Tirkîyeyê jî çend dozger  û parêzer derbikevin û adeletê bicîbînîn?

  

5.Aşk, Mark ve Ölüm(Evîn, Mark û Mirin), Cem Kaya, Elmanye.

Tirkan ji piştî salên şêştî koçî Elmanyayê kirin. Bi koçkirinê li Elmanyayê di nav tirkan de kulturek çêdibe. Ew kultur di nav xwe de çandek muzikê diafirîne. Di belgefilmê de afirandina wê çanda muzikê û têkilîya muzik û kultur dibînîn.

 

6.As Bestas(Cinawir),Rodrigo Sorogoyen, Fransa-Îspanya.

Hewldanek ji jîyana bajarî, kapîtalîst, modernîyê vegera bi gund, xwazayî, alîyek din hewla koçî ji jîyana gund ra ber bi bajarî. Em di fîlmê de encamên pêvçûn û krîza wê  hewldananan dibînîn. Di fîlmê de di nav bihêz û bêzan de em problematîka xirabîye heye. Li hemberê xirabîye têkoşîna jixweratewiznedayîna bêhêzan û serkeftina evînê em temaşe dikin.

 

7.Tar, Todd Field, DYA.

Her însanê jîyana wî/wê şexsî, taybetî û karî heye. Divê sînorên ev herdû jîyan nayên tevlihevkirinê. Nava fîlmê, ji nava karekterê serekeyê fîlmê tê. Tar, jinek homoseksuel û  muzîsyenek  navdar ê muzîka klasîk e.Lê Tar jîyan xwe ya taybetî û ê karî tevlihev dike.  Ew jî dibe sedem ku di jîyana wî de serobinbûn û perçebûn çêbibin. Di nav mestkerîya dinyayeka muzîkê klasîkê de em çîroka Tar temaşe dikin. 

 

8.Godland(Xwedayîstan), H. Palmason, Îzlanda-Danimarka.

Fîlm li ser kolonyalîzm, îdealîstbûnê, xweza, rêwîtî, hevaltîye, biyanîbûnê me dide fikirandinê. Di fîlmê de yek ji alîya rê du jî ji alîyan kolonyalîzmî ve ra em dikarin du xwendina sereke bikin. Bi taybetî ji alîya rêwîtîyê gelek bandora li min kir. Rahîbek ji Danîmarkî, ji bo avakirina dêrek dixwaze biçe gundek li Îzlandayê. Di nav xeternak û tirsanek xwazayî de rêwîtîya keşîşê em dibînîn ku rêwîtîya wî di nav gêlîyên kur de li ber çîyayên volkanîk, ji derbazkirina çeman pêk tê.  “Rê, dema te negihîne derekê wê te bigihîne te.”  Ev riste risteya pêşînê Helbesta Berî Dawî ya Ciwan Nebî ye. Rêwîtîya keşîş ne wî digihîne derek ne jî wî digihîne wî. Çimkî kolonyalîzm însan ji însanîtîye derdixe û kîmyaya her tiştî tarûmar dike.

 

9.Close(Nêz), Lukas Dhont, Fransa. 

Civak û takekes û meyla zayendî …  Di civakek de  takekes divê çi bibe û divê çi nebibe;  li gor civakbûyîn;normal û ne li gor civakbûyîn;anormal, di nav kategorîye pergala civake de mayîn;normal û li derve pergala wê de mayîn;anormal. Ji hela meyla zayendîye ve civaka ji me ra dibêje û ferz dike ku em heteroseksuel bibin. Meyla der-hetoroseksuelbûn li dervemayîn û hedefbûyîna her cureyê şîdetê civakê ye.   Îtham… Di îthamkirinê de tişta hatîye îspatkirin tuneye, îtham wek guman, şik û nedîyarîbûn, nezelalî ye. Piranîya takekes ji îthamkirina ne li gor civakbûyîn û îthamkirina lidervemayîna pergala kategorîyê civakê gelek ditirsin, ji ber vê tirsê xwe sînordar dikin, bi azadane tevnagerin û her defansîf în. Di fîlma Close de di nav zarokên dibistana navîn de em îthamkirinek çê dibe û di encamê vê îthamkirinê de trajedîyek pêk tê.  Dhont, nîşane me dide ku di binyada problemê de  civak û sistem heye û ji kûr ve êşa êdin;anormal;lidervamayînê civakê dide me hîskirinê.

 

10. The Wonder(Mucîze), Sebastian Leo.

Di salên 1860îyan de li gundek piçukek  Îrlandeyê, qewimîbûna bûyerêk dereasayîyî, li seranserê Îngîlîstanê dengvedanek çêkirîye. Zanista tipê,dêr û çapemenî Îngîlîstanê ketine li pey ronîkirina vê bûyerê. Fîlm, ji hêla dîtbarî ve wek şolen û şahî ye wek mûzexaneyeka hunerî ye, her dîmenê fîlmê weku ji Mûzexaneyê Louvre,  Moma, Hermitage an jî Rijks Museumê tabloyek bêhempa be. Di fîlmê de di serî de Xrîstîyanî, zanist û otorîteyên dewletê tê jêpirsyarkirinê. Di fîlmê de hewla serrastkirina rabirdû( fix the past) û jinûvê destpêkirina jîyanê heye. Di fîlmê de herdû karekterên sereke Lib Wright(Florence Pugh) û Tom Burke(William Byrne) rabirdûyê xwe bi xelaskerîya însanekê serrast dikin û jinûve dest bi jîyanek nû dikin.

 

11.Kurak Günler,(Rojên Hişk) Emin Alper,Tirkîye.

Ev film di bajarokek Anatolyaya de derbaz dibe. Di bajarok de nakokîyên têkilîyên burokrasî û civakî di fokusa filmê de ne. Film, her çiqas bajarokek de derbaz bibe jî  film bi giştî temsîla îroyîna Tirkîye yê. Ji ber wê, wek filmek sekeftî tê qebulkirin.

 

Wek encam, ez bi kurt û kurmancî dikarim bibêjim ku heja ye ku mirov berê xwe bide wan fîlman. Ew fîlm ji gelek alîyan ve temaşekeran kûr dike û nêrîn û perspektîfên nû dide.

 *Ev nivîs berî di kovara Temaşe de hatîye weşandin. 

Li Bakurê Şoreşa Romana Dagirkirina Tarîtîyê ya Bextîyar Elî

 

                                       

 

Ez dibêjim qey cara yekem e ku  nivîskarek soranînivîsê Başûrê welat, li ser Bakurê welatê xwe romanek qerase dinivîse. Ev dîyarde, di edebîyata kurdî de destpêka nûbûnek e; şikandina aqil û hişê perçetî û lokalî ye, çêbûna pespektîfa niştimanî ye. Di dahatû de de ev dîyarde li seranserê niştîmanê de bibe tiştek jirêzê û normal e. Mînak nivîskarek Amedî li ser Îlamê, nivîskarek Sineyî li ser li Semsûrê, nivîskarek Çewligî li ser Kobanî, nivîskarek Koyî li ser Dêrsimê romanan binivisin.  

Ev Başûrî ye ku cara yekem li ser Bakur romanek dinivîse Bextîyar Elî ye. Nava romanê wî jî Dagirkirdinî Tarîkî ye wek  Dagirkirina Tarîtîye bo kurmancî hatîye veguhestin. Roman li Rojava ji alîya weşanxaneyê Şilêr û Neqş hatîye weşandin, li Bakur jî wek belavkarê sereke Pirtukakurdî ye.

Gelek alîyên  raserî û derasayîyên romana Dagirkirina Tarîtîyê hene ku hem hejaya ku hem jî mirov xwe berpirsyar hîs dike ku li ser wan binivîse. Di vê nivîsê de ez qala çend wan alîyên bikim.

Romana Dagirkirina Tarîtîye bi teknîka realîzma efsunî hatîye nivîsin, nivîskar bi vê teknîkê gelek mudaxaleyê realîte kirîye, realîte guherandîye Dagirkirina Tarîtîye romanek dîrokî ye,  piranî bûyeran di navbera  salên 1945 û 1980an de li Bakur û Tirkîyeyê derbaz dibe.Mijara roman ev e ku, di nav wan dîrokan de wek weba, corana, cuzam nêxweşîyek di nav tirkan de belav dibe; nijadprestek tirk ji sibeyek xew radibe, dibîne ku, tirkî ji xwe bîr kirîye, tene kurdî dipeyve. Wek wî nijadperest gelek mirovên din e ku xwe wek tirk pênase dikin, ji rojek şiyar dibin ku bûne ermenî, yûnanî. Mînak wek Umit Ozdag kesek rojek şiyar dibe, dibîne ku tirkî ji xwe bîr kirîye tene kurdî dikare qise bike. Roman li xwe li ser vê mijara trajîkomîkê ava dike ku  ve mijar ne mijareka ne halî û hazir e, mijareka fikirî û dîyakletîkî ye.

Roman wek zeman ji du beşên sereke pêk tê. Beşek ji salên 1945 ve, beşa din jî ji salan 1978 dest pê dike. Teqrîben di nav her du beşan de sî sal hene.  Wek xwîner em romanê de di nav du zemanan de dijîn, muqayesekirina û jêpirskirina du zeman dikin, li ser encamên, guhertinên du zemanan difikirin.

Kolonyalîzm wek tarîtîye hatîye sembolîzekirinê.  Di mêtingehek, kolonî de  kolonyalîstan çawa dijin, çi dikin, çawa tevdigerin, çi plan û programan dikin, li hemberê kolonîkirîyan de çi hîs dikin, di romana Dagirkirina Tarîtîye de em bersiva van pirsan dibînîn. Georgel Orwell jî di romana xwe Rojên Burmese de  em hewldana bersivdayina wan pirsan dibînîn la ferqa Orwell û Elî ev e ku Orwell kolonyalîst e, Elî kolonîkirî ye. 

Di Dagirkirina Tarîtîyê de Bextîyar Elî ser kurdên Bakur kûr bûye û wan problematîze dike.  Di romanê de vê tespîtê ku li ser me bû qe ji bîra min naçe “Komkujiya kurdan ya herî mezin ne Dêrsim û Agirî çêbû ya herî mezin li Stenbolê çê dibe.” Di romanê de Bextîyar Elî nîşane me dide ku çi zext, zordarî, asmîlasyon li ser me kurdan e, kîjan  barbarî û wehşetên encamên kolonyalîzm dijîn, çi guhertin û veguhertina di me de pêk tên û li hemberê dewleta tirk çawa tirsê xwe dişikîn û xwe subje dikin.

Wek mînak “ez çûm li Amedê qe kesek kurdî xeber nedide”  Em vê hevoka ji devê gelek Başûrî, Rojavayî, Rojhelatîyan ve dibihisin.  Bi vî avayî di jîyana rojane de ji tirkî axiftina Bakurîyan gîlî û gazindên xwe tînîn ziman. Bextîyar Elî, bi vê romanê Bakurî çima di jîyana rojanê de kurdî napeyvin? Bersiva vê pirsê dide. Wek awoqatek dide  me fehmkirinek di encamê dîyakletik û determenîzmek asmîlasyonek çawa de ev dîyarde çêbûye. Em Bakurî ji hêlê ve divê sipasîya xwe ji Bextîyar Elî bikin ku edî  hewce nake ku em xwe bibetîlîn û xwe bidin fehmkirin ku çima kes li amedê kurdî qise nake. Kî vê pirsê kir,  em vê romanê pêşnîyaz wî bikin. Ew tişt jî heye ku bersiv dayîna vê pirsê berî Bextîyar Elî, berpirsyarîya nivîskarên Bakurî bû, divê wan berî wî, romanek binivîsandana.

Bi vê romanê Bextîyar Elî ji alîyan din ve jî li ser tirkan,tirkîtî, dewleta tirk, kemalperestî kûr bûye. Di fokusê romanê de karekterên sereke tirk, tirkbûn, dewleta tirk, kemalîzm, bûyerên mezin ê wan deman.Jixwe Bextîyar Elî  netewa xwe ji her alî ve baş nas dike. Vê roman nişanê me dide ku tirkan jî gelek ji kûr ve nas dike. Ji ber vê dema ku vê romanê xwand min got qey Bextîyar Elî ji heft kal û pîrên xwe ve ji Bakurî ye, tişta balkêş ev e ku ji me Bakurîyan kûrtir û berfiretir wan nas dike.   

Em encamên kiryarên dewleta tirk û kemalîzm wek sîstema bi tîjî xirabî û wehşîbûnê, şîzofrenî, travmatikbûn, dînbûn, darwînîzma civakî, îskence, şîdet, blokebûna aqil û mantix, faşîzm, hepisxane, dînbûn,  kîn, nefret… di romanê dibînîn.

Pêşbînî û îdeaya min ev e ku ku Dagirkirina Tarîtîyê bê tirkî wergerandin hem ji bo edebîyata tirkî hem jî ji bo civaka tirk bibe wek miladek e. Dibê ku roman bê qedexekirin jî, Bextîyar Elî tûşî gelek nexweşîyan û lîncên giran bê.

Curetkarî û werêkîya  Bextîyar Elî gelek berz û raser e.  Bextîyar Elî, bi objektîfane, bêsansur û otosansur, bêtirs û fikar, hişazad û ramînazad li ser dewleta tirk, kemalîzm, tirkîtî kûr bûye. Bi vê romanê xwe dibêje “qral zit û bilit e”  Mirov dikare tirsonekî û necuretkarîya nivîskarên ku li Bakur fehm bike lê nivîskarên Bakurî yên ku li Ewropa dijîn, sed deh jî qasî Bextîyar Elî hata niha wilo nêzik tirkbûn, kemalîzm û dewleta tirk nebûna.

Em Bakurî di nav xwe de jî, di dilê xwe de jî, di aqilê xwe de jî nikarin li ser tirkan, tirkîtî, kemalîzm azad bifikirin. Di nav me de tirsa dewleta tirk ewqas  kûr e… Ji ber vê em nikarin epistemolojîyek jî  ava bikin.  Ev roman me Bakurîyan werektir û curetkartir bike.    

Em di romanê de  di nav xirabî, tarîtî de hewildana xelaskerî û pakmayîna takekesên dibînîn. Adorno dibêje“ di  jîyana xelet de rast nayê jîyîn” Di Dagirkirina Tarîtîyê de Bextîyar Elî di nav jîyana xeletî de mumkinbûna jîyan rast jêpirsyar dike. Ji vê hêlê ve hem bûye romanek gêrdûnî hem jî gelek zêdekarîyan ji bo niqaşên ontolojîk û felsefîk dike. Li dij Adorno Bextîyar Elî jî di romana xwe de digot “Di nav mirov de cîyek heye ku  tarîtî nikare li wir dagir bike.”

Kolonyalîzm ji erd hata asmîn ra dîyardeyek dij-heqiqat e. Romana Dagirkirina Tarîtîyê hewla serhildana dijî têkneçûna heqiqat e. Bextîyar Elî bi qudretê huner û edebîyat, nahêle ku kolonyalîzm serbikeve û hata û hatayê heqiqat têk biçe, nahêle ku başî û ronahî têk biçin.    

Bextîyar Elî bi vê romanê nahêle ku hewlên tunekirina zimanê kurdî serbikevin.Romana Dagirkirina Tarîtîyê, hewla tolgirtina zimanê kurdî ye ku li dij tunekirina zimanê kurdî(kurmancî û zazakî) de.     

Romana Dagirkirina Tarîtîyê ji bo edebîyata Bakur û civaka Bakurî ji gelek alîyan ve şoreşek û veguherandina gelek tiştan. Ji bo ku em heqê vê romanê bidin, pêwistî bi zêdetir niqaşan û xwendinan wê heye.

*Ev nivîs pêşî di malpera kurdshopê de hatibû weşandin.

Di Rêwîtîyek De Xwendina Heft Pirtukên Bi Kurmancî

 

                                    

Di meha Tebaxê de ji ber germa Amedî, min rêwîtîyek ber bi Stenbolê kir. Di rêwîtîya xwe de  min du heb bi tirkî heft heb jî bi kurmancî min neh pirtûk xwendin.Di vê nivîsê de ez dixwazim bi kurtasî qala cîyawazîya, başîbûnê pirtukên bi kurmancî bikim.

 

1.Kirmanşan û Amed Wek Hev in.

Di kitabên Abşûran û Demsala Nanê de Elî Eşref Dervîşyan epigrafîyê zoraktîya xwe wek çîrok nivîsîne. Li Kirmanşanê, di nav tunebûnan, rebenî, hejarî, şert û mercên giran de bi zimanek sade û şîrîn, bê ku bikeve kompleksa parsekîya hez û eleqa, xwe rebenîkirinê, ajitasyonê qala bajar,çemê Abşûran, malbata xwe, kultur, bandora dînê,  serpêhatî û   dinamikên zaroktîya xwe dike. Kîjan bajarê me dibe bila bile qe ferq nake her takekesê kurd dikare zaroktîya xwe di çîrokên wî de bibînê, bi çîrokên wî ber bi bîraya xwe zaroktîye bike.   Ev yekê jî nîşanê me dide ku, herçend sedan sal in sînor me perçe bikin jî,  zaroktîya Amedîyan û Kirmanşanîyan, yê Efrînîyan û Urmîyeyan, yê Selmasîyan û Xeneqînîyan, yê Dêrsimîyan û Dihokîyan wek hev in.

*Abşûran, Elî Eşref Dervîşyan(wêr. Cafer Açar), Nubihar, 2022.

*Demsala Nan, Elî Eşref Dervîşyan,(wêr. Zülfük Ergün), Nubihar, 2022.

 

2.Rêwîtîta Ber Bi Xorasanê

Cara yekem e ku li ser Xorasaneyê romanek dîrokî dixwînim. Nêzikê sed û pêncî sal berî li Xorasanê, li bajarê Fîrûzeyê, navbera egîd û mêrxasan kurdan û rûsan de şerek  donzde salî çê dibe. Roman wek temayên li hemberî rûsan em qehramanî û şervanîya kurdan, qehramîya jinên kurd,  têkilîya kurdan bi hev ra û bi derve ra, kultur û sosyolojîya wan wek muzik, lixwekirin, eşîrtî,  erîş û talanên turkmenan, îxanetê Şahê Qaçaran li dijî kurdan, erdnîgarîya Xorasaneyê pêk tê.  Bi saya vê romanê ez fêr bûm li Tirkmenistanê  hejmareke zêde kurdên celalî hene lê zimanê xwe wenda kirîye bi tirkmenî qise dikin. Li ser Xorasanê, roman di me de meraqek çêdike ku em ber bi mekanên romanê rêwîtîyek bikin.

*Berxwedana Qehremanan, Haşim Ferhadî,( wêr. Cimoyê Merûf), Nubihar,2021.

 

 3. Penaberbûn û Tunebûna Kompleksa Parsekiya Hez, Eleqe, Fehmkirin

Di roman Santiago de Compestela de em ji gelek alîyan ve halên penaberbûnê dibînîn: Penabertî hertim di arafê de mayîn e, perçebûyîn e, ber bi dînbûn ve çûyîn e, êşa bêwelatbûnê… Ciyawazîya vê roman ev e ku em di karekterên penaberên kurd de kompleks parsekiya hez, eleqe, fehmkirinê û kesayetîya ezik û reben nabînîn, karekterên romanê  xwe ji xwe Awropayîyan, fransizan qe kêm nabînîn li hemberê wan nakevin kompleksa xwekemdîtinê û  nivîskar Awropa, Fransa, Îspanyayê nafiroşe me.

*Ferhad Pîrbal, Santiago de Compestela,(wêr. Besam Mistafa) Avesta, 2015.

 

4.Çîrokên Estetizekirina Bi Devokê Serhedê

Standartizekirina zimanan wek mecburîyet e. Bivênevê dive zimanek bê standartizekirine. Lê standartizekirin jî ligel gelek probleman, krîzan, şokan tîne. Piranî caran standartizekirine zimanek mekanik û bêruhî çêdike.  Çimkî standartizikirin, di heman demê de tê wateyê lidervehiştinê û kujerîye dewlemendî ziman; bi standartizekirine gelek devok, peyv, qalib, ruhê ziman… li derve tê hiştin û pişte ra jî dimirin. Lewma divê em li vir vê pirsê bikin: Di standartizekirin zimanek de metoda standartizekirina herî bi têndirust çi ye û çawa ye?  Li gor raya min, divê  di standartizasyona  me ya kurdî de  “lidevrehiştin” tune be; li gor rastnivîs, îmla, qaîdeyan be ne li gor  peyvan, qaliban, devokan be.

Di kurdî de  di van salên dawî de hinek niviskar vegeriyana devoka xwe. Evdirehman Elçek jî di kitabê xwe ya Şiva Miriyan de vegerîyaya devoka xwe ya Serhedê. Bi şêwaza  Joun Rolfo*varî, wî devoka serhedê estetizekirîye, weku devoka serhedê bi ji nû ve afirandîye û berfirehtir û dewlemendtir kirîye.

*Şiva Miriyan, Evdirehman Elçek, Nubihar, 2020.

 

5. Wek Mekan Edebîyata Me Ya Gundî

Gelo edebîyata me ya bakurî çiqas, ji sedî çend bajarîbûne?  Wek mekan edebîyata çiqas nikara xwe bajarî bike û bi gund ra sînordar maye, xitimîye. Wek mekan ez ne dijî  gundîbûnê edebîyatê me ne, wek mekan ez dijî bajarînebûna edebîyata me ne. Di edebîyatê de  mekan wek ku  Xweda ye,  her tiştî dîyar dike; wek ziman, psikoloji, ezatiya karekteran, zeman, ruh…   

Di çîrokên Sal Mîna Bawişkan Derbaz Dibin de em vê dîyarkerîya mekanê dibînîn. Di vê kitabê de nivîskar dikeve di nav dinyayê karekterên xwe, binhişê wan, derhişê wan… hewl dide ku ji wan hêlan ve karekterên xwe teswîr bike û bide nîşandayîne. 

*Nîhatê Hecî Şakir, Sal Mîna Bawişkan Derbaz Dibin, Nubihar, 2022.

 

6. Çîrokên Zewqa Edebîyê Berz

Ez gelek caran rastî vê pirsê têm: Tu ji bo çi edebîyatî dixwînî? Ez bersivek gelek kurt didim: Ji bo zewqê edebî.  Zewqa edebîyê her berhemî ji hev cûda ye, ya hinekan qe tune ye, ha hinekan pir kêm e, ya hinekan orta yê, ya hinekan jî berz e. Niviskarê mezin dikarin bi berhemên xwe zewqa edebîyê berz bidin. Ji wan nivîskaran yek jî Mehmet Dicleyê ku,  di her çîroka “Ta” de  zewqa edebîyê berz dide.  Ligel zewqa edebîyê berz, li piştî xwendinê ew bi her çîroka xwe, bandoreke serobinker dihêle li ser xwîner, weku ku her çîrok bibe perçeyêk xwîner. Xwezî wî herî zêde di du salan de carêk kitabek biweşandana.

* Mehmet Dicle, Ta,Avesta, 2013.

*Ev nivîs berî di malpera Kurdshopê de hatibû weşandin.

 

Dewlemendîyên Şûnwara “Çêştî Micêwir” a Mamoste Hejar

 

Pirtuka bîranînên Mamosta Hejar bi nava Çêştî Micêwir(2022) ji hêla Muhsîn Ozdemir hatiye bikurmancîkirin û ji alîya weşanxaneyê Peywendê hatîye weşandinê.

Berî ku ez Çêştî Micêwirê bixwînim, min got qey mamosta Hejar, tene şaîr e lê na…. Mamosta Hejar, şaîr, nivîskar, wergêrvan,  aktîvîstê sîvîl,  ferhengsaz, dinyager, pêşkar, radyoger, pêşmerge,  rêhelavê Mele Mistafa Berzanî…

Mamosta Hejar her çiqas piştî şêştî salîya xwe dest bi nivîsandina jîyana xwe kiribe jî, herçiqas dibêje gelek tişt nayê bîra min jî, lê bîranînên wî nîşane me dide ku bîra wî gelek xurt, zindî û geş e. Çêştî Micêwir, cureyek xwarînek e. Ji çend xwarînên ku  loqmayên ku ji wan zêde mane, ji tevlihevkirina wan lokman ra xwarînek çê dibe, jê ra dibêjin çêştî micêwir. Mamosta Hejar, nivîsandina bîranînên xwe dişibine wî xwarînê, qesta wî ev e ku ji jîyînên wî ra tiştek di bîra wî de mane, bi tevlihevî, berhevkirin û nivîsandina wan jîyînan e. Di bîranînên wî de  hinek cî, xal,  hene ku   mirov di dilê xwe de xwezîya xwe pê tîne ku xwezî wî ev cî, ev xal  zêdetir li ser bisekiniyan û izeh bikirana. Hezaran heyf e ku  bîranînên wî  netemambûyîyî  û wek taslak mane.  Lê bi wî halê xwe jî bîranînên Mamoste Hejar bêhempa, giranbuha, cîyawaz în.

Di nav otobîyografînûsî de cîyawazî bîranînên Mamosta Hejar ev in ku yek; bi detay û hûrgîlî ne, du; vegotina bîranînan  ne  bigiştîker in, îzehker û tewsirker in, sê; ji hêla mijar û fokusan ve piralî ne wek kultur, jîyane rojane, rewşa edebîyata kurdî, potreye rewşenbîr û nivîskar, şaîr kurd… ûwd.

Ez  bîranînên mamosta Hejar dişibimqadek arkeolojîk; şûnwarek qedîm, dewlemend. Çimkî di bîranînên wî de ji hêla kultur, civak, jîyana rojanê,  entelîjansîye kurdî,  serdema xwe, şoreşa Barzanî, serxwebûna Komara Kurdistan,  karekter û kesayetîya kurdan, derheqa çar perçeyên Kurdistan,  sosyopolîtîkê konjektorê  tê de jîyaye, sosyolojîya kurdî, edebîyata kurdî… gelek xalên, hûrgîlîyên balkêş,  bêhempa û giranbuha hene.

Bermahîyên bîranînên mamosta Hejar de di xwe de xezîneyê  mezin û gewre dihewînîn. Hûrgîlî û detayên Çêştî Micêwir çirûsk û îmgeya romanek, çîrokek, fîlmek dide mirov. Ji ber vê divê xwîner wek arkeologek nêzî bîranînên mamosta Hejar bibe û li ser wan xwendin bike û hûr bibe. 

Ji Çend hêlan ve kategorîzekirina Çêştî Micêwirê:

1.Jîyana mamoste Hejar

Jîyana mamosta Hejar di nav têkçûn û serhildan, bisifirbûyîn û înşakirinê de ye. Bi hûrgîlî behsa zaroktîya xwe, dema Komara Kurdistanê, rojên birçîmayînên xwe ya Baxdatê, salên xwe Rojava, rojên xwe yên Beyrud, Ewropa, Moskova, Bakû, Taşkent, Silêmanî, Cizîrê, di salên pêşmergetî de kêlîyên ku bi mirinê ra rû bi ra hatîye, qala hevre û hogir, têkilîya xwe bi entelîjansîye û sîyaseta kurdî ra, bengîbûna xwe ya kitabana, cara yekem di naşitî ya xwe de nasîna xwe bi Hêmin ra  û çawa henekê xwe bi helbestên wî ra kirîye, li piştî bîst û du salan, rasthatina xwe bi Hêmin ra, dilsozî û fedekarî hevjîna xwe, di nav şer de behsa karên xwe  entellektuîl, rojên xwe yên Kerecê dike.

2.Jîyana rojane

Di Çêştî Micêwir de bi detay qala jîyana rojane ya Komara Kurdista, Silêmanye, Baxdat, Qamişlo, Beyrûd, Parîs, Moskova, Bakû, Erîvan dibe. 

3.Ekonomî

Çêştî Micêwir derbarê sosyoekonomîye serdema xwe de gelek malûmat dide me. Çîna axa û şêxan, çîna feqiran, çîna gundî û bajaran. Hesen Kizilcî, di pirtuka xwe ya Kena Parsek de qala vê sosyoekonomîye dike.

4. Kultur

Di Çêştî Micêwir herî zêde derheqê kulturê serdemê wî de em dibin xwedî zanîn û fehmkirin: Li ser kulturê Cihû, Asurî, Tirkmen, Ereb, Kurd, Êzdî, Tirk, Îranî, Rûs, Fransiz, Azerî, Acem,Ermenî… û li ser wek mijarên qedexebûn û wendabûna,  çapkirina pirtukan, kirîna xeternakîya matba,çanda û menderese û feqîtî, suçdarkirina casûsî, giringîya radyo, xwendina kitaban û rojnameyan bi pere, di navbera mezheban de nefreta ji hev kuştin… Romannûs dikare pişta xwe bide Çêştî Micêwir û li ser wan wextan  romanan binivîsin.

5. Potreyên Entelîjansîyayê Kurdan

Di Çêştî Micêwir derheqa jîyana rewşenbîr, şaîr, nivîskar, entellekteulên kurdan û zanyarên ku li ser kurdan dixebitin û yên ereb, fars û tirkan de  gelek  agahî dide. Jîyana penabertî, parsekî,bêperetî, bêkarbûn a rewşenbîrên kurdan, têkilîya wan bi hevdû ra, zext û zordarî, sansurê dewletên dagirkerên li ser rewşenbîran… Wek Kanî, Pîrêmerd,  Goran, Faîq Bêkes, Qedrî Can, Mala Haco, Cigerxwîn, Nureddîn Zaza, Dr. Nafiz, Celadet Bedirxan, Osman Sebrî, Hesen Qizilcî, Zêbihî, Hiznî Mukrîyanî, Qasimlo, Mela Mistafa Berzanî, Celal Telabanî, Îbrahîm Ehmed, Qanatê Kurdo…

6. Rêwîtî û Dinyagerî

Mamoste Hejar di emrê xwe de ber bi gelek welat û bajaran  rêwîtî kirîye wek çar perçeyê Kurdistan, Îran, Irak, Surî, Lubnan, Misir, wek Fransa, Almanya, Îtalya, Yewnanîstan, Romanya welatên Ewropa, Azerbeycan,Ermenîstan, Asya Navîn, Rusya û Silêmanye, Hewlêr, Cizir, Qamişlo, Baxdat, Şam, Halep, Beyrud, Moskov, Paris, Berlin, Erîvan, Bakû, Taşkent….

 

7.Konjonktûrê Serdemê

Di Çêştî Micêwir de  derbarê konjonkturê serdemê  de wek polîtîk, sosyolojîk, antropolojîk, real polîtîk wek xebatek zanistên sîyasî em gelek detay balkêş û cîyawaz fêr dibin. Di peywenda Çêştî Micêwir de em vê serdemê dinêrîn, em dibînîn ku kurdên feqir û gundî li binê hegemonyaya şêx û axayan de,  hêzên kurdî kurd di navbera Rûs û îngîlîzan de difetisîn, sîyaseta me jî  di nav komînîzm  û rejîma dewletê de xitimîyîye. 

 

8. Xebatên Rewşenbîrî û Hunerî yê Kurdî

Di  Çêştî Micêwir de ji alîya xebatên rewşenbîrî, hunerî, kurdnasî, çapemenî, kovargerî, rojnamegerî, radyogerî, helbestê  kurdî ve gelek  malûmatan berfireh û kûr hene.  Wek kovarên Nîştîman, Helale, Kurdistan, Gelawêj, Ronahî, Hawar…

 

9. Bûyerên Dîrokî

Çêştî Micêwir  derheqê gelek bûyerên dîrokî kurdan de  me ronî dike. Ji hêla dîroknûsî ra Çêştî Micêwir  çavkanîyek kêrhatî ye.

 

10. Problematika Kesayetî û Karekterên Kurdan

Çêştî Micêwir li ser  fikirîn û analîzkirina kesayetî û karekterên kurdan de gelek mînakên balkêş pêşkeş me dike. Dema ku min Çêştî Micêwir xwend  romana  “Apê min Cemşîd xan ku hertim bê ew li ber xwe dibir” a Bextîyar Elî hat bîra min. Dema ku em di Çêştî Micêwir de dinêrîn kesayetî û karekterên  nîvîskar, rewşenbîr, gundî, xwende, zana, serokê  wek karekterê Apê Cemşîd gelek zû diguherîn. Mînak tu dinêrî, di dema şoreşê de fermandarek payeberzê pêşmerge, piştî şikandina şoreşê de bûye karmende dewletî.

 

Bi kurt û kurmancî Çêştî Micêwir ne wek behr û derya wek oqyanûs e.

 *Ev nivîs berî di malpera Kurdshopê de hatibû weşandin.

Qonaxên Gewrebûnê Di Fotografgîriyê De

 

                                    

 

Bi min îro zanîngehên herî mezin ên dinyayê ne zanîngehên wekî MIT, Cambridge, Oxford, Harvard, Stanford, Imperial College Londra, ETH Zurih, Zanîngeha Neteweyî ya Singapurê(NUS), University College Londra û Zanîngeha Berkeley Kaliforniyayê ne, lê belê YouTube e.  Îro zanîngeha herî mezin a dinyayê YouTube e çimkî  mirov dikare ji YouTubeê xwe fêrî her tiştî bike. YouTube dikare ji bo her qadê û mijarê mamostetiya me bike, me zana û ronî bike. Li gorî pêwendî û eleqeya xwe, car caran ez ji YouTubeê xwe fêrî mijarên cure bi cure dikim.  Di van rojan de jî ez hewl didim ku xwe fêrî fotografgîriyê bikim. Ji bo wê, li ser YouTubeê min derbarê fotografgîriyê de li gelek vîdeoyan temaşe kir û min gelek nîşe girtin.  Ji aliyekî din ve jî ez li ser fotografê, fotografgîriyê difikirim û diponijim. Di encama wan pratîkên min de ji bo bûyîna fotografgîrekî gewre têgihîştinek û zanîneke min çêbû.  Di vê nivîsê de ez dixwazim vê zanîn û têgihîştina xwe wekî çar qonaxan bi we re parve bikim. Dema ku mirov di wan çar qonaxan de xwe ber bi pisporbûnê ve kemiland, dikare fotografên resen û ciyawaz bigire, bibe fotografgîrekî gewre.

 

1.Bi Awayekî Teknîkî Nasîn û Zanîna Makîneya Fotografan

Makîneya ewilîn a fotografan, du sed sal berî niha, teqrîben di salên 1820î de li Fransayê hat îcatkirin. Di peresana makîneya fotografan de sê qonaxên sereke hene. Di qonaxa destpêkê de makîneyên fotografan reş û spî, di qonaxa duyem de makîneyên fotografên rengîn, di qonaxa sêyem de jî  makîneyên fotografên dîjîtal. Qonaxa duyem di destpêka sedsala bîstemîn de, qonaxa sêyem jî piştî sala 1990an çêbûye.

Di eslê xwe de fotografgîrî ji aliyekî yekem ve pisporiya nasîn û zanîna bikaranîna makîneyan e.

Ji bo bûyîna fotografgîrekî gewre: Yek, bi awayekî teknîkî teqez divê fotografgîr peresana makîneyên fotografan bizane; divê bizane ku di dîrokê de makîneyên fotografan çi veguherîn û guhertin derbas kirine, divê makîneyan têra xwe nas bike. Bi teknîkî di nasîn û zanîna bikaranîna makîneyan de ez bi xwe qet makîneyekê nas nakim, nizanim ciyawaziyên wan, kalîteyên wan, ferq û nuansên wan çi ne. Di vê peywendê de, mirov dikare ji hevalên xwe û mirovên xwedî tecrubeyên fotografgîriyê sûdê wergire û xwe ronî bike. Du, bi awayekî teknîkî divê mirov di bikaranîna makîneyan de zana û pispor bibe, termînolojiya makîneyan û fotografgîriyê bizane, hakimê eyarên hundirîn ên makîneyan be; taybetmendî, ferq, nuansên makîneyan ên kevn û nû bizane yên wekî diyafram, ISO, navbera dînamîk,  flash, lens, fîltre, enstantane, megapîksel… Bo nimûne, heke tu eyara teknîka girtinê bizanî, tu dikarî bi vê zanîna xwe dîmenekî estetîktir û rasttir bigirî, lê belê kesê ku wê eyarê nizanibe dê têk biçe. Sê jî, ji bo girtina dîmenekî, divê mirov bizane kîjan makîneyê, lens, fîlter, diyafram, iso… bi kar bîne. Mirov di kîjan qadê de fotografgîriyê bike, divê li gorî wê qadê makîneya fotografan, ekîpmanan bikire, bo nimûne ji bo fotografgîriya mîmariyê, divê bizane kîjan makîneyê û ekîpmanên wekî lens û fîltreyê bikire. Dema ku mirov di xala yekem û duyem de hoste be, dikare di vê xalê de jî hoste be. Hostebûna wê xalê bi yekem û duyem re têkildar e.  

 

2. Bi Awayekî teknîkî Zanîna Girtina Fotografan

Wekî teknîk zanîna şert û mercên girtina fotografgîriyê. Di girtina fotografan de pêwîstiya zanîna hinek xalên sereke heye: Ronahî, goşe û kompozisyon. Fotografgîr divê di zanîna wan xalan de xwe   pispor û hoste bike. Di nav wan de, a herî giring zanîna ronahiyê ye, bi awayekî fîzîkî zanîn û nasîna ronahiyê. Ji ber wê, tê gotin ku fotograf ronahî bi xwe ye. Piştî ronahiyê, di girtina fotografan de zanîna goşeyan tê. Divê mirov bizane di kîjan goşeyan de sûretan bigire, ronahiyê tê de bi cî bike, bo nimûne bizane nîvrokî an nîvê şevê fotograf ji kîjan goşeyan ve tê girtin.  Dema ku mirov di ronahî û goşeyan de bû hoste, divê bikare bi vê hostetiya xwe kompozîsyon-estetîkê biafirîne.

 

3.Diyarkirina Konseptê

Fotografgîr, piştî wextekî divê konsepta felsefeya fotografgîriya xwe diyar bike. Divê kûr û hûr bersivên pirsên wekî van bide:  Ji bo çi ez fotografan digirim? Ez hewl didim bi fotografan çi nîşan bidim? Fokusa fotografgîriya min çi ye? Min çi dîtiye ku ez bi fotograf nîşan didim? Di fokusa  fotografgîriyê min de çi heye? Di fotografgîriyê de perspektîf û nêzîkbûna min çi ye û çawa ye?

 

4. Xwedîbûna Şiyana Dîtinê

Fotografgîr di wê qonaxê de dikevin bêjingê. Resenî, ciyawazî, gewrebûna fotografgîrekî di wê qonaxê de derdikevin holê. Ev qonax di têkiliya nêrîn û dîtinê de xwedîbûna şiyana dîtinê ye.

Bi min fotograf di têkiliya nêrîn û dîtinê de xwedîbûna şiyana dîtinê ye. Her kes dikare binêre lê kêm kes dikarin bibînin. Ara Güler di gotûbêjekê xwe de fotograf wekî “hezkirina nêrînê ye” (Bakmayı sevmektir) pênase dike û dibêje fotograf “dîtin” e. Herwiha vê mînakê dide; kesek ji malê derdikeve, rojekê li hemû bajar digere û tiştekî nabîne lê kesek ji malê derdikeve, heta dikanê an firneyê diçe û gelek tiştan dibîne.

Mirov dikare bi kursan û perwerdeyê, xwe fêrî qonaxa yekem û duyem bike. Lê qonaxa sêyem qethiyen bi kursan û perwerdeyê re na, lê belê bi paşxana fotografgîr re ango bi kesayetî, ezayetî, qabîliyet, xwendin, temaşekirin, felsefe û îdeolojiya wî re têkildar e. Îdîaya min ev e ku Ara Guler (1928-2018) ne ermen lê tirkek bûya nikaribû bibe fotografgîreke ev qasî tekane û gewre. Çimkî êşa wê ya ermenbûnê, perwerde û paşxana wê ya ermenbûnê ew afirandibû, kiribû Ara Guler.

Di bitûniya pisporbûn û hostebûna di çar qonaxan de mirov dikare bibe fotografgîrekî gewre, derrêzê û ciyawaz.

 *Ev nivîs berî di malpera Kurdshopê de hatibû weşandin.

Lîstika Înfazê û Mimkûnbûna Guherandina Civakê

 

 

Piştî Amed, Batman û Wanê, li Bakur navendeke din a şanoyê li Kurdî zêde bû. Li Mêrdînê Şaneşîn Performansê mekana xwe vekir û sehneya xwe ava kir. Piştî lîstikên Bêcirr û Penceşêrê, ew di mekana xwe ya nû de bi lîstika xwe ya nû Înfazê li pêş temaşegeran e.

Înfaz lîstikeke parodîk e, perdeyek e û nêzî seatekê dikişîne.

Di Înfazê de çar listikvan hene: Midûr, Çawîş, Mele û Jinik. Ev her sê zilam hewlê didin îdama jinikê pêk binîn lê çi dikin çi nakin mirina jinê pêk nayê. Bi teknîka realîzma efsûnî ew jin namire û her ji nû ve zindî dibe, vedijî. Lîstik li ser wê absurdîyê ava bûye.

Çar lîstikvan temsîla çar strukturên civakê ne: Jin, dîn, îqtîdar û hêzên ewlehîyê. Nemirina jinê di nav wan de dibe krîzeke antagonizmayî, rê li ber kilîtbûn û xitimîna sîstemê vedike.

Bi vegotina flashbackê em fêr dibin ku sûcê jinê çi ye: Ew ji mala xwe derketiye çûye malê zilamekî zewicî, çend saetan li wir maye. Ev kirin dibe sedema îdamkirina wê.

Pêşî wer xuya dike ku di fokusa Înfazê de tenê jêpirsîna zayenda civakî, sîstema pederşahî û exlaq hene lê na!.. Lîstik bi giştî pergalê, civakê jê berpirsîyar dike.

Înfaz bi wê jêpirsînê, mimkûnbûna guherandina civakê problematîze û nîqaş dike.

Înfaz pirseke kûr û giran bi temaşeger dide pirsîn. Pirseke ku nakokîyan bişikîne. Ger em karibin bersiva wê pirsê bidin, rewşa îro dê biguhere û dêrîyên civakeke nû wê vebin.

Pirs ev e: Di lîstikê de xitimîn û kilîtbûna sîstemê dê çawa bê çareserkirin, mimkûnîya guherandina civakê çawa dê pêk bê?

Xitimîn û kilîtbûna sîstemê encax bi guherandineke radîkal dê pêk were.

Em di lîstikê de bandora dînbûnê jî dibînîn. Bi guherandina şîroveya dînîtîyê re hewldana şikandina kilîtbûnê û vebûna xitimîna sîstemê heye. Ji ber ku jin 'dîn' bûye, wekî Michel Foucault, Mela dibêje "îdamkirina jinê ne rast e". Lê hewldana Mela, nabe çare. Bi hinceta 'dînbûnê' Mela hewlê dide wê kirina jinê meşrû bike. Wekî ku Foucault dibêje "îqtîdar, sîstem kengî li hemberî pratîkekê xitimî, bi etîketa dînbûnê krîza xwe çareser dike û ji nû ve xwe meşrû dike."

Mimkûnbûna guherandina civakê, çareserîya xitimîn û kilîtbûna sîstemê çi ye?

Bi min bersiva vê pirsê bi guherandina îqtîdarê re têkildar e. Ji bo guherandina civakê, çareserîya xitimîna civakê ew e ku berî her tiştî divê îqtîdar bê guherandin. Çimkî her tiştî îqtîdar tayîn û dîyar dike. Dema ku îqtîdar, form biguhere civak, naverok jî diguhere.

Îro Swêd, Norwêc, Fînlandîye… demokratîkbûn û azadîxwazîya civaka wan ji îqtîdara wan tê. Dema ku dewletek demokratîk û azadîxwaz be piranîya civakê jî wisa dibe. Îro dewlet faşîst be civak jî faşist dibe. Ma îro dewleta tirk biguhere, civaka tirk jî naguhere? Mînak: Îro ji bo dîndaran meseleya hevzayendîyê krîzeke mezin e. Ku îro, îqtîdara dînê Mesihî, Vatîkan hevzayendîyê azad bike, ew krîz jî ji bo dîndaran wê nebe meseleyeke jirêzê?

Lêbêle guherandina îqtîdarê dê çawa pêk bê?

Di lîstikê de guherandina îqtîdarê; ango Midûr çawa dê pêk bihata? Çawîş û Mela bi hev re çiqas dikarin Midûr biguherînin? Lê pêşî guherandina Mela û Çawîş dê çawa pêk were? Li vir ev pirs derdikeve: Takekes/ferd çiqasî dikare îqtîdarê biguhere, demokratîk û azadîxwaz bike û takekes bi xwe çawa dikare xwe biguherîne?

Lîstika Înfazê bêyî ku bikeve xapa sloganîk û ajîte, ji bo guhertina îqtîdarê û takekesan dikare çi pêşnîyazan pêşkêşî me bike? Wek temaşeger em dikarin çi pêşnîyazan li wan bikin?

Şaneşîn Performans ji niha ve bi xebatên xwe geşbînîyekê çêdike ku bibe navendeke berz a şanoya Kurdî…

 *Ev nivîs berî di malpera Kurdshopê de hatibû weşandin.