Kêmbûna Afirînerîya Kurtefîlma Adem Başaranî û Têkşikandina Xirabiya Ewilîn

                                     

 Orhan Înce, di sala 2009an de kurtefîlma xwe ya “Dünyayı Kim Kirletti, Emek û Savaş Kırıntısı”, di sala 2010an de “Dema ku Genîm Dirijin”,  di sala 2011an de “Ali Ata Bak” û di sala 2014ê de jî kurtefîlma xwe ya herî dawî Adem Başaran, (19. Deqe) kişandine.

Di çil salên dawî de Kurdan trajedî di nava trajediyê de jîyan û hîn dijîn jî. Di backgrounda kurtefîlmê de vê realîteya polîtîk heye: Nêzî penç hezar gundên Kurdan hatin şewitandin û valakirin, nêzî deh mîlyon Kurdan berê xwe da bajar û metropolên Tirkan, pencî hezar însan hatin kuştin; bi qasî bîst hezar ji wan cînayetên faîl meçhulê ne. Çîroka kurtefîlmê jî mînakek, dilopek ji encama vê realîte ye.  

Sehneya peşîn a kurtefîlmê bi kajeya 1993, Li Diyarbekirê, di goristanekê de, li ser tirbekê dest pê dike; li ser tirbê jinek û sê kurê wê hene. Temaşeger fehm dike ku ev, tirba bavê wan zarokan e. Paşî em dibînin ku wan koçî Stenbolê kiriye. Tam em nizanin bav mirî ye an jî hatîye kuştin lê ji ber backgrounda kurtefîlmê  em dikarin bibêjin bav hatîye kuştin; ji pencî hezar Kurdên ku hatine kuştin, yek ji wan jî bavê wan e.

Di struktura kurtefîlmê de kuştina bavek heye. Derhêner dixwaze nîşanî me bide ku kuştina bavek çawa bandor li malbata wî; jîn û zorakên wî kiriye û qedera wan çawa diyar kiriye. Lê bi giranî kuştina bav, çawa bandor li jiyana zarokê mezin Mesûd kiriye, em vê dibînin.  Mesûd ji donzdeh salî piçûktir e, birayekî wî çar-penç salî ye, birayê wî yê din jî berşîr e. Ji ber kuştina bavê wî, jîyana Mesûd tê dizîn: Mesûd ne zaroktî  ne ciwanî ne jî navsaliya xwe dijî, Mesûd rasterast dibe wekî bavêk; bar û berpirsyarîya bavê wî dike ser milê wî. Trajedîya Mesûd ne takekesî ye, dîyardeyek sosyopolîtîk e. Çîroka kurtefîlma Adem Başaran jî yek ji wan çîroka bi hezaran zarokan e ku bavê wan hatine kuştin.

Çi edebîyat çi jî di sînemaya kurdî de fehmek heye ku; mijara berhema wan çiqas cîyawaz û ekstrem be, dibêjin qey berhema wan jî ewqas biqalîte û resen dibe. Lê tiştek wilo rehet, bêked û bêxebat tune ye, mijar çiqas orjînal û ciyawaz bibe jî, dema ku afirînerî tune be tu encax tenê mijarê didî mezaxtinê. Dema ku em li  berhemên nivîskar û derhênerên gewre mêze dikin, ji mijarên gelek ji rêzê , bi afirînerîya xwe berhemên der-rêzê û resen derxistine holê. Mijara kurtefîlmê jî ev e; bavek hatiye kuştin, dayik, bi sê kurê xwe ra maye, ji Dîyarbekirê koçî Stenbolê dikin. Ti der-rêzîya mijarê tune ye, mijarek ji rêzê ye. Mijara kurtefîlma Adem Başaran mijareke ekstrem, tekîl û cîyawaz nîn e lê Orhan Înce bi afirînerîya xwe mijareke ji rêzê der-rêzê û cîyawaz kiriye. Jixwe edebîyat jî sînema jî û hunerên din jî tiştek ji rêzê derdixin, dikin der-rêzî.

Di hunerê de tiştê ku herî zor û zehmet, gihîştîna sazkirina vegotinê ye. Di hunerekê de xwegihandina vegotinê û xwedîbûna wê, ji bo hunermendek asta herî berz e. Afirînerîya derhênerekê bi vegotinê xwe dide der. Bi vegotinê cîyawaz û resenîyê, berhemeke hunerî derdikeve holê.  Yên ku mijarên ji rêzê dikin  der-rêzê, cîyawaz û resen, vegotin e. Dema ku hunerkarek bû xwedî vegotin, edî afirandina berheman ji bo wî/ê hêsan dibe û dikare ji gelek tiştan hunerê biafirîne.

Di kurtefîlma “Adem Başaran” de Orhan Înce, nîşanî me dide ku xwe gihandîye vegotinekê. Dikarê bi hostayî vegotinê saz bike. Derhênerê bi vegotina xwe dikarê ji kûr ve bandor li temaşegeran bike û meseleya xwe bide hîskirin.

Di kurtefîlmê de, derhêner, resma determînîzma encamên xirabîya ewilîn çêkirîye û wî nîşanî xwîner dide. Xirabîya ewilîn ev e; kuştina bavî, çawa tesîr li malbatê kirîye, di jîyana wan de çi guherandiye. Dide zanîn ku Mesut ji kengî ve kenê xwe wenda kiriye. 

Di kurtefîlmê de vegotina semiyotîk heye; ji ziman zêdetir, şanîder di pêş de ne. Zimanê kurtefîlmî şanîderên in. Ji vê hêlê ve tehlîlkirina kurtefîlmê xwendineka semyotîk dixwaze.  Mînak, pînebûyînê onlugî, yeknebûyîna bişkokanê onlugê nûyî… Her şanîder bi bîra me ya kolektîv ra têkildar e. Birayê piçûk digirî lê em nizanin ji bo çi digirî, Mesut dema ku ji kar vedigere tê malê, di destê wî de em şîr dibînîn. Di dîmeneke din de jî birayê biçûk çawa xweş dikene…  Ji ber vê; ji bo fehmkirina vegotinê zanebûna bîra kolektîv û semyotîk lazim e.

Dîzayna sehneyan û dekora listîkvanan û bi temamî estetîka kurtefîlmê gelek geş û xweş bû; ji hêla zeman ve xetayek berbiçav a anokronîk tê de tune ye. Mekan û zeman hevdû temam dikin. Ji ber vê jî kurtefîlm gelek realîst bû. Zemanê xwe dida hîskirîn.

Listikvanîya karekteran gelek bibandor û realîst bû. Tenê listikvanîya mamoste ji rastîye dûr bû. Bi taybetî jî listikvanîya Mehmûd û Mesut gelek serkeftî bû. Di kurtefîlmê de mamoste ne birehm ne jî bêrehm bû, zêde notr bû lê bi rolê xwe realîst nebûbû, çimkî bêîstîsna mamosteyê dibistanan bêrehm bûn.

Di kurtefîlmê de temsîla kurdan erenî û baş bû. Tevî hemû xirabîyan, Kurd dest ji jîyînê bernadin û li ber xwe didin. Alîkarîya hevdû dikin û pişta hev digrin. Çi qas ji destên Mehmud(Aram Dildar) tê aliyê malbata ku merivên wan in  dike û  xwedî li Mesûd derdike, ji wî ra li cem xwe karêkî peyda dike.

Gelo sînema tene nîşandayîna realîte ye? Ger bersiva me “Erê” be. Di afirînerîya Orhan Înce de ti kêmasî tune ye lê ku bersiva me “Na” be, tê de kêmasî hene.  Bi min qethiyên divê sînema tene nîşandayînê realîte nebe. Wekî ku Ranciere dibêje, “Huner tenê divê rastîyê teqlîd neke, divê rastîyê biguherê jî.”

Ji ber ku Mesûd nikare hem bixebite hem jî biçe mektebê, dev ji mektebê ber dide. Gelo ti rê tune ye ku Mesûd li ber xirabîya ewilîn werbigire û wê têk bişkêne? Ger Mesûd dewamî mektebê bikirana û bi awayekî bi serbiketa û xirabîya ewilîn têk bişikanda; çerxa ku bi xirabîya ewilîn dest pê kirîye, vê çerxê biedilanda û wê çerxê bişkanda. Yek, ji vî alîyî ve; afirînerîya Orhan Înce kêm maye.

Di sînemayê de bibandorkirina û bihîsdayînê temaşegeran, asteka bilind e. Temam Orhan Înce bi kurtefîlma xwe bandor li temaşegeran dike û meseleya xwe dide hîskirinê lê bandor û hîsdayîneke çawa? Kurtefîlmeka trajîk û dramatîk e: Liberxweketin, qehirîn, êşîyabûn, kelogirîbûn, xemginbûn… Ev hestên  ku mirov pasîvîze, bêhereket û melankolîk dikin, bi temaşeger re çêdikin. Hêrs, xinç û tolgirtin; hestên wisa ne ku mirov aktîf, serhildêr û bitevger dikin. Ev, hestên ku mirov dikin rexneker, jêpirsker û hesab-pirsker in lê ji ber ku Orhan Înce nikare di temaşegeran de van hestên aktîv çêbike. Dudu jî; ji vê hêlê afirînerîya  Orhan Înce kêm maye.

Di jîyanê de xirabîya ewilîn kuştina Habîl e, ji bo kurdan jî bêdewletî ye. Di kurtefîlmê de jî kuştina bav heye, jixwe kuştina bavê jî encamêk bêdewletbûn e. Xirabîya ewilîn, ligel xwe çerxekê jî ava dike. Sînema çawa dikare  xirabîya ewilîn têk bişkîne, ji holê rake, tune bike û çerxeke nû di jîyanê de bide destpêkirin?  

Mijara kurtefîlmê; di sala 1993ê de koçkirina malbateke Dîyarbekirî ya ber bi Stenbolê ye. Di sehneya dawî ya fîlmê de, kena Adem Başaran heye. Ku min xelet fehm nekiribe, Adem Başaran birayê biçûk ê Mesûd e. Mesûd ji bo malbatê xwe feda dike, Adem bi rehetî dikare biçe li mektebê lê naçe. Gelo Adem Başaran niha çi dike? Adem Başaran niha bûye 30-35 salî. Ji bo ku em aqûbeta Adem Başaran bizanibin, di navbera vî kurtefîlmî û du filmên Kurdî yên din de ez dixwazim peywendîyek çêbikim; çimkî ev, ji bo dahatûya Adem Başaranî bersiveke tatmînkar didin me. Gelo Adem Başaran mezin bûye û bûye karekterê fîlma “Kilama Dayika Min”, ne ku bûye karakterê kurtefîlma “Nikilê Qirikê  yê Xepirî” ?!..

Hêj filmek an jî kurtefîlmek nehatîye kişandin ku em bikaribin bibêjin “Adem Başaran li xwe, li welatê vegeriyaye.”

*Ev nivîs berî di malpera Sinemaya Serbixwe de hatîye weşandin.