Meymanperwerîya Dagirbîyayoxanî û Meşrukerdişê Dagirbîyayişê Înanî

                                                                         1.

Meymanperwerî her çiqas teberî ra bi dildarî biaso zî la  raştîya xo de bi ferzkerdiş û mecburîkerdişê  îqtîdarê, dînê,ehlaqê, huquqê û normê komelkî de realîze bena. Labela mîyanê komelî de ferasetê  xeletê meymanerwerî bi dildarî bena esto. Meymanperwerî bi dildarî nîyî rîdî ferzkerdiş û mecburîyetî ra bena.  Gelo meymanperwerîyêkê ke bi dildarî bena qe çîn a? Pênasekedişê bellîkerdişê sinoranê meymanperwerî zaf zehmet o.  Goreyê Derrida mumkîn nîyo ke meymanperwerî bêro pênasekerdişê û meymanperwerîya bi dildarî bivirazîyo.  Xora problamatizekerdişê no nuşteyî pênasekerdişê û mûnaqeşekerdişê problamananê meymanperwerî nîyo. Têkîlîya dagirbîyayoxan û dagirkeran de meymanperwerîya dagirbîyayoxana ke hemverê dagirkeran înan de  problamatîze kena, kewno persa: dagirbîyayoxî senî beno ke hemverê dagirkeranê xo de benî meymanperwerî dimê, wazêno bînê na persî bikeno, hetê psîqolojîk ra sedemanê ey rabikero ortê û meymaperwerîya înan dagirbîyayişê înan merşru keno xo rê argûmanatîze keno.

Bîngehê meymanperwerîyê de barkerdiş, hetkarî û holbîyayişê esto. Keyeyê xo, werda xo, cila xo barkerdiş o û hetkarîyêkerdişê çaresekerdişê probleman û tenganeyan o.  Xeribê ke amê welatê kî yan zî kesêk amê keyeyî kî ganî kî verê ay xeribê û kesî de holî bibî. Barkerdiş, hetkarîkerdiş, holbîyayiş umumî rîdî mecburîkerdişê û ferzkerdişê sey strukturê îqtidar, dîn, ehlaq, pragmatizmê ra yo. Oyo ke tewr girng o; meymanperwerî de peymanêka muqabilanê amêya viraştiş esta. Mesela sey no îfedeyan mîyanê komelî de zaf eşnawênî  "ez înan rê ê zî wa mi rê bikî, kam ke kê rê meymanperwerî nêbî kê zî nêbenî." No hawa îfedeyanî delîlê peyman î.  Gelo  çend tewirî meymanperwerî estî?  Heme meymanperwerî muqabilane yî? Di tewirî meymanperwerî estî; miyanê xo de û teberî dir. Meymanperwerî her çiqas zafanê muqabilanê  bibo zî ge-ge bêmuqabilanê zî meymanperwerî benî.  Meymanperwerîyê ke teberî dir bena no tewir î.

a. Meymanperwerîya Mîyan Xo De 

Meymanperwerîyê ke komelî mîyanê xo de kena.  No tewirê meymanperwerîyanê hemîn de de hima hima qrîterê hemveranê esto. Eka cayêk de hemveranê bibo ewca de mecburîyet û ferzkerdiş zî esto.  "Ez înan ra keno wa ê zî mi rê bikî." " Înan ma rê nêkerdî ma zî nêkenî." "Ê ke amêyî dewî ez meymanperwerî înan keno la ez ke şîyo bajarî  êyî meymanperwerîya mi bikî" No hawa îfadeyî peymana muqabilanê nawnênî. Sazkerdişê no tewir meymanperwerî, meymanperwerî ra vejîyêna çerîxina qrîz û pêrodayişê hêzanî û hetê başî ra muqayesekerdişê meymanperwerî. Meymanperwerî beno nawitişê sahayê hêza xo. " Mi hîna baş meymandarî kerdî, o nêşê qasî mi bikero." Meymanperwerîkerdiş hêz û quwetî wazêno. Mîyanê komelî de ekonomîyê her aîle seyyewbîn nîyo, tayê zengîn î,  tayê hejar î.  Wextê meymanperwerî muqabilanê bîyî aîleyêka zaf feqirê zî seba ke bînê meymandarîya nêmano seba meymankerdişê amedekarîya ey tim ha hazir a. Nayê ra aîleyêk zaf hejar zî  mecburane no hêzê û quwetî xo de hawano.  Reîsê keyeyî seba meymanperwerî rizqê gedeyanê ra birnêno seba meymananî hedre keno.  Merdimo ke feqirê, feqireya xo limnêno xo sey zengînêk nawnêno. Meymanê ke amêyî her çîyî meymananî ra hedrekerdiş û zerê keyê de werd çîn gedeyî biwerî la la odeyê meymananbîyayiş tam zî na rewşê îzah kenî.  Hawanayişê meymananê xo reydir prestîj û statû ano.  Meymankerdoxê bi çendanîya hawanayişê meyman ê hende sereberze beno.  Mavajim keso ke hînî şêno meymandarî bikero, şiktayişê rumete ey yo, rumetxodayiş.  Keso ke nêşê meymananî bihewêno semeda înan kêmbîyayişê prestîj o nimzbîyayiş o.  No hawa meymanperwerî maxdurîyet ano meydanî. Bi kesayetîya ke xonêbiyayiş, xonimitiş, riyakar, sextê û nesamîmî netîce bena.  

b. Meymanperwerîya Teberî dir

       

Kesê ke teberî ra yenî welatêk dagirbîyayoxê dir dekewnî têkîliyî di qategorî yî. Yewîn, sey seyyahan, çerçiyan, rotoxan, raywanan, turîstan î.  Diyîn zî  karmendî, polîsî, leşkerî, mamosteyî welatê dagirkerî. Hemverê qategorîyê yewîn de meymanperwerî însanî û heq a. Teberî ra keso ke amê welatê kî, kî mesuldarî kî ke meymanperwerîya înan bikerî. La hemverê qategorîyê diyîn de meymanperwerbîyayiş heq nîyo, însanî nîyo, wîjdanî nîyo, ehmeqtî ya, xonêzanayiş o, xobîyanîbiyayiş o. Ehmeqtî ra qestê mi aqilê xo bikarnêanayiş û nêşîyayişê fikrîyayiş o.

     

 Bifikirî welatêk yeno dagirkerdiş; hînî xoser û azad nîyo, dagirkerê heme zengînîya înan çi bînerd û sererdî wazênî  hemin bitarawi,  ziwan, kulturî, hunerî, tarîxî, edebîyatê, mûzîkê... înan çîn û kor û asmîle bikerî,  înan xo ya bestî, bikerî kole û zîmkarê xo.  Dagirkerî seba resnayişê amacanê xo her rayer û metodê xo rê meşrû veynênî.  Dagirkerdişê welatêk ra dima karê  diyînê dagirkaranî ziwanê xo mûsnayişê şare dagirbîyayox o. Perwerde bi ziwanê welatê dagirbîyayoxî qedexe kenî, wazênî ziwanî xo bidî banderkerdiş. Ziwanê perwerdeyî kenî bi ziwanî xo. Bitaybet zî wazênî domanî ziwanê xo, xo vîr ra bikerî, ziwanê xo nêzanî. Ziwanê  xo vîr ra kerdişê û nêzanayişê gedeyanê welatê dagirbîyayoxê ke yeno manaya qerefnayiş maneyê welatê dagirbîyayoxê, heme srukturê kulturî û komelkî tîya ra dest bi bedilîyayişê keno.  Wextêk gedeyî welatê dagirbîyayoxê ziwanê xo dera bîyî,  dagirkerdişê resêno amacê xo. Mane qerefnayiş; manê însanê ke qerefîyayê hem hetê zurîyetî ra hem zî hetê teyna ser o payan xo de vinertiş hînî mumkin nêbeno, manê însanê ke qerefîya o însanî hînî babestê însananê bînan o.  Koletîyê zî bi kurt û kurmancî pabesteyiş o.  Ziwanê netewê ke neqilê gedeyan nêbî seka moneyê ay netewê bêro qerefnayiş.

    

Bifikîrî mamosteyêk dagirker yeno dewêk, bajarokêk, bajarêk welatê dagîrbîyayoxê wazêno money înan biqerefno la dagirbîyayoxî hemverê no mamosteyan de benî meymanperwerî. Senî beno ke dagirbîyayoxî hemverê mamosteyan de benî meymanperwerî?  Teyna hemverê mamosteyan de nîyî hemverê karmendan û polîsan û leşkeranê de zî benî meymanperwerî.  Bifikirî polesêk, leşkerêk yeno welatê to de îskence keno mîlleta to, her tewir pîsê û xirabî keno mîlleta to la to  înan rê meymanperwerî  kenî. Gelo no hawa meymanperwerî de problemêk, çewtîyêk û ehmeqiyêk çîn a? Bi senî psîqolojîyêk wîna meymanperwerî yena kerdişê?  No nuşte hewl dano ke struktura psîqolojîya na meymanperwerî ananlîz bikero, sedemanê aye rabikero ortê.   

                                                                     

                                                               2.         

        

Dagirbîyayoxî çira meymanperwerî? Senî beno ke dagirbîyayoxî meymanperwerê benî? Bînê meymanperwerîya dagirbîyayoxan de çi sedemê psîqolojîk estî?

     

Panç sedemê bîngehînê meymanperwerîyê dagirbîyayoxan estî.

        

Yewin: Nêviraziyayişê û çînbîyayişê hîşmendîya dagîrbîyayoxêyî,  xonêzanayiş, qonjektorê nêzanayiş û sosyolojî, tarîx û realîte nêzanayiş o. Dagirbîyayoxî nêzanî ke  welatê înan amêyo dagirbîyayiş.

       

Ma sedemo yewîn nêşênî seba heme dagirbîyayoxanî pêroyî bikerî.  Çimkî mîyanê dagirbîyayoxan de gelek ferdê estî ke hayîya înan qonjektorî ra, realîte ra, sosyolojî ra, tarîx esta, hîşmendîya dagîrbîyayoxê înan de viraziyaya û xo zanî.  Labela no tewirê ferdanê dagirbîyayoxan de sedemê hemverê dagirkeran de meymanperwerîbîyayiş no yo: dagirbîyayişê xo, xo ra limitiş, xo ra nêvatiş û dagirbîyayişê xo, xo vîr ra kerdiş dayiş esto.  No hawa ferdî welatê dagirbîyayoxê, seba ke dagirbîyayişê xo, xo de bifetenî benî meymanperwerî. No zî sedemo diyîn o.

       

Hîrîyîn, tersa dagirkeran a. Kamcîn ferdê dagirbîyayoxan beno wa bibo porîn de tersa dagirkeran esta. Eka dagirbîyayoxî hemverê dagirkeranê xo de meymanperwerî nêbî, şîddeta dagirkeran hîna har û  zaf bibo. Seba ke xo na tersa ra biseveknî benî meymanperwerî. 

       

Çarînê,  qompleksa bindestî ya. Çira zengîn nîyî hejarî destakerde benî? Yan zî dagirkerî meymanperwerî nêbenî la dagirbîyayoxî benî? Destakerdeyeyê, meymanperwerî, holbîyayiş, ardimperwerî  zafanê kesanê ke înan de qompleksa bîndestî esta înan de estî. Seba şîddetê qompleksa bîndestî sivik bikerî benî meymanperwerî.

       

Seba ke dagirbîyayox î nayê ra meymanperwer î. Eka mîlleta ke dagirbîyayoxî nêbenî ê zî nêbenî meymanperwerî. Strukturêko wînayîn esto.  Mersela meymanperwerîya kurdanî dagirbîyayişê înan ra yena.  No zî sedemo pancîn o, no sedem zî bi xo sedemo sereke yo.

                                                                    

                                                                    3.

Goreyê dagirbîyayoxan meymanperwerî yena çi mana, meymanperwerî senî mana kenî? Amaca meymanperwerîbîyayişê înan çi yo?  Meymanperwerîya xo senî  îdraq kenî? Derbarê meymanperwerîya xo de çi fikrîyênî? Çira xo meymanperwerîya xo rê problamatîze nêkenî?

    

Dagirbîyayoxî wîna meymanperwerîya xo mana îdraq kenî; bi meymanperwerîya xo sereberzî benî, piştxişnê kenî, xogoynênî.  Xo hetê însanetî ra tatmîn kenî. Hûmanistê kenî. "Ê însanî nîyî la ma însanî."  Xotatmînkerdiş esto.  

    

Dagirbîyayoxî wazênî bi meymanperwerîya xo derheqê xo de îmajêk hûmanistîk bivirazî: Va "vajî însanê baş î."   Û wazênî bi meymanperwerîya xo, xo bidî dagirkeranê xo qebulkerdişî.  

                                                                

                                                                    4.

Netîceyî meymanperwerîya dagirbîyayoxanê  çi yî?

    

Meymanperwerîya dagirbîyayoxanê  hetê pozîtîf ra çîyêko zaf cîddî nêana. Teyna kî şîyênî bivajî beno ke meymanperwerîbîyayişê înan şîddeta dagirkeran miney kêm kena.

     

Hemverê dagirkeran de meymanperwerîbîyayişê înan zeraro zaf pill dano înan ro  hem hetê sosyolojîk hem hetê psîqolojîk, hem hetê ontolojîk ra.  Hem hetê ontolojîk ra nêşênî bibî xo. Xonêbîyayiş xo reydir gelek probleman ano.  Zeraro û tahrîbato tewr girdê netîceyê meymanperwerîya  înan, bi meymanperwerîya xo dagirbîyayişê xo meşrû kenî.

      

Persyara verîna na ya ke: Qe hayîya dagirbîyayaxon çîn a ke meymanperwerîya înan, dagirbîyayişê înan meşrû kena.

                                                                5.

Dagirbîyayoxî çira nêşênî bibî meymannêperwerî? Gelo dagirbîyayoxê senî bişî xo meymanperwerîya ke dagirbîyayişê înan meşrû kena xo aye ra bifeletnî?

      

Dagirbîyayoxê çira nêşênî bibî meymannêperwerî? Meymanperwerînêbîyayişê xo dir giranîya mesulîyeta hîşmendîya dagirbîyayoxê bêro. Seba ke  herkes nêşêno na mesulîyeta webigîro, cira remêno nayê ra dagirbîyayoxî nêşênî bibî meymannêperwerî. Dagirbîyayoxê ke meymanperwerê nêbî  dagirkerî se bikerî? Îskence, hepis, kiştîş, zordarî û şîddeta dagirkeran bivejîyo lîçe nayê ra dagirbîyayoxê nêşênî bibî meymannêperwerî.     

     

Hemverê dagirkeran de meymanperwernêbîyayişê prosesêko derg o, bi viraştişê hîşmendîya netewî ra têkîldar o.  Mîyanê netewêka ke dagirbîyayoxê de hîşmendîya netewî çiqas vîla bibo û aver şîro no prosesî ê hende kilm bibo. La problem no ke, mîyanê netewanê dagirbîyayoxan de  hîşmendîya netewî prosesêko zaf ereyanê de virazîyêna.  Dagirbîyayoxan de hata hîşmendîya netewperî nêvirazo  hemverê dagirkeran de nêşênî bibî meymannêperwerî. Xora meymanperwerînêbîyayişê dagirbîyayoxan yeno manaya xoazadkerdişê.

    

Oyo ke dagirbîyayoxan azad bikero netewperwerî ya.

                                             

* No nuşte hûmareya 9înê Kovara Psychology Kurdî de weşenîyayo.