RESENÎYA MÛZÎKÊ RÊNCBER EZÎZÎ

 

Çi hetê cuyê ra, çi hetê însanîtî ra, çi hetê kurdperwerî ra, çi hetê şoreşgerî ra û çi hetê hunermendî ra, kamcîn hetî ra beno wa bibo la Rêncber Ezîzî her hetê ra însanêko bêhempa yo, mûhîm o, qedir û qiymet ey berz o.  Rêncber Ezîzê  hîrês û yew serre a ke dînyaya xo bedelna lê kamcîn hetê ey ra beno wa bibo la hama zî ha  dînya ma de ciwîyêno.

La çi heyfo ke mergê ey ra dima derbarê ey de  hata nika xebatî ke bîyî engîştanê yew destî nêvernênî;  Teyna Dogan Karasu derbarê ey de bi nameyê Dinya d' yo darê ma: Rêncber Ezîz, kitabêk amede kerdo. Hetê kurdperwerî û cuya ey de: Seyîtxan Kurij hetê ey kurdperwerî çend kesanê bînan zî  derbarê cuyê ey de çend nuşteyî nuştî.  Û çend xebatê ke zerê kesatîya ey amêya vengkerdişê zî bîyî.  Ez averî de behsa no xebatan bikero.  Resenîyêka mûzîk Rêncber Ezîzî esta.  La hetê mûzîkjenîya ey de xebatêk nêamêyakerdiş û çîyêk nêameyo nuştiş. Hata nika mûzîkjenî kurdan ra çewî  serê resenîya hunerî ey de bi xorînî nêfikrîyayo,  serê xo nêdejnayo, xo nêbetalnayo, mûzîkjenîya ey ra çîyêk nêmûsayo.  Nayê ra mi ke resenîya mûzîkê Rêncber Ezîzî ferq kerdibi. Na pabendî de mi waştî ez çîyêk binuso. No nuşteyê de zî ez hewl dano ku hetê orjînalîya mûzîkjenîya cîpers bikero, bikeno û resenîya mûzîkjenîya Rêncber Ezîz seba mûzîka kurdkî ya ewroyîn problamatîze bikero. No problamatîze bêro mûnaqaşekerdiş û derheqê na persî de bêro fikrîyayiş.

1.MÎYANÊ KIRDANÊ SUNNÎYANÊ DE MUZÎKÎ

Kurdan ra grubê komelkîya kirdan, mîyanê xo de sey kird, kirmanc, dimîlî û zaza xo namê kenî. Bînê mantixa no namekerdişê zî  dîn-mezhebî estî. Kirdî ke xo kirdî û zaza name kenî; şafîî yî, êyê ke xo kirmancî nameyê kenî; elewî-qizilbaşî yî û êyê ke zî xo dimîlî name kenî hanîfî yî.  Hetê mezhebe-dînan ra dicayî bîyayişê kirdanî  mîyanê xo de zî di qategorîyê mûzîkê ê kirdanê sunnîyan û eleweyan veto ortê. Semeda ke merkezê no nuşteyî de mûzîkê kirdanê sûnnîyan esto, mîyanê  înan de cayê muzîkî problamatîze keno nayê ra nêdekewno mîyanê mûzîkê elewîyanî.

Gelo senî yew tarîxê mûzîkê kirdanê sûnnîyanî esto? Eka tarîxê mûzîkê kirdanê sunnîyan ra ma biewnî. Tarîxê mûzîkê kirdanê sûnnîyan bi Rêncber Ezîzî  serranê hewteyan de dest pê keno. Eynî wextî de bi ey mûzîkê kirdanê sûnnîyanê biteknolojîk zî tarîxê de vejîyêno meydanî. Verî Rêncber Ezîzî, mîyanê kirdanê sûnnîyanê tarîxêkêkî fekkîyê mûzîkê esto. Tarîxê ra verî Rêncber Ezîzî de  xêncî kilaman, deyîran, lorikanê... fekkî û sey ensturmananê lulî, dewol, zurna ra sewbîna çîyan ma sebaretê mûzîkê de nêvênênî.  Verî Rêncber Ezîzî mîyanê înan de  tradîsyonî mûzîkê fekkî bîya. Her çiqasê verî Rêncber Ezîzî de tradîsyona mûzîka fekkî estbîya zî la ancî zî mîyanê kirdan de tradîsyona mûzîk aver  nêşîya, zaf apey menda. Tradîsyon fekkîyê mûzîk tradîsyonêka pêt, dewlemend, averkewta nêbîyaya eka awa bibîyanî mûzîkê ma yo modern hîna bihêz bibîyanî. Mesela se û panças  serrî ra verî kamcîn deyîrvaj û kilamvajê înan estibî? Ma zaf rew nêşîrî serrîyanê çewrêsan û pançasan û şeştanê de kamcîn kilamvajê û mûzîkjenê kirdanê sûnnîyan estîbî?  Kê persêka wînayîn tarîxî ra bipersî tarîxê tu cewabê nêdano kê.

Verî Rêncber Ezîzî de yanî verî teknolojîzêkerdişê mûzîkê kirdan sûnnîyan de mîyanê kirdan de cayê mûzîk çiyî bî?   Mîyanê şarî de hîrî cayê mûzîk estbî.  Serekeyê cayê mûzîkî mîyanê kirdanê sûnnîyanê de veyveyî bî. Veyveyan de hem bi yew fek ra deyîrî vatênî hem zî govendî kay kerdênî.  Dawul û zurna ke mîyanê şarî de peyda bîyî xo rê vatiş xo rê kaykerdiş zî hêdî hêdî hawanîya.  Davuljen û zurnajen kirdan ra nêbî aşikan û poşeyan ra bî.  Dawul û zurna teberî ra kewtî mîyanê mûzîkê kirdkî yî.Diyîn zî  gama ke cemaatê pêser bibîyanî keso ke vengê weş bî deyîrî vatênî. Xora mûzîkjen zî çîn bî teyna mîyanê dewanê de tayê kesî estbî deyîrî vatênî no kesan ra deyîrvaj vajîyanî.   Deyîrî, kilamî, lorîkî ke amênî vatiş, anonîm bî û spotanê amênî viraştiş û mîyanê komelî de vîla biyanî. Temayê înan zî eşq, qehramantiyî,  derbarê cuyê,  hadîseyêka sosyolojîk bî. Fonsîyona înan bi vîro qolektîfe dir esta.  Seba nuştişê çîn bî mûmkîn nîyo ke ma behsê kilaman, deyîran nuştiş bikerî. Mîyanê kirdanê de cayê hîrîyînî mûzîk, mûzîkê bêvate bî; bi lulî amênî îcrakerdişî. Lulîbendî mîyanê şarî de wayîrê prestîjê bî.  Mîyanê kirdanê entsturmanê tewr verîn lulî ya, kesanê  ke zananî lulî bicenî înan ra lulîbend vajîyêno.  Fonksîyona ruhanîya lulî cenitiş mîyanê şare de estbî.  Peydabîyayişê radyoyanî ra dima lulîbendanî ke lulîya xo cenanî bi radyoyon vengê înan amênî qeydkerdişê, bi no hawa mîyanê şare de vîla biyanî.  Çiqas radyo hetê qeydîkerdişê vengê lulî ra bandorêka pozîtîf kerdî hetobîn ra bêfonksîyonêkerdişê lulî de zî bandorêk negatîf kerdî.    Faktorê negatîfê radyoyê teynda serê lûlî de çîn bî, radyo amêyîşê Bakûrî de têsîra asmîlasyonî  hîna zaf zêdina.     Lulîbend û deyîrvajî derbarê xo bi mûzîk nêkerdênî sey hobî mûzîk dir aleqedarî bîyênî. Nayê ra pazarêkî mûzîk zî çîn bî. La wextê ke teberî ra dawuljen û zurnajenî ke kewtî mîyanê mîyanê kirdanî, înan ke veyveyanê de cenanî heqê xo girewtênî.  Seba ke lulîbendê û deyîrvajê mîyanê komelî de vîla nêbîyî û nêbîyî girseyî, seba ke teyna kesan de mendî nayê ra averî nêşîyî, sey dengbêjeyê nêbîyî tradîsyonî. Xora  tradîsyona "dengbêjeyê" zî mîyanê înan de çîn a. Dengbêjêkî mîyanê kirdan ra vejîyayî înan bi kirdkî nîyî kirdasî deyîr û kilamê xo vatî. Kê şîyênî biresî na netîceyê ke mîyanê kirdan de verî teknolojîzekerdişê mûzîkê de cayê ey cayêko şenik girewtbî û mûzîkî mîyanî şarî de vîla nêbibî, apeymend bî, averî nêşîbî.

Çira mîyanê kirdanê sûnnîyan de mûzîk aver nêşîyo, apey mendo? Çend faktorê sosyolojîk û dînî estî ke bîyî sebebê mîyanê kirdanê sûnnîyan de apeymendiş û avernêkewtiş, vîlanêbîyayişê mûzîk î. Neyî:  1. Nêzdîbîyayişê Dîn- Mezhebî 2. Dewîjbîyayiş 3. Komelêka Girewtabîyayiş 4. Komaleya Bêwendiş û Nuştişbîyayiş.

Mîyanê Kirdanê sûnnîyan de sedemê bîngehînê apeymendişê mûzîk  sûnnîtî yo. Sûnnîtî de dîrekt mûzîk amêyo qedexekerdişê nêamêyo qedexekerdiş ez nêzano la mîyanê kirdan  sûnnîyan de fehmê û qenaetêk wînayîn esto.  Hemverê averkewtişê mûzîkê kirdanê sûnnîyan de  bîyo asteng î.  La ez wazêno tespîtêk giring bivajo; mîyanê kirdan de mûzîkê kirdkîyê elewîyan zaf averî şîyo la mûzîkê ê sûnnîyan zaf apeymende mendo.  Sebebê ney zî dîn o; mîyanê elewîyan averşîyayîşê mûzîkê de bandorê dînî pozîtîf bibî la mîyanê sûnnîyan de negatîf bîyo.Her dînî-mezhebî de nêzdîbîyayişê û fehmeyê înan bi mûzîk cîya yo.  Elewîyeyê de mûzîk û bawerî mîyanê yewbînanê de helîyayî. Bawerî bi mûzîk xo ana ziwanî.  Rîtuelê bawerîyê xo bi tembure û  şuwareyanê kenî. Kê şîyênî bivajî ke elewîyeyê estbîyayişê xo serê mûzîkî ra awan kena. La eynî rewşê seba sûnnîtiyê derbazdar nîyo. Fehmê û nêzdîbîyayişê sûnnîyeyê seba mûzîk zaf negatîf o.  Nayê ra mîyanê kirdanê sûnnîyan de mûzîk apey mendo û averî nêşîyo.

Sedemo dîyîn dewîjbîyayiş o.  Mûzîkê mehfumo ke bajarî yo.  Dewî seba  averşîyayiş û vîlabîyayiş mûzîkî şert û mercanî, îmkananî pê nêanî,  seba ke kirdî bi ekserîyetî dewan de ciwîyanî nayê ra mûzîk averî nêşîyo. Eka kirdanî bajaran de zî biciwîyanî  o wext yewna tarîxê mûzîkê kirdanê sûnnîyanî bibîyanî.  Mavajîm ke eka sûnnîtiyê de zî sey elewîyê mûzîk bihelîyanî o wextê mîyanî kirdanê sûnnîyan de zî mûzîkî averî bişîyênî. No sedemanî  ra mîyanê kirdanê sûnnîyan de mûzîk averî nêşîyo.

Sedemo hîrîyî û çarîn girewtebîyayîşê û newendebîyayişê komelî kirdan o.  Cografyayê ke kirdî tê de ciwîyênî  cografyayê ke koyî ya.  Hem rîdî cografya ra hem zî kirdî seba ke dewan de teberî dir zaf nêdekewtênî tekîlî, hetobîn ra sebebê newendebîyayişê komelî kirdan ra; mîyanê kirdan de wendiş û nuştiş da-çewrês serreyanê peyênan de vîla bîyo,  no sedeman ra mûzîk apey mendo.

2. RÊNCBER EZÎZÎ : RÊNCBER EZÎZ NÊŞÊNÎ BİEWNO LA DÎYÊNÎ

Rêncber Ezîzî yew serrîya xo ra dima sebebê nêweşîyêka ra çimanê xo vîn keno, beno kor. Têkîlîya  ewnîyayişê û vênayişê de çimê kamî ke weş î şîyênî ewnîyênî la herkes nêşêno bivêno. Rençber Ezîz nêşênî biewno la vênanî. Êyê ke çimê weş û war bî înan ra hîna weş dîyênî.  

Rençber Ezîzî serra 1955ê de Çolîgî de maya xo ra bîyo, hîrês û di serrî emrê kerdo.  Serra 1988ê de Almanya de bi şaîbanê dînyaya xo bedelnaya. Têkîlîya ey bi mûzîk ra şenikîya ey de dest pê kerda û hata mergê ey dewamê kerdo. Verî mergê xo de bi nameyê " Hesreta Azadî" albûmêk veto.  No albûmê ra vêşêrî gelek kilamê bi qeydkerdişê vengê ey mîyanê şarî de vîla bîyî.   Rêncber Ezîzê ke kilamê ke xo ra pey verdayî, no kilamê qe kihênî nêbenî. Rêncber Ezîzî bi kirdkî, kirdaskî û tirkî kilamê vatî. Ziwanê kilamanê giranî Kirdkî yî.  Eka ma deyîranê Rêncber Ezîzî hetê tewîrê ra qatorîzê bikerî gelo çend qategorî bivejî meydanê; 1. Kilamê Kurdperwerî û Şoreşgerî 2. Kilamê Hîsî 3. Kilamê Sosyolojîk:  Gelek çîyî sosyolojîya Kurd û Kurdistanî mûzîkê Rençber Ezîzî de bîyî kilamî.

Çend serrî peyênan de bi hîşmedî wazîyêno hem zerê kesayetî ey hem zî  zerê mûzîkê ey wazîyêno bêro vengkerdişî, derheqê ey de ferasetek newe awan bikerî, ey bikerî sey gûza pûçî. No serranê peyênan de  derheqê Rençber Ezîzî de tîyatro yenî viraştiş la ziwanê no tîyatroyan bi kirdkî nîyo bi tirkî yo. Muhtewaya tîyatro zî raştîya Rençber Ezîzî ra zaf dûr o.  No rojan peyênan de zî projeyêka mûzîk seba Çolîg amêbî viraştiş, no projê de zî  deyîrêka ey amêbî vatiş la deyîra ey amêbî sansûrkerdişî.

 Gelo emreyê Rêncber Ezîzê hîrîs û di serrî de çend kilamê ey estî yanî kilamanê Rençberî çend hebi amêyî qeydkerdiş? Dima ra amêyî dîjîtalîzekerdişê? Gelo çend kilamê Rençber Ezîzî estî? Hata nika albûmêkî Rençber Ezîz vejîyayo. Nat û dotê gelek deyîrê ey estî.   Ma kurdî wayîrê mîrasê Rêncber Ezîzî nêvejîyênî. Kilamê eyî ke  nêameyî arşîvkerdiş û dîjîtalîzekerdişî gelek î. Ganî hill averî no berhemî ey bêrî arşîvkerdiş û  bi profosyonelane bêrî dîjîtalîzekerdişî.

3. RESENÎYA MÛZÎKÊ RÊNCBER EZÎZÎ

Çira mûzîkê Rençber Ezîzî resen o? Çende sebebê ey estî; 1.Bandora Mûzîke Ey 2. Ûslubê eyo ke ciyawaz esto 3.  Antî-Qolanyal û Heqiqatî eşkerakerdiş 4.  Vateyê Deyîranê ey

 3.1 BANDORA MÛZÎKÊ EY

VENGÊ EY : Rindîya vengî çîyo ke subjektîf o. Goreyê kesan bedelîno. Mûzîkjenî ke vengê înan mi rê resen yeno, înan ra yew zî Rençber Ezîz o. " Were saqî hata kengî neşoyîn ji dilê vê cengê"  Na risteya Melayê Cizîrî de Mela bi şerabê cenga zerra xo pak keno la Rençber Ezîzî bi vengê xo jenga zerrî şiwêno.  Kê ke Rençber Ezîz goştarî kenî, vengê ey derdanê kê, xemanê kê, dejanê kê, kulanê kê, kê ra esterêno. Kê vanî qey kê maya xo ra newe bîyî.  Vengê Rençber Ezîzî de şa û şadî, bextewarî, keyfberzê û keyfgeşê esta.  Vengê Rençber Ezîzî kê teslîmîyet çîn o, vengê têsîrêkê ke keno kê tim xo ver danî.

VİRAŞTİŞÊ HÎSSÎYATI: Resenîya mûzîkê Rençber Ezîzî de mûzîk xo îfadekediş û tasdiqkerdiş nîyo û viraştişê hîssîyatîyê  cuyahes û dînyahezî yo. Hîssîyato melankolîk û merghesî(ölü sevicilik) nêvirazêno. Yanî maturbasyona dejan çîn o. Rençber Ezîzî bi mûzîkê xo hîssîyatê ke pozîtîf û cuyahes û dînyahez awan keno.  Kê ke Rençber Ezîzî goştarî kenî kê bêhevî kê benî hêvîdar î. Kê bêkeyf bî kê benî keyfdar î. Kê xemgîn bî kê benî bextewarî. Kê rîbermî bî kê benî rîhiwîya ye.  Rençber Ezîzî bi mûzîkê xo ruhê halîyata kê tesdîq nêkeno kê ruhê halîyatê ke tê de kê ey ra vejêno.  Mûzîkê Kurdkî zaf tayê hunermendî estî ke no hetê înan de esto. Taybetîya bîngehîna resenîya Rençber Ezîz no xususîyet o.

BANDORA ROŞNKERDIŞÊ Û AVERBERDİŞ Û CIPERSKERDİŞÊ : Rêncber Ezîz bi mûzîk wazêno komelî û ferdan roşn bikero û înan averî bêro. Nayê ra mûzîkê xo de wazêno sey bîndestî, xoradûrkewtiş bido ciperskerdiş û rexnekerdişê.

3.2  ÛSLÛBÊ  EY

Ûslubê Rêncber Ezîzî senîn o?  Hîsan û rewşan, netîceyanê: dejan, xeman, birînan, cîyabîyayiş, caverdayiş, mergî, nêçareyê, bêhêveyê, eşqa platonîk dramatîze û trajedîze nêkeno û goştarîkerdoxê mîyanê înan de nêfetesnêno. Ûslûbêk ê eyê mîzahî, protestkar,  heneker û serhildêr esto. Bi no ûslûbê keyfê goştarkerî hîna geş keno.

 

3.3 MÛZÎKÊ RÊNCBER EZÎZÎ DE ANTÎ-KOLANYALÎZM Û HEQÎQATÎ

Rewşa parçebîyayişê welatê kurdanî, şer û mûcadeleyê  azadbîyayişê kurdanî hemberê dagîrkeran de,  mûzîkê Rêncber Ezîzî de cayêko taybetî gêno. Tayê wazênî bi çek tayê wazênî bi qelem tayê wazênî bi sînema la Rêncber Ezîzî waştênî bi mûzîkê welatê xo azad bikero.

Rençber Ezîz kilamanê xo de heqiqata Kurd û Kurdistanî bêtersî qirêno. Heqîqat çi ya? Pênasêkerdişê heqîqatî çîyo ke zaf zor o. Xora teyna heqîqatêk çîn a zaf heqîqatî estî. Heqîqatî razber û şênber estî.  Heqîqatêk mûzîkê Rençber Ezîzî de esta,heqîqatêka şênber a,  haqîqatê ke herkes zano la kesêk nêûtorono bivajo. Heqîqatê ke hetê dewletan ra wazêyêna bêro korkerdiş û çînkerdişê. Heqiqatêka bedelo pill wazêna. Xora dima ra Rençber Ezîzî bi cuya xo bedelî na heqîqatî eşkerakerdiş dano.

3.4 ZIWANÊ DEYÎRAN EY

Sey mûzîkê ey, ziwanê  kilamanê ey zî resen o. Ziwanê kilamanê  bi senteksta kurdkî nûsîyayî.  Deyîrê ey hetê vate ra zî zaf xorîn î.

4. MÛZÎKA KURDKÎ YÊ EWROYİN  ZAF ÇÎYÎ ESTO KE ŞÎYÊNO MÛZÎKÊ RÊNCBER EZÎZÎ RA BIMÛSO

Tarîxê mûzîkê kirdanê sûnnîyan bi Rençber Ezîzî dest pê keno.  Hata serranê di hezaranî Rençber Ezîzî ra  dima hima hima mûzîkjenî nêvejîyayî.     Di hezarî  ra dima mûzîkjenî ke vejîyaya neyî: Mehmet Akbaş, Esrarê Deyîr, Kerem Sevînç, Mûcahît Goker, Şarik Apo,  Koma Vengê Sodirî, Koma Zazvaj,  Rodî, Sasa Serap, bi qismî Mehmet Atlı û no serre peyên de zî Sasa Serap û Adir Jan vejîyayî.  Înan ra teberî  mûzîkjenê amator û mahalî estî.  Kirdî her hetî ra komala ke ereymende ya. Nayê ra mûzîkê ewro yê Kirdkî qe qeymê kirdan nêkeno. Teyna mûzîk nîyî romanê, hîkaye, şîîr  zî qeymê ma nêkenî. Xora sînema, rêzfîlmî, tîyatro, telewzîyonî ûsb hima hima çîn î.  Seba ke babeta mûzîka ma teyna behsê mûzîk bikerî.  Gelo rîdî qeymênêkerdişê mûzîkî kirdî senî îhtîyacê xo yê  mûzîkî tedarîk kenî?  Zafanê kirdaskî  û tirkî  yan zî ziwananê bînan ra goştarî kenî.  Qeymênêkeno ke kê ziwanê xo rê mûzîk goştarî bikerî gelo wazîyetî senî têsîr keno psîkolojî, qrakterî, ruhê kirdanî? Na persê wa hetêkî de bimano mûzîkê kirdkî û bi temamîyê mûzîkê kurdkî yî ewro amêyo mendanî mûzîkêko melankolîk o.   Mûzîkê ke kirdkî yê ewroyînê melankolîze bîyo. Mûzîka kirdkî de qe keyf, şa, bextewarî... nêmendo. Malmîsanij şîîrêkê xo de vano " lulîya ma senfonîya derd û kulan"  kê şêyînî wîna vajî ke mûzîkê ma bîyo senfonîya derdan, kulan, dejan, xeman... î. Mûzîkê tim kê raverdê de dano ciwîyayiş.  No hawa mûzîkê zî zerara ke zaf gird dano kurdanî!   Mûzîka kurdkî ya ewroyînê ke melankolîze bîyo seba ke  xo melankolîzebîyayişê xo ra bişiwo zaf çîyî estkî mûzîkê Rêncber Ezîzî ra bander bibo.  Nayê ra gere mûzîkjenî kurdkî newe ra ageyrî serê  mûzîkê Rençber Ezîzî.  Çimkî mûzîkê Rêncber Ezîzî de cewherê mûzîkê resen û mûzîkê azadker esto.

*No nuşte verîcû hûmareyê hîrêyînê Kovara Ziryabê de amêbi weşanayiş.