Di nav Kurdên Ewropayê de Pirsgireka Qûtbûn û Girêdana Nifşan

 

Ev heştê sal e, Kurd li Ewropayê ne. Dema ku mirhov li nifşên Kurdan yên li Ewropa dinêre, qutbûneke di navbera nifşên nu û yên kevin de dibîne.

Gelo em ji xwe dipirsin, ev 80 sal in Kurdan li Ewropayê çi bidest kirine ? Kurdan li Ewropa çiqasî karibûn netewbûna xwe xurt bikin? Kurdan karîbû ji dêla xwe bi sifatê partî, rêxistin, îdeolojî, mezheb û ol de pênas bikin, pêwist bû berî her tiştî, xwe wekî takekesek ji netewa Kurd pênase bikin. Gelo îro Kurd li Ewropa bûne hêzeke mezin an Ewropa çiqas wan cîddî digire yanî çikasî bûne subje? Gelo civaka Kurd ya diyaspora çikasî bi wateya suje nas e? Lobîyên kurdî çiqasî xurt û diyarkerê viyana xwe ne? Di nava Kurdên ji çar perçeyên welêt de têkilîyên çawa ava bûne? Çi bandorê li hev dikin? Bi hev rê çi xebatan dikin? Di warê sazîbûnê de Kurd çiqas pêş ketine? Çi dezge û sazîyên wan hene û çiqas bihêz û aktîv in? Çi xebatên polîtîk, dîplomatîk, hunerî, zanistî, civakî, çandî kirine? Çi tradîsyon afirandine? Û hwd…

 

80 saliya hebûna Kurdan li Ewropa…

Ev heştê sal e, Kurd li Ewropayê ne. Wekî mirhov li koçberiya Kurdan ya Ewropa dinêre, dibîne ku Kurdan bi çar pêlan koçî Ewropa kirine. Pêla yekem berî Şerê Cîhanê yê Duyemîn ru daye. Pêla dûyemîn piştî vî şerî çebûye. Pêla siyemîn ya ji salên 1980an ve pêk tê ye. Ya çaremîn jî ji sala 2000an û pê ve ye. Piştî Şerê Cîhanê yê Duyemîn li Ewropayê hijmara Kurdan her çu zêde bû. Di sala 1956an de bi avakirina Komeleya Xwendewanên Kurd li Ewrupa (KXKE) (Kurdish Students Society in Europe, KSSE), Kurdan dest bi avakirina saziyên xwe kirine. Ji sala 1980an ve jî hijmara wan gihiştîya mîlyonan.

 

Têkoşeriya polîtîk ya Kurdan li Ewropayê

Di meha çileyê sala 2020an de li Stenbolê, ji aliyê Weqfa Îsmaîl Beşîkçî ve semînerek bi navê Têkoşeriya Polîtîk ya Kurdan li Ewropayê (Mînaka Komeleya Xwendekarên Kurd li Ewropa, 1956-1988) hate lidarxistin. Ez beşdarê vê semînera Adnan Çelîk bûm. Vê semînerê hem ji gelek alîyan ve ez ronî dikirim, hem jî konteksta Kurdên Ewropayê de pirsên nû di hişê min de şiyar dikir. Yek ji wan pirsan jî ev bû; , “Gelo zarok û nevîyên endamên Komeleya Xwendekarên Kurd li Ewropayê îro çi dikin, bi çi ve mijûl in?” Min di qonaxa pirs û bersiva semînerê de ev ji mamosta Ednanî jî pirsî.

 

Zaro û neviyên aksiyonerên Kurd çi dikin?

Ez dixwazim di vê nivîsê de hewl bidim vê pirsa xwe ji hêla xwebûn, aîdîyet û nasnameya Kurdbûn û asmîlasyonê problematîze bikim. Bi rastî hewce yê ku divê em zêdetir li ser vê pirsê bifikirin û niqaş bikin. Di vî warî de pirsgirek zehf in û li benda çareserîya ne. Anko ev pirs bi pirsgireka man û nemana hemû Kurdên koçber re têkildar e, pewist e, bi her alî werin guftûgo kirin. Di taybetmendiya wan kesan de mirhov kare nêrînekî li ser zarok û neviyên endamên tevahiya Kurdên koçber nîşan bike.

 

Hijmar û nifşên koçberên Kurd li Ewropa

Her demî pirsgireka sereke pirsgireka hijmara Kurdên koçber e. Mixabin îstatîstikên bibawer tune ne. Lê li gora tahmînan hijmara Kurdên Koçber li Ewropa ji du mîlyonan zêdetir e. Yanî hijmara Kurdan li Ewropa ne hindik in. Pirsgireka din ya sereke ya nifşên Kurd e. Gelo çend nifşên Kurd li Ewropa hene û pênasiya wan nifşan li gora kîjan krîteriyan tê kirin. Li gora agahiyên berdest, mirhov kare bêje ku ji koçberiya pêla duyemîn hata niha çar nifş, ji pêla sêyemê jî du nifşên wan hene.

 

Çima pêşketin tune ye?

Li Ewropayê hem ferzendên çandî hem jî azadbûneke fereh hebû-heye. Di nava wan şert û mercan heyî de mirov hêvî dike ku rewşenbîrên Kurd peyda bibin û ji aliyên wan ve tiştên berz werin afirandin. Gelo çima ji zarok an jî ji nevîyên pêla koçberiya duyemê girseyek bi nasnameya Kurdbûnê xwe ne afirandine; feylosofek ji nav wan derneketiye an jî hunermendek, nivîskarek, sînamegerek, şanogerek, civaknasek, wênesazek, dîroknasek, kîmyagerek, fîzîkgerek, endezyarek nas derneketiye? Çima entelîjensiyek ji nav wan derneketiye? Çima ji wan takekeseki xelata Nobel an jî Palmîyeya Zêrîn bigre, derneketiye?

 

Gelo muzîkwanên Kurd ji xwe re distrênin û bi xwe direqisin?

Ev pirs bila di alîyekê de bimêne. Pirsgireka din ya balkêş ev e ku gelek muzîkjenê Kurd hene ku ev bi salan li Ewropayê dijin, di nav ferzend û azadiyê de ne. Lê wekî mirhov li muzîka wan dinêre, dibêjî qey nû ji gundê xwe derketîne, di nava dewlemendîya çanda Ewropayê de qed tiştek ji vê çandê negirtîne, xwe pêşve nekirine û hunera xwe profesyonalîze nekirine. Ev problem mijara nivîsek din e.

 

Kanî hawara Kurdistan?

Di dîroka diyaspora Kurdî de Swed wekî qonaxek, wekî dibistaneke ye. Hemû nûser û helbestvanên li vir di pêla sêyem de koçî wir kirine. Têkilîya wan kesan bi axa wan re hebû. Lê belê gelo zarokên wan yên li Swedê hatine dinê bûne nivîskar an jî helbestvan? Gelo çima ji van, takekesên wusa nederketine?

 

Bi taybetî jî Kurdên nifşên pêla duyem û sêyem çi dikin, jîyanek çawa ava kirine, bûne takekesên çawa? Zarok û nevîyên wan li Ewropayê çi dikin? Wel mînak, gelo zarokên takekesên wek Doxtor Qasimlo, Cemal Nebez, Nurettîn Zaza çi dikin, li kuderê ne? Peywendîya wan bi xwebûn, aîdîyet û nasnameya Kurdbûn re çi û çawa bû? Kurdbûna xwe çawa pênas dikin? Ji sedî çende ji wan asmîle bûne û Kurdbûna xwe wendakirine?

 

Qutbûna nifşan

Dema ku mirhov li nifşên Kurdan yên li Ewropa dinêre, qutbûneke di navbera nifşên nu û yên kevin de dibîne. Ev dîyardeyek gelek bercaxv e. Ev mijar li welêt pir eşkere ye. Li vir, wek antropologek ez dibînim ku li Ewropa jî heman pirsgirêk heye. Di navbera dewamdarîya sêmendîya nifşan; yanî li Ewropa li cem bav, zarok û neviyan de, di navbera bav û zarokan de dewamdarî qût dibe. Ev qûtbûn ne tenê di nava Kurdên Ewropa de, di nava Kurdên Bakur û yên li herema Sovyeta berê de jî heye. Dibê ku di nav Kurdên Rojhilat û Rojaveyê welêt de jî hebe.

 

Qûtbûn pirsgireka hebûnî; man û nemanîya Kurdan e. Qûtbûn tê wateya tunebûn, wundabûn, dawîbûne, yanî ya ji-nû-ve neafirandine. Mînak, li Bakur ji dêûbavan ziman derbasî zarokan bûye, lê ji zarokan derbasî neviyan nabe.

 

Bişavtin di çi rewşê de ye?

Carek din, gelo têkilîya Kurdên Ewropa bi nasname, aîdîyet, xwebûn wekî axê, zimên, çand, nirxên netewî re çawa ne? Çiqasê wan pişavtin bûne? Di vê peywendiyê de çi xebat hatine kirin? Ji ber ku di bin destên me de ji wan xebatan ti mînak tune ne, ez nikarim tiştekî bêjim. Lê belê bişavtin, pirsgirekek sereke ya koçberên Kurd e. Tenê ez dikarim bêjim ku dema aîdiyeta têkiliya bi axê re wunda bibe, xwebûn bi lez wunda dibe. Tunebûna aîdiyeta têkiliya bi axê re, wundakirina xwebûnê jî bi lez dike, ji bilî vê jî, bîra kolektîv bibandortir dike û rê li ji-nû-ve afirinandina wê digre. Di Bakurê welêt jî qûtbûna nifşanpir zêde ye. Lê belê Kurdên Bakur li ser axa xwe ne. Têkilîya me bi axê re berdewam dike. Bi vî alî rê li ber wundakirina xwebûnê tê girtin û bişavtin lawaz dibe. Ji ber ku têkilîya Kurdên Ewropa bi axê re qels e, ji ber vê wundakirina xwebûnê ru dide û qûtbûn di navbera nifşan de bi lez dibe.

 

Sedemên qutbûna nifşan çi ne?

Sedemên qutbûna nifşan li gora peytkirinên civaknasiyê pircure ne. Em dixwazin li vir hinek cavderiyên xwe benin zimên. Li gora min sedema yekemîn ev e ku dêûbavên Kurd li xwe mikur nayen, bindestî û bixwe-nebaweriyê xwe benin zimên. Yanî dibêjin, “Me nikarî em qedera xwe biguherenin, em serbikevin; zarokên me jî nikarin”. Baweriya serkeftine nemaye. Sedema dido; avakirina vê ramanê ye; “Me kişandîye, bila zarokên me nekişênin, me dîtîye bila zarokên me nebînin.” Ya siseyan, tunebûna hişmendîya “karê me bi vîvî hiştî, bila bila zarokên me bi dawî benin”. Ya çaran; qelsbûna an jî tunebûna bîreweriya xwebûnê yanî Kurdayetiyê ye.

 

Em çawa dikarin li hemberê vê qûtbûnê bigirin? Qûtbûnê ji nû ve çawa bi hevre girebidin? Wekî em bixwazin pêvajoya dîrokê biguherenin, em bêgav in vê mijara girîng gav bi gav çareser bikin.

* Ev nivîs berî di malpera Geremol.netê de hatîbû weşandin.

Têkilîya Fîlmê Caché yê Micheal Haneke Bi Kurtefîlmê Vîr ê Burhan Ateş Ra

 

    

                 

Heqîqet agir e!..

Piştî dagirkirina welatê kurdan, di peywendîya kurd û dagirkeran de heqîqeta kurdbûnê bi xwe bûye wek agirekî. Ev agir hebûna kurdan e, tiştên wekî ziman, ax, kultur, dîrok û hunerê yên ku kurd ji wan pêk tên… Hemû hewla dagirkeran xwelîkirin û kuştina vî agirî, vê heqîqetê ye. Dagirker li kurdan ferz dikin ku ji vî agirî dûr bisekinin, vî agirî geş û berz nekin.

Kurdbûn dişewitîne. Bi qasî nêzîkbûna xwe ya agir dişewitî. Li gorî mesafeya nêzîkbûn an jî dûrbûna vî agirî; heqîqetê ji nav kurdan sê tîpolojîyên civakî derketine. Tîpolojîya yekem, li hemberî vê heqîqetê xwe berpirsiyar dibîne, her hewl dide ku vê heqîqetê geş û berz û nemir bike, ji ber vê dibe faîlê qetlîam, kuştin, îşkence, zext û zordarî, tehdît, hepis, şîdeta psîkolojîk, fîzîkî û ekonomîk a dagirkeran. A duyem li hemberî vê heqîqetê bêdeng e, tirsonek e, naxwaze zirarek ji vî agirî bigihê wê, dûr disekine. A sêyem jî li hemberî vê heqîqetê bêwijdan û bêberpirsiyar e, qet mesûlîyeteke neteweyî, wijdanî, etîk û însanî hîs û qebûl nake. Heçko ev agir tune ye tevdigere, ji qral zêdetir dibe qralperest, mankurt dibe.

Ji meha adarê û vir ve ye ez bi Sînemaya Kurdî ra eleqedar dibim. Çiqas ji min tê, ez hewl didim berhemên Sînemaya Kurdî temaşe bikim. Yên ku ji min ra baş û bikalîte tên, hêvîyê didin, ez hewl didim li ser wan hest û ramanên xwe binivîsim. Ji wan yek jî kurtefîlmê Vîr ê Burhan Ateş e. Ev kurtefîlm di Sînemaya Kurdî de her çiqas zêde nayê nasîn û dîtbarîya wî û derhênerê wî gelek kêm be jî, yek ji berhemên herî baş ên Sînemaya Kurdî ye.

Berî demekê min li ser Vîrê bi kirdkî nivîsek nivîsîbû, nîqaşa ku min û Burhan Ateş li ser Vîrê kiribû, paşê min wekî hevpeyvînê weşand.

Di nîqaşa me de min ji Burhan Ateş ra gotibû, “Takekes civakî ye, ji ber vê, bûyerek, dîyardeyeke civakî bandora xwe nîşanî her takekesî dide..” Wî jî bi vê bersiva xwe hem ev tespîta min pûç kir hem jî asoya min vekir, “Tu xelet î, bûyereke civakî bandor û tesîra xwe nîşanî her takekesî nade. Her takekes bi vê bûyerê ra bi heman hawî nakeve têkilîyê. Bîlasedem, Metîn Kaygulak negotîye, ‘Ax êş çiqas bi xwe be’. Jixwe bi fîlmê xwe min xwest nîşan bidim bê ka ev sê tîpolojîyên civakî yên kurd bi bûyerê ra çawa dikevin têkilîyê.”

Di Vîrê de karakterên zarok Serhad, Mehmûd û Mutalîb temsîlên van tîpolojîyan in. Serhad, li hemberî heqîqetê xwe berpirsiyar dibîne, biwijdan e, agir wî dişewitîne, Mehmûd bêdeng û tirsonek e, Mutalîb jî li hemberî heqîqetê tu berpirsiyarîyekê hîs nake, bêwijdan e.

Di merkeza fîlm de Serhad heye. Fîlm xwe li ser veger, arafbûyîn û careke din çûyîna Serhad ava dike. Wijdana Serhad hatîye problematîzekirin. Wekî bibîrxistin em fêr dibim ku Mutalîb zewicî ye, çûye Stenbolê.

Micheal Haneke, fîlmê xwe yê bi navê Caché(Veşartin) di sala 2005an de kişandiye, Vîr jî di sala 2017an de hatîye kişandin. Ne tenê ji hêla zeman ve, ji gelek alîyan ve, di navbera her du fîlman de cîyawazî hene. Li gel hemû cîyawazîyan di nava wan de min têkilîyek peyda kir.

Têkilîya ku min di navbera Caché û Vîrê de çêkir ev e ku Caché ji alîyekî ve Vîrê temam dike. Struktura her du fîlman cuda be jî, di Caché de em dikarin bibêjin em li Mutalîb temaşe dikin, Haneke fîlmê Mutalîb kişandîye. Mutalîb çi dike, çawa dijî, kesayetîyeke çawa ava kirîye, em dikarin di Caché de bersiva van pirsên xwe bibînin.

Fîlmê Caché her çiqasî sade ye, ji sadebûna xwe zêdetir tevlihev e…  Haneke bi vî fîlmê xwe îzanan, fehman, jiberan dikişîne, bi taybetî jî qesasê Cezayîrê werdigire.

Di fîlm de malbateke fransizî ya çîna jorîn ku ji dê û bav û kurek pêk tê heye. Navê bav Georges e, rexnegirê edebîyatê ye, der heqê edebîyatê de, di kanaleke populer a televîzyonê de bernameyeke binavûdeng pêşkêş dike. 

Rojek ji alîyê cîyekî nenas ve qaset ji malbatê re, ji kargeha bav re tên şandin. Di qasetan de malbat dibîne ku tê taqîbkirin û temaşekirin. Ev qaset pergala malbatê serûbin dikin lê ji alîyê din ve bi wan qasetan haya me ji heqîqeta ku hatîye veşartin çêdibe.

Li hemberî vê heqîqetê bêwijdanbûn û neberpirsiyarîya Georges tê problematîzekirin. Burhan Ateş biwijdanbûn û berpirsiyarbûnê, Micheal Haneke jî bêwijdanbûn û nemesûlbûnê problematîze dike.

Îro sedem ev e ku parzemînên wekî Afrîka û Asyayê, herêma Rojhilata Navîn ji ber kolonyalîzm û emperyalîzma Ewropayê ewqas paşve mane û di nava tehliheviyê de ne. Wek mînak fransizî û îngilîz, ji bo ku em kurd di vî halî de ne, qet xwe berpirsiyar nabînin û wijdana wan nerehet nabe, xwe sûcdar hîs nakin. 

Di paşxana Caché de, peywenda Dîroka Kolonyalîzma Ewropayê; têkilîya ewropayîyan û ên din, têkilîya Fransayê bi Cezayîrê ra… ji mînakeke Goerges; ji asta mîkroyê ve bêwijdanbûn û neberpirsiyarîya Fransayê, Ewropayê tê pirsyarîkirin û kolandin.

Micheal Haneke, bi têkilîya ewropayîyan bi wîjdanê ra, nîşanî me dide ku Ewropayê, Fransayê dinyayeke çawa ava kiriye û tê de çawa tevdigerin. Ji karê wî jî dîyar dibe ku Georges entelektuelekî serkeftî ye, seranserê mala wî tijî pirtûk e, xwedî zanîneke kûr e.  Çi kitêb çi zanîn çi jî entelektuelîya wî, nikare di wî de li hemberî heqîqeta xwe berpirsiyarîyekê, wijdanekê çêke.  Georges dinyayek ji xwe ra ava kirîye, xwekuştina karakterekî cezayîrî jî nikare vê dinyayê serobin bike, piştî vê xwekuştinê em dibînin ku ew çûye sînemayê, wijdana wî ewqas bûye kevir. Di sehneyeke dawî de em dibînin ku ew dermanê xewê digire, bi kişandina perdeyan re di xew re diçe. Bi xewê dixwaze tiştên ku hatine bîra wî ji nû ve ji bîr bike.    

                             

Gelo ji civaka me tîpolojîya Mutalîban ji xwe ra dinyayeke çawa ava kirîye û tê de tevdigere?

Di edebîyat û sînemaya kurdî de karakter piranî ji tîpolojîya biwijdan û berpirsiyar û epîk pêk tên. Em di sînema û edebîyata kurdî de karakterên tîpolojîya duyem; tirsonek û bêdeng, bi taybetî jî karakterên tîpolojîya sêyem; bêwijdan û neberpirsiyar yanî mankurtbûyî ên wekî dewlemendek, listîkvanek, stranbêjek, polîsek, dozgerek û burokratekî kurd nabînin. Çima edebîyat û sînemaya me van tîpolojîyan problematîze nake, ji hêla wijdanê ve wan nerehet û bêhizûr nake, bi me nade fehmkirin û di wan de berpirsiyarîya neteweyî çênake û wan azad nake?

*No nuşte verîcû hûmareyê çarînê Kovara Sinemaya Serbixwe de weşanîyabî.

Peywendîya Sînemaya Nurî Bîlge Ceylan Bi Kurdan Ra

 

 

Mendiş, remayiş,şîyayîş û agêrayiş krîz û problemanê serekeyê kurdan ra yî. No hetî ra mîyanê sînemaya Nurî Bîlge Ceyaln û kurdan de têkilîyêk esta. Semeda ke remayiş, şîyayişê kurdan xosernêbîyayişê înan ra yena, hetê strukturî ra  sînemaya ey ra cîyawaz benî. 

Eka netewa kurd de verîcû bi sînema û edebîyat,muzîka xo bişo krîz û problema mendiş, remayiş,şîyayîş û agêrayiş  çareser bikero, komela ma de bedelîyayişêko radîkalî bivirazîyo. Xora sînema û edebîyata kurdî de no dîyardeyî zaf ca gênî. Fîlma, Vîr a Burhan Ateş û Hazirîyek Bo Derengmayînê ê Aram Dildar, romanê Gulên Şoran ê Eta Nehayî û Gava Heyatê yê Lokman Ayebe…  Mendiş, şîyayiş,remayiş û agêrayiş her yew bi serê xo krîz û problemêk o. Kurdêk ver xosernêbîyayişê xo remêno şono la remayiş xo dir krîza xo(nê)bîyayiş ano, mendiş arafê, dihet bîyayiş o, agêrayişê de xopêgirewtiş nêvirazîyêno; o ke agêrayo gîlêk çîn o ke tepişo, newe ra remayiş beno, hetobîn ra no krîzê agêrayiş, mendişê de zî esto, manêno nêşêno xo pê çîyêk bikero. 

Fikrê mi no yo ke, hetê çareserkerdişê no probelman û krîzê xo ma şîyênî sînemaya Nurî Bîlge Ceylanî ra zaf çîyî bimûsî…

Hata verî temaşekerdişê Kasaba mi teyna fîlma ey ya Ahlat Ağacı, serra 2018ê de mi Enqera de sînema de temaşe kerdibî.  Embazêk rewşa xo yê WhatsAppê de vîdeoyêk bar kerdbî; şîîrêk Ehmed Arîf bi dîmenê fîlmêk amêbî wendişî, dîmenî vîdeoyî zaf bala mi antî, mi waştî ke ez bimûso ke nê dîmenî ê kamcîn fîlmeyî.  Têkilîya bi fîlma Kasaba ra no qaîde virazîyaye.

Fîlma Kasaba(Qesaba) bi muhteşemîya xo ya estetîk, hîssîyat û bandorîya sînematîk, fotografîk, teknîk û problematîkê xo ra ez mest kerdo.

Yew hetê fotogtafîkî, Kasaba muhteşemîya xo ma nawnêna. No hetî ra ez mest kerdo, tew zaf zî no hetî ra bandor kerdî mi. Her kareyê fîlmî kî ra zaf çîyî vanî.

Hetê fotografîkî ra ruhê kî, her dîmenê fîlmî dir kewno têkilîyî, dîmenî kî gênî zereyê xo, bi no dîmenan raywanîya xorînî û tarîyanê ruhê xo, hişê xo bikerî, seka kî sindiqanê kîlîtkerdeye ruhê xo bi no dîmenan akerî. Hetê mîstîk, metafîzîkê no dîmenan esto, seka merdim bişo bi no dîmenan xo biresno teberê fîzîkî, derbarê a dinyayê de xo roşn bikero. No dîmenî seka hişê kî ya bidusî, kî nêşênî hişê xo ra dera bikerî ê hende bandorî kenî, kî serobîn kenî û lerznênî, seka ceyranî kî bigîro. Bi padusnayiş kî de nerehetî, bêhuzurî, fikrîyayiş dayiş  virazênî. Bi no dîmenan kî dest bi fikrîyayiş kenî. Seka verî temaşekerdişê fîlmî de kategorîyanê hişê kî de malzameyêk çîn bî ke aqil ser o bifikiro, êyî seba fikrîyayiş benî malzeme, venganeya hişî pir kenî.

Diyîn zî hetê problematîkê ra; çîyî ke xo rê kerdî problemî, derdî, kulî qalîteya xo nawnêna ma.

Temayê esasîyê fîlmî, xalîtî, terkbîyayîş, teynatî, ecizî û boytengîya canî, feqireyê, bêkesî, neçarî, xoza, gedeyî,  neşayî, poşmantî, memnunnebîyayiş û taşra yo.

Fîlmî xo ser biproblembîyayişê mekanî;melbendî; çolterî ra; ser ra awan kena. Têkilîya bajar û dewî-çolterî, zereyîn û teberîn, mehelî û globalî, averkewtiş û apeymedişê de mendiş, remayîş;şîyayiş û agêrayiş fîlmî de problematîze beno.

Fîlmê de hîrêbarîya dapîr- bawkalî, lajan û tornan esta. Fîlmê de di lajî dapîr û bawkalî estî. Lajêk ra tornêk nameyê Elî yo, lajo binî ra di tornî; keynayêk û lajêk  estî. Çimê tornanê gedeyanî ra ma pêrodayişê dapîrûbawkalî, laje û tornî vênênî: Fîlmî de Elî zî  sey pîyê xo remayîş, şîyayîş fikrîyêno, pîyê ey qeseba ra rewna ra remayo, Elî şîyayîş, lajo binî perwerdeyêk baş dîyo, entelekuel bîyo,  şîyo Ameriqa, zaf hetan ra xo aver berdo la agêrayo amêyo qeseba, di hebe zî doman ey estî, o zî agêrayiş, dapîr û bawkalî zî mendiş  temsîl kenî.

Hîrêyîn fîlmî hete munaqaşayanê ra, dîyalogan ra muhteşemîya xo nawnêna ma. Peywendîya mendiş, şîyayiş û agêrayişê de ma munaqeşeyê bawkalî, laje, torne vênenî.  Bawkalî mendo la seka qe tehmêk cuya xo nêgirewto. Laje agêrayo, pîyî yanî bawkalî lajê xo ra vano ke “ma semeda ke ti hînî nêrî tîya ma ti daye wendiş la ez fehm nêkeno ke ti çira agêrayî.” Laje, agêrayo la gîlêk çîn o ke tepişo, xo pê bigîro. Hetê wende û zanaye ra zaf xorîn o la qesaba de strukturî çîn î ke na xorînîya xo bi kar bêro. Bawkalî tornê xo ra vano “ to şîyî esker, amêyî, to dest bi kamcîn karî kerdo ya ti erzîyeye ya zî to caverdayo, ti hama nacaxêk rê dimi nêbîyî.”

Çarîn, fîlmî hetê fonksîyonê ra muhteşemîya xo ma nawnêna. Dîrektorî bi hîrêbarîya bawkalî, laje û torne de bedelnayişê xulasaya sosyotarîxîye tirkan ê hewtay serranê peyên nîşane ma dano. Cayêk munaqeşe de Elî vano, “ qe girîngîya heskerdişê wetanî seba mi çîn a.” Tîya de dîrektorî emareyanê nasnameyê newa û bedelnayişê erjanî nîşanê ma dano.

Kasaba senî bibîyanî sakînê weyra cuya xo ra memnun û şa bibîyanî, bikeyf, bihuzur, bieşq, bimemnunîyet biciwîyanî? Kêmîya muhteşemîya Kasaba na ya ke, Nurî Bîlge Ceylanî krîzê mendiş, şîyayîş, agêrayişê de çareserîyek pêşkeş ma nêkeno. Agêrayiş esto la reya dîyîn remayiş zî beno.  Mesela lajî agêrayo la seba ke lajî weyra pê çîyêk xo bigîro, ganî se bikero? Tornê domanê ke pîl bîyî seba ke neremî ganî se bibo?

                        

Merdim çira wazêno biremo, şîro yan zî koçî bikero? Awropa, Ameriqa, Stenbolê de çinayî esto ke zafane wazênî biremî şîro ewcayanî? Hetê ekonomîk, kulturî, hunerî, ewlekarî, îhtîyacanê bîyolojîkî ra  cewabê arzûyan ey dano naye ra. Hetobîn ra  zî remayîş û şîyayiş merdimî  sîstema kapîtalîstî ra yena. Na sîstemî, însanî zaf kerdo çimvêşan û mirdnebîyaye, tetmînkarîya şayînî, seksî, alkolî, werdiş û şimitişî.

Çareserîya mesela tam zî bi awankerdiş, bedelnayişê mekanî;qeseba,dewî, bajarî,welatî û  însanan girêdîyeya. Şairê Kurd Berken Bereh hewl dano bi şiîre bajerêk awan bikero. Eka ma fîlmî ra bipersî çira karekterê fîlmî qeseba ra hes nêkenî, ciwîyayişê aye ra memnun û keyfweş nîyî? Yew feqirtî ya, di, senîtîya însanê;Elî tewr zaf zî rîdî însanan ra wazêno biremo, hîrê zî, mekan bi xo yo.  La fîlmê de raşt ra raştî mekan yanî qeseba  yena problematîzekerdişî. Mekan cewabê arzû û waştişan karekteranê xo nêdano. Lajo entellektuelî nêşêno potansîyelê xo bikarbêro.

Xora derdê dîrektorê na fîlmî de çîn o ke seba meseleya xo cewabêk yan zî çareserîyek bido ma, derdê ey nawitiş û teswîrkerdişê mesele bi xo yo. La ez no fikir de yo ke fîlmanê xo bînan de çareserîyan pêşkeş ma keno, çimkî  mîyanê heme fîlmanê Nurî Bîlge Ceylanî de yewbînî temamkerdiş û cewabe yewbînî rê şawitiş zaf esto. Eka ez mîyanê Ahlat Ağacı û Kasaba de têkilîyî virazo, ez şêyêno no çîyêk bivajo ke, sehneyê peyênê Ahlat Ağacı de laj;Sînan û pîyî ha bîr kenênî, la ma nêvênêne ke awe dîya yan zî nêdîya, eka awa bivênî Sînanî nêremo û nêşîro, weyra de xo pê çîyêk bigîro. Semeda herakerdiş û xorînkerdişê meseleya pêşkeşîya çareserîyan; fîlmanê xo binan de bajarî awan kerdo, însan bedelnayo ma ganî verê xo bido fîlmanê bînanê Nurî Bîlge Ceylanî.

Fîlmografîya Nurî Bîlge Ceylan:

1995-Koza,1998-Kasaba,2000-MayısSıkıntısı,2002-Uzak,2006-İklimler,2008-ÜçMaymunlar-2011-Bir Zamanlar Anadolu'da,2014-Kış Uykusu,2017-Ahlat Ağacı,2021-Kuru Otlar Üstüne(Hama temam nêbîya).

 *Ev nivîs berî di hejmera çarem a Kovara Sinemaya Serbixwe de hatîbû weşandin.

RESENÎYA MÛZÎKÊ RÊNCBER EZÎZÎ

 

Çi hetê cuyê ra, çi hetê însanîtî ra, çi hetê kurdperwerî ra, çi hetê şoreşgerî ra û çi hetê hunermendî ra, kamcîn hetî ra beno wa bibo la Rêncber Ezîzî her hetê ra însanêko bêhempa yo, mûhîm o, qedir û qiymet ey berz o.  Rêncber Ezîzê  hîrês û yew serre a ke dînyaya xo bedelna lê kamcîn hetê ey ra beno wa bibo la hama zî ha  dînya ma de ciwîyêno.

La çi heyfo ke mergê ey ra dima derbarê ey de  hata nika xebatî ke bîyî engîştanê yew destî nêvernênî;  Teyna Dogan Karasu derbarê ey de bi nameyê Dinya d' yo darê ma: Rêncber Ezîz, kitabêk amede kerdo. Hetê kurdperwerî û cuya ey de: Seyîtxan Kurij hetê ey kurdperwerî çend kesanê bînan zî  derbarê cuyê ey de çend nuşteyî nuştî.  Û çend xebatê ke zerê kesatîya ey amêya vengkerdişê zî bîyî.  Ez averî de behsa no xebatan bikero.  Resenîyêka mûzîk Rêncber Ezîzî esta.  La hetê mûzîkjenîya ey de xebatêk nêamêyakerdiş û çîyêk nêameyo nuştiş. Hata nika mûzîkjenî kurdan ra çewî  serê resenîya hunerî ey de bi xorînî nêfikrîyayo,  serê xo nêdejnayo, xo nêbetalnayo, mûzîkjenîya ey ra çîyêk nêmûsayo.  Nayê ra mi ke resenîya mûzîkê Rêncber Ezîzî ferq kerdibi. Na pabendî de mi waştî ez çîyêk binuso. No nuşteyê de zî ez hewl dano ku hetê orjînalîya mûzîkjenîya cîpers bikero, bikeno û resenîya mûzîkjenîya Rêncber Ezîz seba mûzîka kurdkî ya ewroyîn problamatîze bikero. No problamatîze bêro mûnaqaşekerdiş û derheqê na persî de bêro fikrîyayiş.

1.MÎYANÊ KIRDANÊ SUNNÎYANÊ DE MUZÎKÎ

Kurdan ra grubê komelkîya kirdan, mîyanê xo de sey kird, kirmanc, dimîlî û zaza xo namê kenî. Bînê mantixa no namekerdişê zî  dîn-mezhebî estî. Kirdî ke xo kirdî û zaza name kenî; şafîî yî, êyê ke xo kirmancî nameyê kenî; elewî-qizilbaşî yî û êyê ke zî xo dimîlî name kenî hanîfî yî.  Hetê mezhebe-dînan ra dicayî bîyayişê kirdanî  mîyanê xo de zî di qategorîyê mûzîkê ê kirdanê sunnîyan û eleweyan veto ortê. Semeda ke merkezê no nuşteyî de mûzîkê kirdanê sûnnîyan esto, mîyanê  înan de cayê muzîkî problamatîze keno nayê ra nêdekewno mîyanê mûzîkê elewîyanî.

Gelo senî yew tarîxê mûzîkê kirdanê sûnnîyanî esto? Eka tarîxê mûzîkê kirdanê sunnîyan ra ma biewnî. Tarîxê mûzîkê kirdanê sûnnîyan bi Rêncber Ezîzî  serranê hewteyan de dest pê keno. Eynî wextî de bi ey mûzîkê kirdanê sûnnîyanê biteknolojîk zî tarîxê de vejîyêno meydanî. Verî Rêncber Ezîzî, mîyanê kirdanê sûnnîyanê tarîxêkêkî fekkîyê mûzîkê esto. Tarîxê ra verî Rêncber Ezîzî de  xêncî kilaman, deyîran, lorikanê... fekkî û sey ensturmananê lulî, dewol, zurna ra sewbîna çîyan ma sebaretê mûzîkê de nêvênênî.  Verî Rêncber Ezîzî mîyanê înan de  tradîsyonî mûzîkê fekkî bîya. Her çiqasê verî Rêncber Ezîzî de tradîsyona mûzîka fekkî estbîya zî la ancî zî mîyanê kirdan de tradîsyona mûzîk aver  nêşîya, zaf apey menda. Tradîsyon fekkîyê mûzîk tradîsyonêka pêt, dewlemend, averkewta nêbîyaya eka awa bibîyanî mûzîkê ma yo modern hîna bihêz bibîyanî. Mesela se û panças  serrî ra verî kamcîn deyîrvaj û kilamvajê înan estibî? Ma zaf rew nêşîrî serrîyanê çewrêsan û pançasan û şeştanê de kamcîn kilamvajê û mûzîkjenê kirdanê sûnnîyan estîbî?  Kê persêka wînayîn tarîxî ra bipersî tarîxê tu cewabê nêdano kê.

Verî Rêncber Ezîzî de yanî verî teknolojîzêkerdişê mûzîkê kirdan sûnnîyan de mîyanê kirdan de cayê mûzîk çiyî bî?   Mîyanê şarî de hîrî cayê mûzîk estbî.  Serekeyê cayê mûzîkî mîyanê kirdanê sûnnîyanê de veyveyî bî. Veyveyan de hem bi yew fek ra deyîrî vatênî hem zî govendî kay kerdênî.  Dawul û zurna ke mîyanê şarî de peyda bîyî xo rê vatiş xo rê kaykerdiş zî hêdî hêdî hawanîya.  Davuljen û zurnajen kirdan ra nêbî aşikan û poşeyan ra bî.  Dawul û zurna teberî ra kewtî mîyanê mûzîkê kirdkî yî.Diyîn zî  gama ke cemaatê pêser bibîyanî keso ke vengê weş bî deyîrî vatênî. Xora mûzîkjen zî çîn bî teyna mîyanê dewanê de tayê kesî estbî deyîrî vatênî no kesan ra deyîrvaj vajîyanî.   Deyîrî, kilamî, lorîkî ke amênî vatiş, anonîm bî û spotanê amênî viraştiş û mîyanê komelî de vîla biyanî. Temayê înan zî eşq, qehramantiyî,  derbarê cuyê,  hadîseyêka sosyolojîk bî. Fonsîyona înan bi vîro qolektîfe dir esta.  Seba nuştişê çîn bî mûmkîn nîyo ke ma behsê kilaman, deyîran nuştiş bikerî. Mîyanê kirdanê de cayê hîrîyînî mûzîk, mûzîkê bêvate bî; bi lulî amênî îcrakerdişî. Lulîbendî mîyanê şarî de wayîrê prestîjê bî.  Mîyanê kirdanê entsturmanê tewr verîn lulî ya, kesanê  ke zananî lulî bicenî înan ra lulîbend vajîyêno.  Fonksîyona ruhanîya lulî cenitiş mîyanê şare de estbî.  Peydabîyayişê radyoyanî ra dima lulîbendanî ke lulîya xo cenanî bi radyoyon vengê înan amênî qeydkerdişê, bi no hawa mîyanê şare de vîla biyanî.  Çiqas radyo hetê qeydîkerdişê vengê lulî ra bandorêka pozîtîf kerdî hetobîn ra bêfonksîyonêkerdişê lulî de zî bandorêk negatîf kerdî.    Faktorê negatîfê radyoyê teynda serê lûlî de çîn bî, radyo amêyîşê Bakûrî de têsîra asmîlasyonî  hîna zaf zêdina.     Lulîbend û deyîrvajî derbarê xo bi mûzîk nêkerdênî sey hobî mûzîk dir aleqedarî bîyênî. Nayê ra pazarêkî mûzîk zî çîn bî. La wextê ke teberî ra dawuljen û zurnajenî ke kewtî mîyanê mîyanê kirdanî, înan ke veyveyanê de cenanî heqê xo girewtênî.  Seba ke lulîbendê û deyîrvajê mîyanê komelî de vîla nêbîyî û nêbîyî girseyî, seba ke teyna kesan de mendî nayê ra averî nêşîyî, sey dengbêjeyê nêbîyî tradîsyonî. Xora  tradîsyona "dengbêjeyê" zî mîyanê înan de çîn a. Dengbêjêkî mîyanê kirdan ra vejîyayî înan bi kirdkî nîyî kirdasî deyîr û kilamê xo vatî. Kê şîyênî biresî na netîceyê ke mîyanê kirdan de verî teknolojîzekerdişê mûzîkê de cayê ey cayêko şenik girewtbî û mûzîkî mîyanî şarî de vîla nêbibî, apeymend bî, averî nêşîbî.

Çira mîyanê kirdanê sûnnîyan de mûzîk aver nêşîyo, apey mendo? Çend faktorê sosyolojîk û dînî estî ke bîyî sebebê mîyanê kirdanê sûnnîyan de apeymendiş û avernêkewtiş, vîlanêbîyayişê mûzîk î. Neyî:  1. Nêzdîbîyayişê Dîn- Mezhebî 2. Dewîjbîyayiş 3. Komelêka Girewtabîyayiş 4. Komaleya Bêwendiş û Nuştişbîyayiş.

Mîyanê Kirdanê sûnnîyan de sedemê bîngehînê apeymendişê mûzîk  sûnnîtî yo. Sûnnîtî de dîrekt mûzîk amêyo qedexekerdişê nêamêyo qedexekerdiş ez nêzano la mîyanê kirdan  sûnnîyan de fehmê û qenaetêk wînayîn esto.  Hemverê averkewtişê mûzîkê kirdanê sûnnîyan de  bîyo asteng î.  La ez wazêno tespîtêk giring bivajo; mîyanê kirdan de mûzîkê kirdkîyê elewîyan zaf averî şîyo la mûzîkê ê sûnnîyan zaf apeymende mendo.  Sebebê ney zî dîn o; mîyanê elewîyan averşîyayîşê mûzîkê de bandorê dînî pozîtîf bibî la mîyanê sûnnîyan de negatîf bîyo.Her dînî-mezhebî de nêzdîbîyayişê û fehmeyê înan bi mûzîk cîya yo.  Elewîyeyê de mûzîk û bawerî mîyanê yewbînanê de helîyayî. Bawerî bi mûzîk xo ana ziwanî.  Rîtuelê bawerîyê xo bi tembure û  şuwareyanê kenî. Kê şîyênî bivajî ke elewîyeyê estbîyayişê xo serê mûzîkî ra awan kena. La eynî rewşê seba sûnnîtiyê derbazdar nîyo. Fehmê û nêzdîbîyayişê sûnnîyeyê seba mûzîk zaf negatîf o.  Nayê ra mîyanê kirdanê sûnnîyan de mûzîk apey mendo û averî nêşîyo.

Sedemo dîyîn dewîjbîyayiş o.  Mûzîkê mehfumo ke bajarî yo.  Dewî seba  averşîyayiş û vîlabîyayiş mûzîkî şert û mercanî, îmkananî pê nêanî,  seba ke kirdî bi ekserîyetî dewan de ciwîyanî nayê ra mûzîk averî nêşîyo. Eka kirdanî bajaran de zî biciwîyanî  o wext yewna tarîxê mûzîkê kirdanê sûnnîyanî bibîyanî.  Mavajîm ke eka sûnnîtiyê de zî sey elewîyê mûzîk bihelîyanî o wextê mîyanî kirdanê sûnnîyan de zî mûzîkî averî bişîyênî. No sedemanî  ra mîyanê kirdanê sûnnîyan de mûzîk averî nêşîyo.

Sedemo hîrîyî û çarîn girewtebîyayîşê û newendebîyayişê komelî kirdan o.  Cografyayê ke kirdî tê de ciwîyênî  cografyayê ke koyî ya.  Hem rîdî cografya ra hem zî kirdî seba ke dewan de teberî dir zaf nêdekewtênî tekîlî, hetobîn ra sebebê newendebîyayişê komelî kirdan ra; mîyanê kirdan de wendiş û nuştiş da-çewrês serreyanê peyênan de vîla bîyo,  no sedeman ra mûzîk apey mendo.

2. RÊNCBER EZÎZÎ : RÊNCBER EZÎZ NÊŞÊNÎ BİEWNO LA DÎYÊNÎ

Rêncber Ezîzî yew serrîya xo ra dima sebebê nêweşîyêka ra çimanê xo vîn keno, beno kor. Têkîlîya  ewnîyayişê û vênayişê de çimê kamî ke weş î şîyênî ewnîyênî la herkes nêşêno bivêno. Rençber Ezîz nêşênî biewno la vênanî. Êyê ke çimê weş û war bî înan ra hîna weş dîyênî.  

Rençber Ezîzî serra 1955ê de Çolîgî de maya xo ra bîyo, hîrês û di serrî emrê kerdo.  Serra 1988ê de Almanya de bi şaîbanê dînyaya xo bedelnaya. Têkîlîya ey bi mûzîk ra şenikîya ey de dest pê kerda û hata mergê ey dewamê kerdo. Verî mergê xo de bi nameyê " Hesreta Azadî" albûmêk veto.  No albûmê ra vêşêrî gelek kilamê bi qeydkerdişê vengê ey mîyanê şarî de vîla bîyî.   Rêncber Ezîzê ke kilamê ke xo ra pey verdayî, no kilamê qe kihênî nêbenî. Rêncber Ezîzî bi kirdkî, kirdaskî û tirkî kilamê vatî. Ziwanê kilamanê giranî Kirdkî yî.  Eka ma deyîranê Rêncber Ezîzî hetê tewîrê ra qatorîzê bikerî gelo çend qategorî bivejî meydanê; 1. Kilamê Kurdperwerî û Şoreşgerî 2. Kilamê Hîsî 3. Kilamê Sosyolojîk:  Gelek çîyî sosyolojîya Kurd û Kurdistanî mûzîkê Rençber Ezîzî de bîyî kilamî.

Çend serrî peyênan de bi hîşmedî wazîyêno hem zerê kesayetî ey hem zî  zerê mûzîkê ey wazîyêno bêro vengkerdişî, derheqê ey de ferasetek newe awan bikerî, ey bikerî sey gûza pûçî. No serranê peyênan de  derheqê Rençber Ezîzî de tîyatro yenî viraştiş la ziwanê no tîyatroyan bi kirdkî nîyo bi tirkî yo. Muhtewaya tîyatro zî raştîya Rençber Ezîzî ra zaf dûr o.  No rojan peyênan de zî projeyêka mûzîk seba Çolîg amêbî viraştiş, no projê de zî  deyîrêka ey amêbî vatiş la deyîra ey amêbî sansûrkerdişî.

 Gelo emreyê Rêncber Ezîzê hîrîs û di serrî de çend kilamê ey estî yanî kilamanê Rençberî çend hebi amêyî qeydkerdiş? Dima ra amêyî dîjîtalîzekerdişê? Gelo çend kilamê Rençber Ezîzî estî? Hata nika albûmêkî Rençber Ezîz vejîyayo. Nat û dotê gelek deyîrê ey estî.   Ma kurdî wayîrê mîrasê Rêncber Ezîzî nêvejîyênî. Kilamê eyî ke  nêameyî arşîvkerdiş û dîjîtalîzekerdişî gelek î. Ganî hill averî no berhemî ey bêrî arşîvkerdiş û  bi profosyonelane bêrî dîjîtalîzekerdişî.

3. RESENÎYA MÛZÎKÊ RÊNCBER EZÎZÎ

Çira mûzîkê Rençber Ezîzî resen o? Çende sebebê ey estî; 1.Bandora Mûzîke Ey 2. Ûslubê eyo ke ciyawaz esto 3.  Antî-Qolanyal û Heqiqatî eşkerakerdiş 4.  Vateyê Deyîranê ey

 3.1 BANDORA MÛZÎKÊ EY

VENGÊ EY : Rindîya vengî çîyo ke subjektîf o. Goreyê kesan bedelîno. Mûzîkjenî ke vengê înan mi rê resen yeno, înan ra yew zî Rençber Ezîz o. " Were saqî hata kengî neşoyîn ji dilê vê cengê"  Na risteya Melayê Cizîrî de Mela bi şerabê cenga zerra xo pak keno la Rençber Ezîzî bi vengê xo jenga zerrî şiwêno.  Kê ke Rençber Ezîz goştarî kenî, vengê ey derdanê kê, xemanê kê, dejanê kê, kulanê kê, kê ra esterêno. Kê vanî qey kê maya xo ra newe bîyî.  Vengê Rençber Ezîzî de şa û şadî, bextewarî, keyfberzê û keyfgeşê esta.  Vengê Rençber Ezîzî kê teslîmîyet çîn o, vengê têsîrêkê ke keno kê tim xo ver danî.

VİRAŞTİŞÊ HÎSSÎYATI: Resenîya mûzîkê Rençber Ezîzî de mûzîk xo îfadekediş û tasdiqkerdiş nîyo û viraştişê hîssîyatîyê  cuyahes û dînyahezî yo. Hîssîyato melankolîk û merghesî(ölü sevicilik) nêvirazêno. Yanî maturbasyona dejan çîn o. Rençber Ezîzî bi mûzîkê xo hîssîyatê ke pozîtîf û cuyahes û dînyahez awan keno.  Kê ke Rençber Ezîzî goştarî kenî kê bêhevî kê benî hêvîdar î. Kê bêkeyf bî kê benî keyfdar î. Kê xemgîn bî kê benî bextewarî. Kê rîbermî bî kê benî rîhiwîya ye.  Rençber Ezîzî bi mûzîkê xo ruhê halîyata kê tesdîq nêkeno kê ruhê halîyatê ke tê de kê ey ra vejêno.  Mûzîkê Kurdkî zaf tayê hunermendî estî ke no hetê înan de esto. Taybetîya bîngehîna resenîya Rençber Ezîz no xususîyet o.

BANDORA ROŞNKERDIŞÊ Û AVERBERDİŞ Û CIPERSKERDİŞÊ : Rêncber Ezîz bi mûzîk wazêno komelî û ferdan roşn bikero û înan averî bêro. Nayê ra mûzîkê xo de wazêno sey bîndestî, xoradûrkewtiş bido ciperskerdiş û rexnekerdişê.

3.2  ÛSLÛBÊ  EY

Ûslubê Rêncber Ezîzî senîn o?  Hîsan û rewşan, netîceyanê: dejan, xeman, birînan, cîyabîyayiş, caverdayiş, mergî, nêçareyê, bêhêveyê, eşqa platonîk dramatîze û trajedîze nêkeno û goştarîkerdoxê mîyanê înan de nêfetesnêno. Ûslûbêk ê eyê mîzahî, protestkar,  heneker û serhildêr esto. Bi no ûslûbê keyfê goştarkerî hîna geş keno.

 

3.3 MÛZÎKÊ RÊNCBER EZÎZÎ DE ANTÎ-KOLANYALÎZM Û HEQÎQATÎ

Rewşa parçebîyayişê welatê kurdanî, şer û mûcadeleyê  azadbîyayişê kurdanî hemberê dagîrkeran de,  mûzîkê Rêncber Ezîzî de cayêko taybetî gêno. Tayê wazênî bi çek tayê wazênî bi qelem tayê wazênî bi sînema la Rêncber Ezîzî waştênî bi mûzîkê welatê xo azad bikero.

Rençber Ezîz kilamanê xo de heqiqata Kurd û Kurdistanî bêtersî qirêno. Heqîqat çi ya? Pênasêkerdişê heqîqatî çîyo ke zaf zor o. Xora teyna heqîqatêk çîn a zaf heqîqatî estî. Heqîqatî razber û şênber estî.  Heqîqatêk mûzîkê Rençber Ezîzî de esta,heqîqatêka şênber a,  haqîqatê ke herkes zano la kesêk nêûtorono bivajo. Heqîqatê ke hetê dewletan ra wazêyêna bêro korkerdiş û çînkerdişê. Heqiqatêka bedelo pill wazêna. Xora dima ra Rençber Ezîzî bi cuya xo bedelî na heqîqatî eşkerakerdiş dano.

3.4 ZIWANÊ DEYÎRAN EY

Sey mûzîkê ey, ziwanê  kilamanê ey zî resen o. Ziwanê kilamanê  bi senteksta kurdkî nûsîyayî.  Deyîrê ey hetê vate ra zî zaf xorîn î.

4. MÛZÎKA KURDKÎ YÊ EWROYİN  ZAF ÇÎYÎ ESTO KE ŞÎYÊNO MÛZÎKÊ RÊNCBER EZÎZÎ RA BIMÛSO

Tarîxê mûzîkê kirdanê sûnnîyan bi Rençber Ezîzî dest pê keno.  Hata serranê di hezaranî Rençber Ezîzî ra  dima hima hima mûzîkjenî nêvejîyayî.     Di hezarî  ra dima mûzîkjenî ke vejîyaya neyî: Mehmet Akbaş, Esrarê Deyîr, Kerem Sevînç, Mûcahît Goker, Şarik Apo,  Koma Vengê Sodirî, Koma Zazvaj,  Rodî, Sasa Serap, bi qismî Mehmet Atlı û no serre peyên de zî Sasa Serap û Adir Jan vejîyayî.  Înan ra teberî  mûzîkjenê amator û mahalî estî.  Kirdî her hetî ra komala ke ereymende ya. Nayê ra mûzîkê ewro yê Kirdkî qe qeymê kirdan nêkeno. Teyna mûzîk nîyî romanê, hîkaye, şîîr  zî qeymê ma nêkenî. Xora sînema, rêzfîlmî, tîyatro, telewzîyonî ûsb hima hima çîn î.  Seba ke babeta mûzîka ma teyna behsê mûzîk bikerî.  Gelo rîdî qeymênêkerdişê mûzîkî kirdî senî îhtîyacê xo yê  mûzîkî tedarîk kenî?  Zafanê kirdaskî  û tirkî  yan zî ziwananê bînan ra goştarî kenî.  Qeymênêkeno ke kê ziwanê xo rê mûzîk goştarî bikerî gelo wazîyetî senî têsîr keno psîkolojî, qrakterî, ruhê kirdanî? Na persê wa hetêkî de bimano mûzîkê kirdkî û bi temamîyê mûzîkê kurdkî yî ewro amêyo mendanî mûzîkêko melankolîk o.   Mûzîkê ke kirdkî yê ewroyînê melankolîze bîyo. Mûzîka kirdkî de qe keyf, şa, bextewarî... nêmendo. Malmîsanij şîîrêkê xo de vano " lulîya ma senfonîya derd û kulan"  kê şêyînî wîna vajî ke mûzîkê ma bîyo senfonîya derdan, kulan, dejan, xeman... î. Mûzîkê tim kê raverdê de dano ciwîyayiş.  No hawa mûzîkê zî zerara ke zaf gird dano kurdanî!   Mûzîka kurdkî ya ewroyînê ke melankolîze bîyo seba ke  xo melankolîzebîyayişê xo ra bişiwo zaf çîyî estkî mûzîkê Rêncber Ezîzî ra bander bibo.  Nayê ra gere mûzîkjenî kurdkî newe ra ageyrî serê  mûzîkê Rençber Ezîzî.  Çimkî mûzîkê Rêncber Ezîzî de cewherê mûzîkê resen û mûzîkê azadker esto.

*No nuşte verîcû hûmareyê hîrêyînê Kovara Ziryabê de amêbi weşanayiş.

Peywendîya Zayendî û Bedenî de Rijnayişê Ferasetê Bedeno Arzûnêbîyaye

                                 

 Dinya de her çî;babetî, fenomenî bena wa bibo erja û giringo ke bêro xebtîyayiş. Erjabîyayîşê înan yewbînan ra zaf yan zî tunêk nîya. Erjatî û girîngîya her babetî goreyê xo bedelîna. Nayê ra raşt nîyo ke zanistî mîyanê înan de goreyê erjatî û giringîye hîyerarşîyan bivirazî. Labela no tespîte seba ferdanî  derbasdar nîyo çimkî ferdî çîyêko subjektîf o, nayê ra normal o ke erjatî û giringîya fenomenanî goreyê ferdanî bivurîyo. Beden û zayendî  semeda mi di fenomenî tewr giring û erja yî. Kê şîyênî  zaf hetanê bedenî û zayendî ser o bixebetî; binûsî, problematîze, cigêrayiş û wenekenitiş bikerî. Kamcîn hetî beno wa bibo her hetî beden û zayendî ser o xebtîyayiş; erjayîn û giring o.

1.Beden

Dinya de însanî bi bedenê xo mewcûd beno.Bê bedenî ruhî bi teyna serê xo nêşêno mewcût bibo. Bedenî raşt ra raştî bi komel û kultur ra têkildar o. Mekanîzmaya komel û kulturî de zî her struktûr, element û normê komelî xo ser o bedenî ra înşa keno, wazêno ser o bedenî de kontrolê bivirazo, mûhendîsîya îdeolojîyê xo ser ey de tayîn bikero û sinoranê ey dîyar bikero, encamê de zî ey kedî bikero. Nayê ra azadnêbîyayişê bedenî vejîyêno ortê. Michel Foucault berhemê xo yê "Tarîxê Zayendî" de îqtîdarê  dekewto tewr mahremîyetê ferdanî; wextê zayendî yî, îqtîdar wazêna ferdî senî, kamcîn tewiran û krîteran de seks bikerî, dîyar û kontrolê bikero. Dînê îslamî, wazênî mudaxaleyê û kontrolê her çîyê bedenê însananî bikero,nîmune wazêna însanî bi kamcîn lingî şîrî tuwaletî zî bellî bikero.

 2.Azadnêbîyayişê Bedenî

Gelo dinya de komelêk û kulturêk esto ke tê de beden azad bibo? Ez îhtîmal nêdano ke komelêk û kulturêk wînayîn bibo. Hima hima heme komelan de beden azad nîyo.  Beden, tu hetêk ra azad nîyo. Bedenî bînî îktîdar û hegemonyaye norm û struktûran komelî de yo. No zî her hetî ra bedenî dekerdo bînê şîddetan.Xora azadnêbîyayiş şîddet o; hem fîzyolojîk hem psîkolojîk hem zî sembolîk o. 

3. Bînê Şîddetan de Bîyayişê Bedenî

Bedenê her hetî ra ha bînê şîddetê her îktîdar,  sîstem, duzen, mekanî, habîtus û strukturanê komelî sey dîn, ehlaqî, perwerde, eskerîye de yo. Hedefo sifteyînê îqtîdar, beden o. Cayo ke îqtîdar esto; ewca de beden ha bînê şîddetê yo. Îqtîdarê her çî ra verî wazêna ser o bedenî de kontrolê xo bivirazo. Alano umumî de şîddetê birehetî nêşîyayişê huwîyayiş. Kar û xebatê de bedenî şîddetê mehkumê wextêk, mekanêk û şer û mercan beno. Piragirewtişê de zî bedenî bînê şîddetî de yo.

Ehlaqî bi xo estbîyayişê xo şîddet o.  Beden komelo modern de bînê şîddetê kamerayanê ewlehî de yo. Şîddetê her mekanî, awanî serê bedena cîyawaz o.  Beden tewr zaf ha bînê şîddetê têndûrîstî û dîyetî de yo. Sey normanê porê xo wîna nêbî awa biqesnî, goşarê xo goşê mekî, serê xo padayî... Bedenî rê planêk û programêk ferzkerdiş şîddet o. Sîstemê dinyayê ewroyîn kapîtalîzm o. Cewherê kapitalizm de beden esto.Kapitalîzm xo serê bedenî ra awan kena. Kapîtalîzm de bedenî ha bînê şîddetê sektorê estetîk, rindetîyê û moda de yo.

4. Tekîlîya Zayendî û Beden

 Beden û zayendî raştê ra raştî yewbîn dir têkîldar î.Bê bedenî ruhî bi teyna serê xo nêşêno mewcût bibo. Dinya de însanî bi bedenê xo mewcûd beno. Bê zayendî zî cuya bîyolojîk nêna dewamkerdişî. Bedenî bi zayendî xo newe ra afirnêno. Zayendî zî bi bedenî mewcudîyet veynêno. Bi estbîyayişê xo, mewcûdîyetê yewbînanî temam kenî.  

Zayendî mekanîzmaya komel û kulturî de hem hetê muhtewa hem hetê mana hem zî hetê form ra vurîyêna, komplîke bena.  Zayendî, bi bedenêko bînê ra hewlê arzûyê temambîyayiş o. Zayendî bi arzû ra têkîldar a. Arzû zî xozaya însanê de esta; bîyolojîk a. Mekanîzmaya komel û kultûrî de verîtîya zayendî de hînî dewamîbîyayişê bîyolojîk nîyo. Hetê bîyolojîkî ra dewamê însanî têkîlîya zayendîya camerd û cenî de qewimîyêno labela têkîlîkewtişê zayendî de xêncî cenî û camerdî sey hemzayendî, bîseksuelî, transeksuelî  çend tewîrê zayendîyê bînî zî virazîyeyî. Verîtîya zayendî de zewq û haz girewtiş hîna verî yeno. Zayendîyo bi heskerdiş û eşq zî pa dima ra yeno. Zayendî beno zewq û hazî.

5. Objeya Arzûyî

Zewq û haz bîyayişê zayendîye bedenî keno objeyê arzûyan. Ferdî benî objeyê arzûyanê yewbînanî. Ferdî sey objeyî arzû xo pêşkeş yewbînanî kenî. Mîyanê ferdanê de musabaqa û reqabetê hîna zaf bêro arzûbîyaye virazîyêna. Pazarê arzûkerdişan yewbînanî virazîyêna. Hegel, dîyakletîka efendî û kole de dîyar keno ke:"kole wazêno hetî efendî ra bêro qebulkerdiş." Komelî de bedenêk gama ke bedenêko bînî arzû kerdî, wazêno hetê o/ayê bedenî ra bêro qebulkerdiş. Tîya ra bedeno arzûbîyaye û arzûnêbîyaye vejîyêno. Mîyanê  bedeno arzûbîyaye û arzûnêbîyaye de dîyakletîka efendî û kole virazîyêna. Eşqa platonîk tîya ra vejîyêna çimkî arzûya bedenî yewhetîn manêna.  Dîyakletîka efendî û kole de aşiqê eşqa platonîk, pozîsyona kole; arzûnêbîyaye de yo. La wexto ke arzûyê ferdanî muqabile yewbînanî bîyî eşqî, arzû pê yena.

6. Bedeno Arzubîyaye

Bi sînema; fîlmanê, rêzfîlmana, reklaman, fîlmanê pornoyî, înstegramî, mankenan û namdaran îmajê bedenê arzûbîyaye yeno înşakerdiş û viraştişî.  Îmajo ke amêyo înşakerdiş, camerdo zixm,pêt, şedîyaye, derg û dekerde, qasîn... o cenî zî çîjê û kulî xişn, lew masneye ...ya. Xoaverberdiş û karîyerkerdişê;bi  bedenanê ke hîna zaf bêrî arzûkerdiş ra têkîldar o. Na dîyarde her çiqas semeda kar û gurî derdasdar bibo zî, camerdî wazêno bi ney xo hîna zaf bikerî objeye arzûbîyaye. Sîgmund Freud , "bînê her kerdenaya însanî de zayendî esto" bi na tespîta xo objebîyayişê bedenî îfade keno. Cenîyî zî bitaybetî goreyê fîzyolojî; rindeyê û delaleya xo wazênî hîna zaf bikerî objeye arzûbîyaye.  Arzûbîyayişê bedenî camerd zengîntî,hêz, statû, karîyer o, ê cenîyan zî rinde û seksîbîyayiş o. Bedeno ke çiqas rinde û ciwaneya xo vîn keno, arzûbîyaye ê hende kêm beno.Arzûbîyaye yan zî arzûnêbîyaye bedenêkî ney  dîyarker î. Nayê ra her ferdî nêşêno her çîyî arzû bikero, arzûkerdiş goreyê potansîyel û wayîrbîyayişanê ey/aye bedelîno. Çîyêk objeyê arezûya ma nîyo, no çîyî arezûyê ê yewna kesî beno. Sinorê wayîrbîyayişê ma arezûyê ma dîyar kenî nayê ra arzûyê kesêkî hêzdar û nêhêzdar yew nîyî.  Bedeno arzûbîyaye pê xo bawer o, hesbîyaye yo, la bedeno arzûnêbîyaye pê xo bawer, hesbîyaye nîyo.

7. Bedeno Arzûnêbîyaye

 Se beno ke û çira bedenêk nêno arzûkerdiş?  Ewro taybetmendîya serekeya îmajê bedenê arzûnêbîyaye de qelewbîyayişê yeno. Semeda zeîfbîyayiş sektorêk virazîyeya. Labela serdema mîyanîna Awrupa de qelewbîyayiş xususîyetê sifteyînê îmajê beden arzûbîyaye bî. Nayê ra senî îmajê bedenê arzûbîyaye yeno înşakerdiş, eynî ê bedenê arzûnêbîyaye zî yeno înşakerdiş. Bedeno arzûnêbîyaye tebermendiş o. Deja, buhranê bedenê arzûnêbîyaye zaf giran û nêna tehamûlkerdişî. Bedeno arzûnêbîyaye bêşa û bêkefy û her çî ra nefret keno.

Beden, fenomeno ke statîk nîyî dînamîk o, her wext yeno vurnayiş û hetê kokimbîyayişê şono; bedeno ke kokim bîyo nêno arzûkerdişê, şîyana xo ya arzûbîyaye vîn keno, ewro ferdî ciwan biasî, xo ciwanêr bikerî no semed ra sektorêk virazîyaye. Her gama de îhtîmal esta ke bedenî qezayêk derbas bikero, zaf hetan ra bêro bedelnayiş:Bedeno arzûnêbîyaye bedeno ke butunîya ey rijîyeya, "anormal" bîyo.

8. Rijnayişê Ferasetê Bedeno Arzûnêbîyaye

Îmajê bedeno arzûbîyaye û arzûnêbîyaye hîşê ferdan de ferasetêk-algîyêk viraşto.  Gelo mumkuno ke no no ferasetî bêro şiktayiş? Mumkun o ke bedeno arzûnêbîyaye bêro arzûkerdiş?Berî cu û dinyaya newe ha cewabê na persa de ya. Merdim tersêno ke bedeno arzûnêbîyaye de bikewe temasî, verar bikero, xo pano, destê xo pano labela  bi mi; eşq, şa û huzur ha bedeno arzûnêbîyeye de yo. Bedeno arzûnêbîyaye dir tekîlîkewtiş azadbîyayiş o. Argûmanê  mi zî tam nîyo labela tîya ra pey yewna nuştê de dewamê bikerî.

  

*No nuşte  verîcû hûmareyê 10ê Kovara Psychology Kurdî de weşanîyabî.