Mimkuniya Jiyana Bêbirîn û Bievîn, Qudreta Şiîrê û “Radîşo”

 

                                       


Eşqeke mişt bextewerî di dawiyê de çawa dibe birîn û subjeyên xwe birîndar dike?

Ulus Baker ji Deleuze neqil dike, Deleuze dipirse; “Çima, her eşq, her jiyîn, her bûyer me birîndar û parçewesle dike. Çima hemû bûyer cureyek ji şewbekê, şerekî, birîndarbûnekê an jî mirinekê ne?” Deleuze digot, “Em tu carî bi bûyerê re wekhev nabin, an em zûhatî ne an jî pir derengmayî ne; an em gelekî lezgîn in an jî gelek pasîv in, an em gelekî li pêş in an jî bi qasî ku nikaribin bigihêjinê em dûr in.” An ev e: “Jiyana min a ku ji min re bêhêz û şikestî tê, ji nav destên min diçe û winda dibe”; an jî ev e: “Yê ku li hemberî jiyanê qels e ez bi xwe me, yê ku min serobin dike, jiyana ku tiştên xwe yên tekane yên ku tu eleqeya wan bi min re tune ye, dirijîne û radixîne holê.” 

Li gorî têgihîştina xwe ez vê pasajê parçe bikim. 

Çima her bûyer û her jiyîn însan birîndar û serobin dike? Çima tiştekî wekî evînê bêhempa aşiq û meşûq birîndar dike? Çima însan her tûşî bûyerên giran ên wekî şewbe, şer, nexweşî, pîrbûn û mirinê tê? Mamoste Hêjar di risteyeke şiîra xwe ya ku bi nav û deng bûye de dibêje, “Ax mirdin le kiwêy? Jiyan kuştimî.” Ev riste Seydbûna însan û seydvaniya jiyanê ji kûr ve nîşanî me dide û li ber çavên me radixe ku jiyan çawa bi xwe birîn e. 

An em zûhatî ne an jî derengmayî ne, an em aktîv in an jî pasîv, an em gelekî bilez in an jî gelek hêdî ne, an em gelekî li pêş in an jî gelekî li paş in, an em gelekî dûr in an jî gelekî nêz in…. Çima însan nikarin bi bûyerê re wekhevbûna xwe pêk bînin? Çima bi bûyer û zeman re wekhev nabin? Çima daxwaz û arezûyên me bi wext û bûyerê re hev nagirin û em bi jiyanê re dikevin nav pevçûnê? “Benim sana erken/Senin bana geç kaldığını”... Ev risteyên Murathan Mungan wekhevnebûna bi zeman re nîşanî me dide.

Birîna însan ji ku tê? Ji jiyanê tê an jî ji wî/wê tê?

Gelo însanê bêhêz, bêqudret, jênehatî, şikestî û wendabûyî ye yê biproblem an jî jiyana ku me tarûmar û serobin û birîndar dike?

Jiyan û însan… di navbera wan de têkiliyeke çawa heye?

Li hemberî jiyanê şiyan û qudreta însan çi ye? Em xwedî şiyan û hêz in, ne ku bêşiyan û bêhêz in. Jiyan tiştên ku li jiyanê diqewimin û ti eleqaya wan bi me re tune ye, di xwe de dihewîne, dide der. Ji ber ku însan obje ye, jiyan jî subje ye, em mexdûr in, jiyan bi xwe fail e. Gelo însan ne di xema jiyanê de ye, ew ji bo jiyanê tune ye û jiyan li gor qeîdeyên xwe tevdigere? 

Diyalektîka jiyanê çi ye?

Em însan di nava diyalektîka jiyanê de lîstikvan in, jiyanê çi rol dabe me, em wan rolan dilîzin. Em însan di nava xwe de seyd û seydvanên hev in lê însan li hemberî jiyanê tenê seyd in, jiyan jî her seydvan e. Jiyan her nexweşî ye, ji ber vê, em jî nexweş in û nexweş dibin. Jiyan diyarker e, însan diyarbûyî ne. Jiyan mîmar û însan jî struktur e, jiyan peykersaz û însan jî form e.  Jiyan romannûs-nivîskar û însan jî roman-kitêb e. Jiyan romana însan dinivîse.

Însan çiqas dikare li hemberî jiyanê bibe mîmar, nivîskar û heykeltraş û jiyanê bike form, struktur û kitêb? Însan bibe nivîskar jiyan kitêb e. Însan romana jiyanê dinivîse.

Ferqa qeder û jiyanê çi ye? Jiyan bi xwe qeder e.  Qeder bi xwe jiyan e? Qeder ew tişt in ku bêyî îradeya însan diqewimin. Lê belê însan xwedî şiyana qerardayîn û tercîhkirinê ye, jixwe Deleuze rêjeya biîradebûn an jî bêîradebûna însan li vir ji xwe re nekiriye problem.

Însan xwedî îrade û şiyana qerardayîn û tercîhkirinê ye lê çima encama her tercîh û qerara însan wî/wê birîndar dike? Çima her tercîh û qerar di dawiyê de dibe birîn? Pirsa ku Deleuze jê re li bersivekê digeriya tam jî ev e. Deleuze birîndarkirina jiyanê dikole û jê pirs dike.

Ontolojiya jiyanê gelo xwe li ser “Ez birîndar, nexweş… dikim, nexwe ez heme”yê ava dike?

Însan jiyana xwe bi tercîh û qerarên xwe diyar dike, li vir însan diyarker e, ji ber ku encama her qerarê-jiyînê dibe birîn, însan çiqas dikare vê birînê bike evîn? Çima qerara her jiyîn û her bûyerê dibe birîn lê nabe evîn? Çima jiyan bi xwe ne evîn lê birîn e?

Gelo xelasî ji encama diyalektîka xedar a ku însan ketiye nav heye an tune ye?

Gelo wexta ku însan wekhevbûna xwe bi bûyerê re pêk anî, wê çaxê dikare xwe ji birîndarkeriya jiyanê xelas bike û jiyanê bi evîn bike? Ku em bi zeman û bûyerê re wekhev bibin, dê jiyan jî ji seydvanî û nexweşiyê rizgar bibe?

Em dikarin bi îradeya xwe jiyaneke bihez, bextewer, bikeyf û bicoş ava bikin? Mimkun e ku xwe ji birîndarbûyînê an jî ji birînê biparêzin? Ne ku ji bo ku em birîndar nebin em ji jiyanê derkevin. Em çawa dikarin ji têkiliya seyd û seydvan a bi jiyanê re derkevin. Mimkun e ku em bi jiyanê re diyalektîkeke din saz bikin? 

Ez ji “wekhevbûna bi bûyerê re” jiyana bêbirîn û mişt evîn fehm dikim. Dema ku me însanan bi bûyerê re wekhevbûna xwe pêk anî, dê jiyan jî birînê ji xwe bike. Dê di jiyanê de veqetandineke epîstemolojîk biqewime.

Însan dê wekhevbûna xwe bi bûyer û zeman re çawa pêk bîne?!...

Qudreta şiîrê heye ku dikare jiyanê bêbirîn û bi evîn bike û wekhevbûna bûyer û zeman pêk bîne. Di şiîrên kesên wekî Guillaume Apollinaire, Hölderlin, Rilke, Baudlaire, Şikoyê Hesen, Rimbaud û Miradê Miradan de em rastî vê jiyana bêbirîn û bievîn tên. Lê dê di fokûsa vê nivîsê de tenê Miradê Miradan hebe.

Bêhêzbûna şiîrê ew e ku di şiîrê de jiyana bievîn wekî dinyayeke razber dimîne, hêj jî ev dinyaya razber nebûye şênber. Em bifikirin ku em vê dinyaya razber çawa dikarin bikin şênber? Mînak Efendîno ya Arjen Arî em çawa dikarin bikin şênber?

Di sala 2019an de xelata Pêşbirka Helbestê ya Arjen Arî, bi dosyaya xwe ya Radîşo, Miradê Miradan wergirtibû. Paşê ev dosya wekî kitêb ji Weşanxaneyê Sorê hat weşandin.  Tê de bîst û neh helbest hene, Radîşo ji wan helbestan yek e ku bûye navê kitêbê.

Di helbesta Radîşo ya Miradê Miradan de emareyên jiyana bêbirîn û wekhevbûna bi bûyerê re hene.

“jiyîn, ji wexta ku dest pê kiriye vir ve evînek e

       Ji wexta ku dest pê kiriye vir ve birînek e”

Di wan risteyên Radîşo de Miradê Miradan hem kêmbûneke Deleuze nîşanî me dide hem jî li wî zêde dike. Deleuze jiyanê bi tenê wekî birînê dibîne û ji aliyekî ve wê pênase dike lê Miradê Miradan aliyê din ê jiyanê; evînê nîşanî me dide û dibêje jiyan ne tenê birîn e, evîn e jî û dualîzma birîn û evînbûna jiyanê nîşanî me dide. Têgeha vê nivîsê “jiyana bi temamî bievîn” vê şiîrê da min.  

Ew jiyanê wekî birîn û evînê pênase dike lê em di Radîşo de nabînin ku di şerê evîn û birînê de kî bi ser ketiye û kî jî têk çûye. Di vî şerî de wendaker tune ye. Bi temamî evîn bi ser nakeve lê li bendê bin ku şair dê di dosyayên xwe din de nîşanî me bide bê ka çawa jiyana bibirîn têk biriye û jiyan bievîn bi ser xistiye..

“birîn, b’ hebûnê re dost, bi xwê û xweliyê naqele”

Birîn bi dermanan, darû û îlacan xweş û baş nabe ancax dikare bi dostbûna hebûnê re xweş bibe.

Di şiîrê de, li muqabeleyî “wekhevbûna bi bûyerê re” hewla çareserîkirin, lihevanîn û aştkirina birîn û hebûnê tê. Di Radîşo de, di navbera şerê evîn û birînê de her çiqas serketî tune be jî şair bi awayekî din xwastiye vî şerî çareser bike: Wî hewl daye ku birînê bi hebûnê re aşt bike û li hev bîne. Tiştên ku Deleuze jê re dibêje wekhevbûna bi bûyerê re tam jî ev e. Têgeha bi navê amorti ya Nietzsche jî em dikarin bibêjin beramberî vî tiştî ye.

Gelo pêkanîna aştkirina û lihevanîna birînê bi hebûn û jiyanê re çiqas mimkun e? Mimkun e ku birîn bi hebûnê re bibe dost?  Ma mimkun e ku mirov bi kujerê xwe re bibe dost?

 Hewla mezin a şair ev e ku xwastiye wateya birînê biguherîne; birînê bi hebûnê yanî bi jiyanê re bike dost.  Birînê bike bêzerar, heval, rêheval û dost.  Dost çi ye? Birîn bûye dost, edî bêzirar e, ne xirab e, tiştekî baş e, em dikarin pê bawer bibin, pişta xwe bidin wê.  Dost temamker e. Însan bi dostên xwe, xwe temam dike. Birîn jî bi dostbûna hebûnê, dixwaze xwe temam bike.

Ka em binêrin gelo şair dê di dosyayên xwe yên nû de nîşanî me bide ka çawa ev dostanî kemilandiye û di şerê evîn û birînê de çi bûye. Wekî ku wî gotiye:

 “Bo jiyînê tu ji tiştina venagere:

-mîna evînê, mîna birînê”

 

* Ulus Baker, Dolaylı Eylem, Weşanên Birikim Kitapları, Stenbol 2012 r.477.

* Miradê Miradan, Radîşo, Weşanên Sor, Stenbol 2019, r.17.

* Ev nivîs berî di malpera Sinemaya Serbixwe de hatîbû weşandin.

Fîlma Ikiru ya Akira Kurasawa û Paradoksêka Bingehîna Însanî

                               

                        

Demêkî yo ez xo ra persa; eka doxtorêk mi ra bivajo “di serrî emrê to mendo” ez no di serrî senî bivîrno persêno. Têkildarîya na persê mi de dostêk mi fîlma Ikiru ya Akira Kurasawa pêşnîyazê mi kerdî.

Fîlmêka ê hende biqalîteya; 68 serrî verî, serra 1952 de Ikiru(Ciwîyayiş) kaş bîya la aktuelîteya xo ra çîyêk vîn nêkerdo.

Kurasawa realîteya welatê xo yê Japonya nawnêno ma: Pergala şuxulîyayişê strukturanê dewletî, burukrasî aye, komela aye,  têkilîya pîyî û lajî, psîkolojîya ferdanî… Merkezê fîlmî de çar dîyardeyê serekeyê estî. Yew cuya raştî;persa însanî seba çiyî biciwîyo û cuyî seba çi bibo, di,hezwerî û bextewarî ciwîyayiş, estbîyayiş û cuyî ra zewq û keyf girewtiş, hîrê, mojnayiş û rexnekerdişê  îdareyê pergala burokrasî û  pergala ke ferdî tê de hepsî û bîyî sey robotî, çar, raştê ra raştî êrîşkerdişê û cîperskerdiş dayişê esto.

Babeta fîlmê de karekterê serekeyê fîlmî karmendêko ke hîrês serrî yo ke ha eynî karî de xebetîyêno. “Hîrês serrî cuya ey ra qe çîyêk nêno ey vîrî.” Hîrês serrî sey mumya, robotî ciwîyayo. Rojêk şono doxtor, bander beno ke tewr zaf şeş aşmî emrê ey mendo. Mûsayişê no bîyayişî seranserî cuya ey vurnêna.   

Kê şîyênî bivajî  Ikiru fîlmkerdişê kilma bi nameyê “Life Is Brief” o. Fîlmî xo serî na kilamî ra awan kerdo, fîlmê de atifê aye zaf esto. Na kilamî de verî dest ra şîyayişê, vînkerdişê zemanî, ciwîyayiş mûsayiş o; estbîyayiş, dinya, cu ra zewq û keyf girewtiş, hezwerîya cuyî,  xo şa kerdiş o, qe çîyêk kule nêkerdiş, nêmcet û kêm nêverdayiş, uqte nêverdiş o… Hîrês serrî ra dima qehramanê fîlmî de fikrê “cuyî vir û veng, bêtal, nêşa, bê zewq û keyfgirewtiş sey merdeyêk vîrnaya” virazîyêno. No fikirî hem cîperkerdiş, muhasebekerdişê emrê ey hem cîgêrayişo cuya raştî ciwîyayiş, xo bextewarkerdiş, cuyî ra zewqgirewtiş, estbîyayişê ra tehmgirewtiş  dano ey ver; qe nêbo panç aşme emrê xo yê ke mendo bifeletno…  No fikirî, ruh û laşlerzêk; serobînbîyayişêk kî de zî virazêno, êrîşê kî keno: Kî xo de vanî “ gelo ez zî sey qehramanî cuya xo ha vir û veng vîrnêno.” û cuyî danî kî cîperskerdiş. Ma fîlmî de temaşekerdişê muhasebekerdiş û cîgerayişê qehremanî reydir ma xo de cîperskerdiş û muhasebeyê no fikirî kenî.

Temaşekerdişê na fîlmî deyîra İnsan Ömrünü Neye Vermeli ya Hasret Gültekin erdî mi vîrî. Na deyîrî de yeno cîperskerdişê ke însanî emrê xo sey pere, şeref, rayerêko çetin semeda çiyî xerç bikero. Na fîlmî seka cewabê na deyîrî bido.

Cuya raştî çi ya?  Şêx Ehmed Berzanî no hawa cewabê na persî dano: “ Heyat, helwestêko birûmetî ra îbaret o”.  Ma ke na persî fîlmî ra persayî Akira Kurasawa zî tam sey cewabê Şêx Ehmedî cewabêk dano ma. Qehremanê fîlmî panç aşme peyênê emrê xo de resêno cewabê Şêx Ehmed Barzanî ke cuya raştî; bextewar, zewq û tehm girewtiş, helwestêko birûmetî bi xo yo û karanê başan û rindan kerdiş, xo rê pey berheman verdiş, rindkerdişê dinya û heyat o. Hezwerîya cuyê tewr gird zî no yo.

Şîîra Bajar ê Konstantinos Kavafis de hetêk ra hewla waştişa şiktayayişê pergala cuya xo  hetobin ra zî qebulkerdişê biraştînêbîyayişê no hewlî, teslîmbîyayişê pergalî esto. Qehremanê fîlmî hewla xo bi raşt keno û pergalî şiknêno, vejîyêno teberî aye. Şîîra Bajarî de ezîktî û tersonêkî esta la fîlmî de qehreman tersan, qaxoyan, ezîktî û tersonêkîya xo şiknêno û xo înan ra azad keno. Şeş aşmî mendişê emre ey xobawerî, cesaret dano ey, ey keno bêters û çimsûrî.

Hetêk ra zî fîlmê erîşê ezîktî, teresî û tersonêkîya kî kena û çîyî binê ke kî nêwazênî înan dir têrî bêrî înan dir fîlmî kî rî bi rî ana. No hetî û ra texamûlê  temaşekerdişê fîlmî giran û zor o.

Mîyanê fîlmî û metaforê eşkewta Platonî de têkilîyêk esta. Metafora eşkewtî zêdnaya û aver berda. İnsanî hemverê disê eşkewtêk de bi rêzîlan amêyî bestis û rezkerdiş, teyna vernîya xo vênênî,  pey înan de adirêk esto, bi şewqê adirî sîluetê çîyanê ke pey înan de yo ginêno disê ro, porî raştî wina qebul kenî la rojêk yewî rêzîla xo qerefnêno, vênêno ke raştî qe wina nîya la sekeno çikeno nêşêno xo bido êbinan bawerkerdiş. Fîlm de qehreman pergalî şiknêno û  ê bînan zî roşn û hişyar keno. Sehneyanê peyên de xêncî yewî, heme embazê yê karî serxweş bîyî; qebul û îtraf kenî o raştî û heqiqat o, Soz danî xo ke bibî sey ey la sehneyêko binî de ma vênêne ke eynî tas û hemam î; qe çîyêk nêbedelîyayo,dewamê cuyê xo kenî, pergal zî estbîyayişê xo dewam keno. Mavajî ke eşkewtî de herkes qebul kerdo ke rêzîlşiktayoxê sifteyin raştî û heqiqat vano la kes qe cayê xo ra nêhewelîno, nevejîyêno teberî, herkes sey verî dewam keno, qe çîyêk nêbedelîno.

Qalîteya tewr girda fîlm na ya ke, na paradoksa bingehîna însanî nawnêna ma.

Hayîya însanî her çî ra esta, hişyar o la qe çîyêk zî nêbedelîno, her çîyî sey verî dewamî keno.  Seba muqabilê na paradoksî ez qe raştê termêk nêamêyo. Gelo ma senî şîyênî na paradoksî bi term , pênase û îzah bikerî?  Erjîyêno û raşt o ke ma ser o na paradoksa bifikirî, aye analîz bikerî, seba şiknayişê aye çareserîyan biafirnî. Hata na paradoksî nêşikîyo bedelîyayişê zî nêvirazî!...

Gelo semeda ke însanî nêwazêno pergalê xo; konforê xo bixerepno, tembelî keno, teslîmê tersan û qaxoyanê xo bîyo,  banderî na rewşa xo bîyo, newegerî nêwazêno û nêşêno rîskan bigîro na paradoksî nêna şiktayiş?

                                                 

*No nuşteyê verîcû keyepela Sînemaya Serbixwe de amêbi weşanayiş.

Fîlmanê Sînema De Kirmanckî (Zazakî)*

Ne sînemaya kirmanckî (zazakî) ne zî bi kirmanckî sînema esta. Sînema de tena kirmanckî esto. Xora zaf rew o ke ma behsê sînemaya kirmanckî bikerî.

Gelo semedo ke ma bişî qalê estbîyayişê sînemaya yew miletî  bikerî çi lazim o? Bi yew ziwanî se hebî filmî bibîy zî no nîyêno o mana ke bi ê ziwanî sînema esta. Eke yew miletî mîyanê xo de, xo rê bînyatêk, tradîsyonêk, kozmolojîyêk, felsefeyêk, paradîgma û ekolî  xeliqnay o wext ma şîyênî qalî sînemaya ê miletî bikerî.

Ez nê nuşteyî de cehd kena ke bîblîyografyaya film, kilmfilmî û belgefilmê ke tede kirmanckî qisey beno binusa labelê semedo ke mi fîlmî  eletexmîn kategorîze kerdî  beno ke kategorîzekerdişê mi de xeletî û kêmaneyî bibîy. Eke xebera şima sewbîna filman, kilmfilman û belgefilman ra esta ke tede kirmanckî qisey beno, kerema xo ra înan ra mi haydar bikerê.

Eke şima hetkarîya mi bikerî ez înan yew bi yew temaşe kena hem hetê kategorîzekerdişî ra xeletîyanê xo rast kena hem zî hetê muhtewa ra ez înan ser o fikir û vînayîşê xo nusena.

Mi fîlmî goreyê dergîya qiseykerdişê kirmanckî sey panc kategorîyan tesnîf kerdê:

I.Temamê film tirkî yo, çend sanîyeyî yan zî yew-di sehneyan de kirmanckî qalî beno.

II.Ziwanê filman kurmanckî, tirkî, almankî, îngilizkî yo la çend sehneyan de kirmanckî zî qalî beno.

III.Biqasê kirdaskî û sorankî kirmanckî zî qalî beno.

IV.Temamê filmî nêbo zî zafaneyê fîlmî de kirmanckî qalî beno.

V.Ziwanê fîlmî pêro kirmanckî yo.

 

Filmî

Heta nika bi profesyonelî û bi temamî bi kirmanckî yew film zî nêamêyo ancîyayene. Filmê ke heta nika ancîyayî û tede ca dîyayo kirmanckî nê yî:

I.Temamê fîlm tirkî yo, çend sanîyeyî yan zî yew-di sehneyan de kirmanckî qalî beno.

Serra 1983 de hewa verêne fîlmê Yilmaz Guneyî Dêsî (Duvar) de bi kirmanckî yew deyîre vajîyayaya.

Serra 2007 de fîlmê Mahsun Kırmızıgülî, Milaketa Sipî (Beyaz Melek) de.

Serra 2009 de hewna fîlmê Mahsun Kırmızıgülî, Mi Tîje Dî ( Güneşi Gördüm) de.

Serra 2010 de fîlmê Umur Hozatli, Azadîya Vîndîbîyaye (Kayıp Ozgürlük) de. 

Serra 2015 de fîlmê Mahsun Kırmızıgülî, Mucîze (Muzice) de.

Serra 2015 de fîlmê Ahu Oztürk, Toz Bezi(Girêşê Tûzî ) de.

 

II.Ziwanê filman kurmanckî, tirkî, almankî, îngilizkî yo la çend sehneyan de kirmanckî zî qalî beno.

Serra 2004 de fîlmê Nuray Şahîn, Purtî Taqîb Bike (Tüyü Takip Et) de.

Serra 2009 de fîlmê Aynur Saray, Zara de.  (Ez Înternetî de zaf gêrayo nê filmî la mi no fîlm nêdîyo.)

Serra 2017 de fîlmê Kazim Ozî, Zer de.

III.Biqasê kirdaskî û sorankî kirmanckî zî qalî beno.

Serra 2013 de filmê Hinar Salemî, My Sweet Pepper Land de. Taybetmendîya nê filmî na ya ke karektero sereke yê filmî vernî ra heta peynî kirmanckî qisey keno.

IV.Temamê filmî nêbo zî zafaneyê fîlmî de kirmanckî qalî beno.

Serra 2017 de fîlmê Mehmet Alî Konarî, “Hewno Bêreng” de. Nê fîlmî festîwalan ra gelek xelatî girewtî. Merdim bawer keno ke Mehmet Alî Konar, cehd keno ke sînema de kirmanckî hîna zaf bêro xebitnayene.

                                            

V.Ziwanê fîlmî pêro kirmanckî yo.

Serra 2011 de filmê Fatîh Fahrettîn Ozdemirî Kekê de. Ziwanê nê fîlmî pêro kirmanckî yo labelê film bi prosyonelî ney bi amatorî ameyo antene.

Serra 2019 de fîlmê Lutfu Îrdemî, Pîrebok de. Ziwanê nê fîlmî pêro kirmanckî yo labelê hema qet cayê nêameyo nawitene (mojnayene).

 

Kilmfilmî

Bi kirmanckî çend kilmfilmî estî?  Goreyê tesbîtkerdişê mi heta nika nê des kilmfîlman de tena kirmanckî qisey beno.

Ziwanê nê kilmfîlman tena kirmanckî yo.

Serra 2012 de kilmfîlmê Kamer Erdoganî, Sipe.

Serra 2012 de kilmfilmê Yücel Yavuzî, General.  

Serra 2012 de kilmfîlmê Çetîn Baskinî, Geyrayîş.

Serra 2013 de kilmfîlmê Mehmet Alî Konarî, Baba.

                        

Serra 2013 de kilmfîlmê Gokhan Tunçî, Zimisto Bivejîyo.

Serra 2015 de, kilmfîlmê Caner Canerik Vilika Kowu.

Serra 2016 de, kilmfîlmê Sedat Barış, Pîyê Min Toz Şeker.

Serra 2016 de kilmfîlmê Lutfu Îrdemî, Cênîya Nêeysayî.

Serra 2017 de kilmfîlmê Gokhan Tunçî, Zimisto Vêrd Ra.

Serra 2018 de kilmfîlmê Burhan Ateşî Vîrê.

Serra 2018 de kilmfîlmê Bîngol FMî Se Bî Ma.

Serra 2018 de kilmfîlmê Lutfu Îrdemî, Fotografkêş

                  

Biqasê kirdaskî û sorankî kirmanckî zî qalî beno

Serra 2004 de kilmfîlmê Arîn Înan Arslanî, Ferekî de.

Serra 2006 de kilmfîlmê Arîn Înan Arslanî, Ba û Sî de.

Serra 2010 de kilmfilmê Arîn Înan Arslanî, Perra Berbangê de.

Serra 2020 de kilmfilmê Arîn Înan Arslanî, Bêder  (Antişê nê fîlmî  dewam keno, hema nêqedîyayo.)

                   

Ziwanê sey almanî, îngîlîzî reydir kirmanckî zî qalî beno

Serra 2018 de kilmfilmê Cengiz Akaygun, Dara Mandalînan( The Mandarin Tree ) de

 

Fîlmê Belgekî

Tayê fîlmanê belgekîyanê ke ez tîya tesnîf kena de qet kirmanckî çin a. Labelê semedo ke têkilîya babeta fîlman kirdan ser o ya coka mi nuştî. Pîran Baydemîr û Ahmed Hakan Vergi netêda heme dîrektorê bînî Dêrsim ra yî.  Filmê belgekîyê Caner Canerîkî hetê ziwanê ma ra dewlemend î.   

                     

Caner Canerik

Serra 2006 de, Was (Ot).

Serra 2007 de, Sayd.

Serra 2007 de, Pheti.

Serra 2007 de, Dersimist.

Serra 2008 de, Pirde Sur.

Serra 2009 de, Muya Şha.

Serra 2009 de, Bava Duzgin.

Serra 2009 de, Raa Haq.

Serra 2009 de, 73 Millet.

Serra 2010 de, Bertij.

Serra 2011 de, Phepugun Sesi

Serra 2014 de, Muxtar.

Serra 2012 de, Nava

Serra 2015 de, Gulsosin

Serra 2016 de, Sîpela.

 

Buket Aydın

Serra 2006 de İnsan-ı Kamil

Ziwanê nê Fîlmanê Belgekîyan yê Pîran Baydemîrî pêro kirmanckî yo.

Serra 2010 de, Yo Roj Di.

Serra 2012 de,  Rezon Se[r].

Serra 2013 de, Fecîra.

                          

Bülent Gündüz

Serra 2011 de, Silo Qiz

Veli Kahraman

Serra 2012 de, Zonê Ma Kotî yo.

Ahmet Hakan Vergi

Serra 2017 de, Dewrano.

Serra 2017 de,  Wextêg.

Serra 2020 de, Dûr

Ziwanê fîlmanê belgekîyan tirkî yo, çend sanîyeyî yan zî yew-di sehneyan de kirmanckî qalî beno.

Çayan Demirel

Serra 2006 de, 38 Dersim Katliamı Belgeseli

Serra 2009 de, 5 nolu Cezaevi

Serra 2013 de, Dr. Şivan

Nezahat Gündoğan

Serra 2010 de, İki Tutam Saç: Dersim’in Kayıp Kızları.

Serra 2014 de, Hay Vay Zaman.

Özgür Fındık

Serra 2010 de Qelama Sûre (Kırmızı Kalem)

Serra 2011 de, Kara Vagon.

Hasan Yücel

Serra 1979 de, Dersim Belgeseli

Hira Selma Kalkan-Egemen Adak

Serra 2008 de, Dersimli Seuşen.

Turabi Selçuk-Mehmet Özcan

Serra 2009 de, Dersim de Munzur Baba Belgeseli.

Ali Ekber Yıldız

Serra 2013 de, Dersim Kayıp Tarihi.

Soner Sevgili

Serra 2016 de, Tertele-Yolculuk.

Devrim Tekinoglu

Serra 2017 de, Bindokuzyüzdoksandört

Umur Hozatlı-Cemal Taş

Serra 2018 de, Gaxand

Hasan Saglam

Serra 2020 de Naise Zoni Mem.

 

Merdim bawer keno ke, ziwanê ma, warê sînema de bi xebatanê dîrektoranê sey Mehmet Alî Konar, Lutfu Îrdem, Burhan Ateş, Arîn Înan Arslan, Caner Canerik û Pîran Baydemîrî aver şono.

                       

*No nuşte verîcû hûmara 64înê Kovara Vateyî de amêbi weşanayiş. Tê de mi tayna kilmfilmî îlave kerdî.

Qalîteya “Pantor”: Bajar, Wendabûn, Avakirina Bajarîbûnê û Pirsek Li Ser Xelatên LKFF’ê

Di Festîvala Fîlmên Kurdî ya Londonê ya 11. De, 53 kurtefîlm û belgefîlm hatin nîmayîşkirin. Min hemû fîlm temaşe kirin. Ez dikarim bêjim ku piranîya fîlman xwe li ser feqîrîbûnê ava kiribûn û mekanên wan jî gund bûn.  Ji wan fîlman yek jî, “Pantor”a Tehsîn Ozmenî bû.

 Bi vê gotina Michel Foucault fîlma “Pantor” dest pê dike. “Heke li derekê her kes bişibe hev, li wê derê tu kes nîn e.” Ji vê gotinê em dikarin pê derxin ku fîlm ji xwe re çi kirîye kul û derd. Di paşxaneya fîlmê de yekrengîya rejîma Kemalîst a Komara Tirkîye heye. Fîlm encameke vê hemanbûyînê; yekrengbûyînê ji xwe re  problematîze dike.

 “Pantor” li gundekî derbas dibe, ji ber guherandina qanûna cil û bergan, gundî edî nikarin bi cîlên xwe yên netewî herin bajar, divê bi pantor biçin. Em di fîlmê de dibînîn ku gundîyan ji xwe re çawa rêbazeke trajîkomîk peyda kirine ji bo ku biçin bajarî. Ev rêbaz me gelek dide kenandin.

 Herçiqas fîlmê rasterast têkilîya gundîyan bi bajarî re problematîze nekirîye jî, di vê konteksê de fîlm gelek malzeme dide me, em dikarin gelek tiştan bi ser fîlmê re bixwînîn. Bi min giringî û cîyawazîya fîlmê jî div ir de ye: Fîlm problemeke bingehîn a Kurdan dide nîşandayînê. Kurd cara yekem çawa bi bajarî re ketina peywendîyê? Fîlm bersiva vê pirsê dide me.

 Yek jî pirsgirêka bingehîn a Kurdan bajarvanî ye. Em dikarin bibêjin piranîya problemên ku Kurd îro dijîn û hêj jî nikarin çareser bikin, bi bajarîbûnê re têkildar in. Bi peywendîdarîya bajarî, di me kurdan de gelek krîzên sosyolojîk, psîkolojîk, ontolojîk, şok, nexweşî, pirsgirêkên cur bi cur peyda dibin. Mînak; îro di nava kurdan de asîmîlasyon ewqas xurt û zêde belav bûye, sedema pêşîn a vê yekê, bêbajarîbûn e. Çimkî habîtata Kurdan gund in, ne bajar. Ji ber ku habîtata me ya bajarvanî; kultur û tradîsyona me ya bajarîbûnê tune ye, dema ku em bi bajarî re dikevin têkilîye, em parçe û wenda dibin.

Listikvanî, dekorên fîlmê bêhempa bûn. Bi taybetî jî listikvanîya Dilo(Suat Usta) muhteşem bû. Dilo xwe û hevjîna xwe bi zor û bela digihîne bajarî, hevjîna wî dema ku vedigere gund, em ji wê fêr dibin ku Dilo wenda bûye

                              .

Di sînemaya kurdî de cara yekem, di fîlma “Sürü” ya Yılmaz Güneyî de rewîtîya Kurdan a ber bi parçebûyînê de em dîbînîn: “Sürü”yê bînin bîra xwe, di sehneyên dawî de, malbat li navenda Enqerê çawa parçewerçe dibe. Ger em di navbera “Sürü” û “Pantor”ê de peywendîyekê durist bikin, em dikarin bibêjin ku “Sürü” wekî dewama “Pantor”ê ye, an jî ji bo berdewamîya “Pantor”ê dikare ji me re bibe cewabek.

Di malpera helbestakurdî.com de, min bi navê “Berken Bereh; helbestkarê ku evîna xwe bêcîûwar nahêle” gotarek xwend. Gotara Dilawer Zeraqî bû. Ew di vê gotara xwe de nîşanî me dide ku Berken Bereh çawa bi helbestên xwe hewl daye ku bajarîbûnê, bajarvanîyê ava bike: “Lê tiştekî dîtir û rajortir heye ku; ev şûngeh têra Berken Bereh nake û ew dixwaze bila şûngeha helbesta wî bibe ‘BAJAR’; loma jî şûngeha helbesta Berken Bereh, ne wek şûngehekê ye ku bes ji axê pêk tê; lê belê ew bajarê xwe; wekî şûnewarekî jiyînê, ku lê; dîtin, hewandin, navlêkirin, qebûlkirin, rapirsîn-vepirsîn, jêfamkirin, hejlêxistin, veavakirin, guhertin, xurtkirin, veguherandin û geşepêdan, li dar e -ku ev hemû taybetiyên ‘bajarîbûnê’ ne-; xeyal dike, difikire; û ava dike.”

Sînemaya kurdî, ji bo ku em bajarîbûna xwe ava bikin; em bibin bajarî, em di bajaran de wenda û perçe nebin, bajar jî bikin wekî habîtata me, çi pêşkeşî me dike, xwedî kîjan bername, plan û projeyan e û çi hewlên wê hene? Mînak, em bibêjin ku Tehsîn Ozmen di berdewamîya vê fîlma xwe de fîlmeke din çêkir, gelo di vê fîlmê de ji bo Dilo li bajêr parçe nebe, xwebûna xwe wenda neke, tiştek çawa pêşnîyazî me dike? Em di fîlmê de dibînîn ku gundî, bi taybetî jî Dilo çawa kêfxweş e, ji bo Dilo di bajarî de kêfweşîya xwe ji dest nede, wekî derhêner çi ji destên Tehsîn Ozmenî tê?

Zemanê fîlmê, salên sihî bûn lê xetayeke anokronîk a berbiçav tûnebû. Ruhê wî zemanî dide temaşegerê xwe, bi wan dide hîskirin. Ji vê hêlê ve film, gelek biserketî bû.

 Ji bîlî çend sehneyan, estetîka fîlmê em dikarin bibêjin ku bêqisûr bû. Gundekî rêkûpêktir û xweştir bibûna, qalîteya estetîka fîlmê wê bilindtir bibûna.

 Xwezî derhêner hinek mudaxaleyî realîteyê bikirina, ew biguheranda. Ne gundîyên hêjar, feqir û nezan, gundîyên dewlemend, hişyar û zana…

Nîmayişkirina “Pantor”ê di roja dawî ya festîvalê de bû, piştî temaşekirinê min xweb xwe got; teqez ev film dê xelatekê werbigire. Çimkî li gel qelsîyên xwe, yek ji fîlmên herî baş ên festîvalê bû.

                                            

Min li jorê jorê gotibû, ji fîlma pêşîn hata paşîn, min hemû fîlmên festîvalê temaşe kirin lê ji bîlî “For Camera” fîlmên ku xelat wergirtin, ez pê qayîl, îqna û tatmîn nebûm ka çima xelat dane wan.

Xelata fîlma herî baş, fîlma bi navê “Two Ends Of A Bridge” stend. Xelata rûmetê jî fîlma “For Camera” Girt. Fîlmên “The Heart Of Raqqa” û “ Slaughter” jî xelata taybet a mansîyona jûrîyê wergirtin.

Bi rastî ez li hêvîyê bûm ku “For Camera”  xelat wergire, çimkî belgefîlmeke gelek wêrek û realîst bû. Min qet îhtîmal nedida ku “Two Ends Of A Bridge” xelatekê bigre, çimkî gelek fîlmên ji wê baştir hebûn; mînak “Trouser” (Pantor), “Portal”; vê fîlmê gelek resen bû, hêj jî min fehm nekirîye çima xelata herî baş dane vê fîlmê. Çimkî ev fîlm tiştekî ku em nizanin, tiştekî nû nîşanî me nade. Di “ Slaughter” de îmajeke Kurdan a gelek xirab heye. Ji ber vê; qet ne hêjayî xelatê bû. Belgefîlma bi navê “Yar” a Aram Hassan  jî hêjayî xelatê bû û ji  belgefîlma “The Heart Of Raqqa” çend qat baştir bû.

 Gelo qalîte, kûrbûn û cîyawazîya wan fîlman çi ne ku xelat dane wan?

* Ev nivîs berî di malpera Sînemaya Serbixwe de hatîbû weşandin.

Aferînayoxîya Fîlma Şîwenî Befr û Tola Bawerî

       

Cemîl Rostemî bi îngîlîzkî Jamil Rostami serra 1971êde bajarê Sinê de maya xo ra bîyo.  Serra 2002ê de bi nameyê The Trouble of Being a Boy in Kurdish( Problemê Bîyabîyayişê Gedeyêk Kurd ) kilmfîlma xwe gelek festîwalan de xelat girewtî.  Serra 2005ê bi nameyê Şîwenî Befr( Requiem of Snow-Şîna Vewr), serra 2007ê de bi nameyê Janî Gel(Jana Şarî) serra 2011ê Cheshm(Çimê mi) serra 2014ê de fîlma xo ya bi nameyê Bazney Rreş(Çembero Se) kaş kerdî. Goreyê xebera ke mi wenda, hewldano ke derbarê Nadia Muradî de fîlmek kaş bikero.

Çend rojî ra verî Youtubê de ez raştî fîlma ey ya Şiwenî Befr amêyo. Her çiqas dîyayişê qalîteya fîlmê zaf xirabê zî bî, qe temaşenêkerdişê ra mi waştî ez temaşê bikero. Baş o ke mi temaşe kerda çîmkî fîlmê hetê senaryo, kaywanî û muhtewa û muzîkê zaf serkewte û afirnayoxî vejîyayî.

Karekterê serekeyê fîlm bi nameyê Rojîn keynaya ke naşî ya. Pîyê Rojîn bê kar o, mîyanê feqireyê û neçareyê de mendo,  nêşêno derbara kulfetê xo bikero. Wazêno Rojîn bido  tuccarê dewî Faiq î ke hema hema hemverê yewbînî. Labêla Rojîn bincaran Faiq nêwazêna. Bi nameyê Jîyan waştîye ke Rojîn esto,  yewbînan ra hes kenî û aşiqê yewbînan î.

 Neçartî, feqirtî, eşqî, perderşahî ,namus, bekaretî ,bawerî, arzû, îmtîhanbîyayiş,şadwerî  û heswerîya cuyî û estbîyayiş temayê serekeyê filmê yî.

 Tayê romanan, hîkayeyan, kayê tîyatroyan, sewbîna kitaban û fîlman de kê şîyênî despêka înan ra fehm û îdraq bikerê  berhemê ke senîn î û  senî hawa biqedî. Fîlma Şîwenî Befrê zî destpêka xo de zî wîna fehmêk û îdrakêk dana kê. Babeta fîlmê destpêka xo de zaf klîşe û rêzêra yena. Labêla kê çiqasê dewamkerdişê temaşeyî fîlmê kenî û no fehm û îdraqê kê yo ezberkî serobîn beno û rîjîno.

 Fîlma Şîna Vewr di dewanê koyîye Rojhelatî de derbaz bena. Seranserê fîlmê de ciwîyayişê û kulturê dewî esto. Sey toreyî û edetî dewî, têkilî û bawerî dewijan, dîkan pênayiş, kulturê ser banan de roniştiş, bi bergînan ser banan çarnayiş, kayê tirês, têkilîya waştabîyayiş; yewbînan rê mektub erşawitiş û xelatdayiş, dew amêyişê çerçîyanî, cayê radyoyî; Hesen Zîrêk helnêno, banê herrîn ê disê kerreyîn û kuçeyî tengî dewî û vewrî û  cuya bê telefonî û telewzîyonî…  Hetêkna başê fîlm no ke kesê ke dewî de ciwîyayî fîlmê vîrê înanê ferdî û kolektîvê ganî kena. No dewî hetê peyzajî û mîmarîya bananî ra ê hendo ke manênî dewanê kirdanî, kê vanî qey dewî ma yî.

 Hetêk de neçarîya pîyê, hetêk de eşqa Rojîn, hetêk de tuccar Faiq û hetêk de  Jîyan  û hetêk de zî Çerçîyo Delûwêk esto. Struktura fîlmê de no panç hetî estî. 

 Rojîn pê Çerçîyo Delûwêkî waştê xo Jîyanî rê mektubanî erşawêna. Mektubê xo peyên de vano “ bê biremî nîyî ke pîyê mi dano Faiqî” Çerçîyî cewabî ano. Rojîn rojêk keyeyê terk kena şona jivanî,  veynêna ke Jîyan nîyî Çerçîyî ha tîya de yo. Çerçîyî aye xepêno vano, “ez to bêno Jîyanî hetî.” Rojîn û Çerçî mîyanê pûkpûkelekê û  bablîsok û bahozê vewrî de xo danî mîyanî koyanî ro. Rojîn serd kena, Çerçîyî kurka xo dano bide, Rojîn tûnika kurkê de mektubê ke Jîyanî rê nuşto, vênêna, fehm kena ke Çerçîyî  ha aye xapinêno û ey çim ver aye  dayo.

 Senaryaoya fîlmê de hadîseyî ser o Çerçî ra mûnîyayî. Fîlmê de fonksîyona çerçîyî sey kerraya mîhenk a. Çerçîyo Delûwêk bi nîmaqilîya xo Rojînî Jîyanî rê nîyî xo rê remnêno. No hetî ra film zaf komîk a.  Xora fîlmê de çend sehneyî biqalîte estî ke kê bide hiwîyayişê ro.

 Rojîn cayêkê de firsat vênêna Çerçîyî destî ra remêna. Nîmajê êşayî  vîyerto, Rojîn xo resnêna dewêkî.  Çerçîyî ha yay dima ra yo. Rojîn xo hewşêkê de limnêna.  Ber kewna çew berî nêakêno la ewnîyêna ke ber ha akerdeyo kewna zerê keyeyî. 

Kamera tadîyana zerê odeyêk. Tîya de çend sofîyan xelqa besta ha zikir kenî û cizbe kewnî. Ma dima ra fehm kenî ke no sofîyan ra yewî Rojîn kewta keyeyê ey.  Sofîyek yeno keyê, çimê ey ke nişke ra gînênî Rojînî ro xo de manêno, şok beno, xof gînêno piro, kê vanî qey hînî aqilê bifirno. Sof verî vano qey ha xeyalî vênêno. O vano qey Rojîn ya cîn a ya zî perî ya. Bivajîrîyayişê diayan û sureyan vanêno. Bi wazîyetê Sofî hiwî dîyêno kê ro. Cade agêrêno şono şêxê xo hetî, bi nîmfekî mesela şêxê xo ra vano, wazêno bander bibo ke se bikero.  Agêrêno yeno keye, verî wazêno Rojîn teberî bikero, dima ra nêverdêno, tira vano “ tîya de bimanî.”

 Sînemaya Îranî xo ser o dîlemayan de awan kena.  Derhênerê ma yo Sineyîjê zî na dîlemayî fîlmê xo de bikarerda.  

 Bi estbîyayişê Rojînî yeno îmtîhankerdişê destê xo dergî Rojîn bikero nîyî nêkero.Sofî hata ezanî ser sehbayî arzû û bawerîya ey dekewnî pêrodayiş.  Sofî şono hewşê de xo adir wekêno, hem xo germ keno hem zî dirnayeyê solê xo derzêno, ewnîyêno ke solê Rojîn zî dirnayeyê ê aye zî derzêno. Arzû û şehwetî ra Sofî nêşêno xo hakîmê xo bibo… Sofî mîyanê eraqê mendo, heycanî ra recefîno. Hela ke tam hînî destê xo nano rîyê Rojîn serî, ezanî ser sehbayî vêndano. Bi vengê azanî hewna hakîmîyeta xo ser xo de virazêno. Agêrêno yeno teberî ver adirê sey ceza xo dayişê destê xo dekewno mîyanê adirî. Destê aye kils beno û xereqino.

Pîyê aye û Jîyan zî  dekwtî aye dima,  gêrênî aye.Rojîn keyê ra vejîyêna û şona.  Sofîyê xo aqilîyêno ke Rojîn keyê de nîya kewno aye dima ra. Serê pirdêk  ta aye yeno. Nêverdono ke Rojîn şîro. Tîya de Jîyan û pîyê zî raştê înan yenî.  Jîyan senî vênêno ke Sofî rayerê Rojîn birnayo, nêverdêno Rojîn şîro. Xo resnêno Sofî, dano Sofî ro, dekwno mîyanê robarî.  No sehneyî de Jîyan senî Sofî kewno gunê kê bi Sofî yeno. Eka Şêx û çendna sofî xo nêresanî înan serî Jîyanî Sofî bikiştênî.   

 Şêx hemin beno keyeyêk yew bi yew tira wazêno ke bêrî siwendî biwanî ke bêntarê înan de çîyêk nêbîyo. Verî Çerçî wanêno, dima ra zî Sofî siwend wanêno la gama ke dorî yena Rojînî, aye siwend nêwanêna!... Gindîlaya fîlmê zî tîya de kewno têmîyanî û cêser nêbena.

 Rojînî tîya de wazêna ke Jîyan bê siwenda dînî, o bawerîya eşqa aye bikero. Labêla Jîyanê mîyanê di bawerîyan de mendo û  kewto dîlemaya bawerîya dînî û eşqî. Jîyan hetê bawerî û eşqê ra yeno îmtîhankerdişê.Bê siwendî Quranî bawerîya eşqa Rojîn bikero dînê xo dir dekewno nakokî û pênêgirewtişê. Eka semeda ke Rojînî siwend nêwenda bawerîya yay nêkero eşqa xo vîn bikero. Bê siwend bawerîya eşqê bikero Homay vîn bikero, eka bawerîya Rojîn nêkero o wextê zî eşqî. Jîyanî  o odê de a vîstî nêşêno vînkerdişê Homayî bikero xo çimê. 

 Rojîn semeda ke Jîyanî bawerî aye nêkerda qerarê xo danî ke bi Faiqê dir bizewîco.  Her çiqas wextê de nêbo zî erey kewto zî Jîyanî dima ra bawerîya eşqa Rojîn keno. Roja veyvê de Jîyanî wazêno Rojîn biremino!...  Koma veyveyî veyvêka Rojîn ra dewa înan ra benî yewna dewî.  Jîyanî xo mîyanê wevrê de nêtarnayo ke Rojîn biremno. Labêla rîdî  vengê dawul û zurna ra horês kewna, her dewijê koma veyveyî hetêk ra şona, Rojîn cayê xo de vindêna, Jîyan zî hetî Rojîn ra erzîyêno!...

Zafana fîlmanê Îranî de Homay tim heqdar vejîyêno labêla Şîwenî Befrê de heqdareyê û nêheqîya Homay lêl û nêdîyar manêna. Çira xezebek wînayîn amêyo Rojîn û Jîyan serî? Her çiqas ereybîyaye bîyo zî semeda ke  Jîyan bawerîya eşqa Rojîn kerda xezebêk wîna amêyo înan serî? Goreyê konteksta fîlmê kê şîyênî bivajî ke semeda ke Jîyanî bê siwendî bawerîya eşqa Rojîn kerda nayê ra Homay seka bi hewrêsî  wirdînanî bi ceza bikero û qesasê xo înan ra bigîro. Kî şîyênî bivajî ke winakerdiş bicezakerdiş nîyo qeder o, bi îzahata qederî kê şîyênî her çîyî safî  zî bikerî. O wext ma ganî cewabê na persî bidî:Gelo eka Jîyan bawerîya eşqa waşta nêkerdênî û nêşênî ewca, hewna ewca de horês biamênî? Cewaba eka ê yo, o wext no bicezakerdiş nîyo, qeder o.  Eka cewabê nêy yo, amêyişa hewrês bicezakerdişê înan o. Gelo Homay xirabî keno însananî? Goreyê filmê yeno o mana ke  eka kê siwenda kitabê ey nêkerî o xirabî bikero kê.

Pîyê Rojîn zî pizê ra nêwazêno keyna xo bido Faiqî lê neçar o. Semeda ke xo neçarî ra çarê biveyno keyna xo keno qurbanî. Pêtbîyayişê îrade û eşqa Rojîn xo ver danî. Pedeşahî û iktîdara pîyê ê hende  qetî û bihêz nîya ke cade waştişê xo bido keyna xo qebulkerdişî. Mavajim ke eka Jîyanî  a vîstî bê siwendî û rexmî heme normanê pederşahî û zayendîya komelkî Rojîn  a gamî, wextê de qebul bikerdênî û aye dir bizewîjîyanî ancî o wextê zî  xezebêk biamênî înan serî?!. Sistî û qelsîya fîlmê  tîya de vejîyênî ortê.  Jîyan Rojîn dir bizewejîyanî, fîlmê hîna pêt û serkewte û yewna hawa bibîyanî û realîte bibedelnanî. Hele  ma o wext bidînî Homay senî xezebêk înan ra bivarnêno.

Lê ancî zî, antropolojî hewl dano “cayanê şenike ra meseleyanê gird bivejîyo”,  Cemîl Rostemî zî  cayêko şenik ra mesleya ke gird veta.

Senaryo zaf afirnayox bî. Dewêk şenikê ra meseleyêka gird veta. Kaykerdoxî zaf baş î. Bitaybetî zî kaykerdoxîya Çerçî tewr baş û weş bî. Çerçî bi karekterê fîlmê de heswerî û şadwerî bî. Keyfê kê bi kaykerdoxîya ey amênî. Sehneyî zaf baş estî.  Sehneyo ke Sofî destê xo dekewno adirî û şewa efsûnî û mîstîk î,  o yo ke Rojîn û Çerçî mîyanê pûk û pûkelêke de manênî, oyo ke Jîyan, Sofî kewno û sehneyo peyên fîlmî. Muzîkê filmê zaf baş bî. Muzîk sehneyanî fîlmî temam kerdênî.

 

*No nuşte verîcû Hûmare Hîrîyînê Kovara Sinemaya Serbixwe de amêbî weşanayiş

Di Sînemaya Kurdî De Îmaja Self-Kolonyalîst*

 

Em dikarin dîroka sînemaya Kurdî bikin çar qonax: A yekem ji filma Zarê heta sala 2000’an, a duyem ji sala 2000’an heta sala 2010’an, a sêyem ji 2010’an heta sala 2020’an, a çarem ji sala 2020’an dest pê dike û dewam dike

Dema ku em dinêrin sînemaya Kurdî li çar parçeyên welat her geştir û berztir dibe; ev sê qonax nîşanî me didin ku di qonaxa çarem de, di sînemaya Kurdî de wê pêngaveke mezin çêbibe û pêleke gewre derbikeve!..

Herçend sînemaya Kurdî her geştir dibe jî ji gelek aliyan ve problemên wê yên cûr bi cûr hene. Wekî teknîk, produksiyon, ontolojîk, felsefîk…  Yek ji problema sereke ya sînemaya Kurdî jî ev e; bi berdewamî sih sal in ku dîroka sînemaya Kurdî heye lê di sînemaya Kurdî de îmaja Kurdan an jî îmajeke Kurdî hê jî ava nebûye. Ji ber ku ev problem hê safî nebûye, di sînemaya Kurdî de em rastî problema îmaja self-kolonyalîzm û self-oryantalîzma Kurdan tên.

Çiqas ji me bê, divê em li ser problemên sînemaya Kurdan bi kûrahî û berfirehî munaqeşe bikin, li ser wan bifikirin, rexne û analîzan bikin. Heke em vê yekê bikin, ev geşedana wê dê mezintir û bibandortir bibe. 

 10 kurtefilmên Kurdî

Di vê nivîsê de heta ji min bê ez ê behs bikim û nîşanî we bidim bê ka di deh kurtefilmên Kurdî yên li Bakur de çawa îmaja self-kolonyalîst a Kurdan heye. 

Kurtefilma “Bisqilêt” (2010) a Serhat Karaaslan, “Dema Ku Genim Dirijin” (2010) a Orhan Înce, “Xewna Yusiv” (2011) a Ferît Karahan, “Defter”(2013) a Roza Erîzînê, “Berfeşîr”(2013) a Serhat Karaaslan, “Mara”(2016) ya Ciwan Zengîn-Meral Yeğin, “Piyê Min Toz Şekir”(2016) a Sedat Barış, “Qemçûrçî”(2016) ya Nedim Rojhat Yeşilçinar, “Mirov”(2017) a Hasan İnce û “Cristiano Ronaldo”(2018) ya Ciwan Zengîn.

 Gelo çi hevbeşiya van kurtefilman heye?

Yek; ji xeynî “Dema Ku Genim Dirijin”, “Berfeşîr”, “Mirov û Qemçûçî” mijara kurtefilmên din bi konjektera sosyopolîtîk a çil salî ya dawî re têkildar in.

Dudu; ji xeynî kurtefilma “Xewna Yusiv” û “Qemçûrçî”, lehengên kurtefilmên din zarok in. Sê; mekanê “Bisqilêt” û “Cristiano Ronaldo” bajar in, ji xeynî wan mekanê kurtefilmên din gund in. Lê guhertina mekanî û strukturê qet ferq nake, di hemû kurtefilman de îmaja Kurdan heman e. 

Em ji aliyên ekonomîk, lixwekirina cilûbergan, peyzaja gundan û mîmariya hundirê xaniyan ve li îmaja Kurdan binêrin. 

 Îmaja Kurdan çawa ye? 

Di kurtefilman de: Kurd ji hêla ekonomîk ve feqîr, reben, mexdûr û gundî ne û di nava tunêbûnê de dijîn; cilên Kurdan kevn, çilmisî, pînekirî ne, ji vê hêlê ve îmajeka negatif a Kurdan heye. Ji hêla mîmariyê û hundirê xaniyan ve, xaniyên Kurdan hilweşiyayî û kevn in. Ji aliyê peyzaja gund ve jî gund tewşomewşo û bêpergal in; ji vê hêlê ve jî îmajeke neestetîk a Kurdan heye. 

Di hemû kurtefilman de jî perspektîf, fehm û nêrîna estetîk a derhêneran bi mekan tune ye; wekî mîmarî, hundirê xanî, peyzaja gund û bajarî, lixwekirina cilûbergan, îmaja Kurdan a dewlemendî, hunerhezî, xwedanzewqî, zanatî û bajarîbûnê tuneye.

Di kurtefilman de bi kurtasî ez ê vê îmajê nîşan bidim. Ji ber ku heman îmaj heye, ez ê hevok û peyvan dubare nekim û vê îmajê pênase bikim.

 Bêpergal, nexweşik û nerind e

Di “Dema Ku Genim Dirijin” de, malbateke feqîr û reben heye. Xaniyê wan ewqas kevn e ku tu dibêjî qey dike hilweşe. Hundirê xanî bêpergal, nexweşik û nerind e. Cilên karekteran pînekirî û diryayî ne. Di vê kurtefilmê de ji hêla kesayetî û karekterê ve jî, îmaja Kurdan nebaş e; ji bilî zarok, hemû kesên din nebaş in. Di kurtefilmê de bavekî dîktator heye, ji bilî zarokekî biçûk, bav û birayê mezin gelek zalim in. Ziravê birayê mezin ji bavê wî diqete û gelek binketî ye. Bav ji kurê xwe yê mezin re dibêje, “mirîşkekê serjê bike.” Zarok ji mîrîşkan gelek hez dike. Ji bo ku mîrîşk neyê serjêkirin kêr, cilêt, das; çi hebe vedişêre. Ev hezkirina zarok di kurtefilmê de hatiye problematîzekirin.

 

Ma ew jî ne insan in?

“Bisqilêt”, kurtefilmeke bê diyalog e. Di seranserê kurtefilmê de feqîrek û tunebûnek heye. Ma hewce ye ku ez qala mîmariya taxê bikim. Jixwe hundirê malê di kurtefilmê de nayê nîşandayîn. Di “Bisqilêt”ê de kurek û bavek ji çopê tiştên wekî xurdeyan kom dikin. Di taxeke getto ya bajêr de dijîn. Jixwe ji karê wan û taxa wan diyar e ku çiqas feqîr in. Rojekê kurik bisqilêtê dibîne lê tekerê dawî yê bisqilêtê tune ye. Lê bi vî hawî jî li bisqilêtê siwar dibe. Rojekê di destê kesek bêmal de tekerek dibîne, kurtefilm jî li ser vê xwe ava dike. Ehlaqparêzî û heqparêzî di kurtefilmê de hatiye problematîzekirin. İnsanên ku proleterî jî bi dest wan nakeve, derhêner bi kurtefilma xwe wan dike sembola heq û ehleqê. Kirina vê yekê gelo çiqas rast e? Di kurtefilmê de zarokek bêbisqilêt dimîne lê ehlaq û heq bi ser dikeve.  

 

Nikare zarokekî bike xwedî bisqilêtek

Binêrin sînemaya Kurdî nikare zarokekî Kurd jî bike xwedî bisqilêt û bisqilêtekê jî ji zarokên me re zehf dibîne. Sînemaya ku nikare zarokekî xwe bike xwedî bisqilêtek, gelo rast e ku em ji vê sînemayê tiştên mezin taleb bikin? Na! Na! Ger em tiştên mezin ji sînameyê, edebiyatê taleb nekin nexwe tiştên baş jî wê neyên afirandin.  

 Belengazî di nav xaniyan de

Di “Xewna Yusiv” de mîmariya xaniyan bêpergal û tewşomewşo ye. Peyzaja gund ne birêkûpek e. Serleheng bi xwe karmendek e. Lê karmendê me jî di nava belengaziyê de dijî. Em hundirê xaniyê leheng dibînîn; ti rêkûpekî tune ye û tevlihev e. Ez par li Mûşê bûbûm mêvanê hevalekî xwe, hundirê mala xwe giş li gor zewqa xwe dîzayn kirîbû. Refên pirtukxanê wî bi xwe çêkirîbî. Çima Kurdên wilo nabin mijarê sînemaya Kurdî?

 Romantîzekirina feqîriyê

Di “Defter”ê de jî xanî û gundekî bêplan, bêpergal û nexweş heye.

Her wiha di kurtefilma “Mara” de xaniyek heye tu dibêjî qey bi zorûbela li ser piyan disekine.

Di “Berfeşîr”ê de dayik ji ber feqiriyê nikare ji zarokekî xwe re “dondurme”yekê bikire. Li vir hêj serşoka Kurdan çênebûye. Di teştê de li ser banan xwe dişon. Malên gund wekî kurtefilmên din in. Çîroka “Berfeşîr” çîrokeke romantîzekirî ye. Tunêbûn tê romantîzekirin. Divê tunebûn bihatana problematîzekirin ku çawa bandor li derûniya me kiriye. Leheng zarokek e. Li gor xwestina arezûya kurtefilma “Bisqilêt”, li vir arezûyeke biçûk heye. Arezûya stendina “dondurme”yek heye. Xwenegihandina berfeşîrekê, çawa tesîr li derûniya zarokekî dike. Ji ber ku daxwazên me yên wekî “dondurme”yek, “bisqilêt”ek nehatine cîh, em ewqas bi xwe ne bawer in, nikarin di jiyanê de dewa tiştên mezin bikin.  

 Çewalê şekir dike pîjema!

Di seranserê kurtefilma “Piyê Min Toz Şekir”ê de, feqîrî heye. Ji ber feqîriyê, dayik ji mêrê xwe re çewalê şekir dike pîjema. Bav jî nikare ji zarokê xwe ra pêlîstokekê bikire. Mîmarî, hundirê xanî û peyzaja gund wekî kurtefilmên din e. 

 Sal jî dibihûrin lê Kurd her eynî ne

Di “Mirov” de dîsa zarokek heye. Zivistanan pîrek bi tikûtenê dijî. Rojekê zarok diçe mektebê, dibîne ku ezingên pîrê tunene, her roj ji pîrê ra ezingan tîne. Gund û xanî wekî kurtefilmên din in. Ma qey di gund de kes tune ye alîkariya wê bike. Çilê zivistanê pîrê bê ezing maye. Hasan Înce û Orhan Înce merivên hev in. Bi hev ra kar dikin. Di navbera “Dema Ku Genim Dirijin” û “Mirov”ê de heft sal hene lê îmaja Kurdan eynî ye.

Di “Qemçûrçî”yê de jî feqîrî heye. Kurd ji ber feqiriye nikarin baca “qemçûrçî”ye bidin. Ji hêla mîmariya ve dema em mêze dikin, şêniyê malê û heywan di nava hev de dijîn. Ji ber baca qemçûrçiye malbatek çawa heywanên xwe vedişêre, mîjara kurtefilmê ev e.

Di “Cristiano Ronaldo”yê de dayikek û zarokek heye, mêrê jinikê wenda ye. Di nava feqîrî û belengaziyê de ne. Diçin cem nasekî xwe, li baxçeyê xaniyekî hilweşiyayî rûdinin, nasê wê qazaxekê dide zarokê wê. Wekî kurtefilmên din di vê kurtêfilmê de jî mîmariya xanî û peyzaja bajêr tewşomewşo, tehlihev û bêpergal e.

 Çawa giş wek hev lê dinêrin

Ev kurtefilman di navbera salên 2010 û 2018’an de hatine kişandin. Bifikirin; di kurtefilmên di navbera hêşt salan de hatine kişandin de, îmaja Kurdan heman e. Ma qey normal e ku di nabeyna heşt salan de îmaja Kurdan di kurtefilman de qet neguheriye, bi heman awayî xwe dubare dike? Çawa dibe ku di hişê hêşt derhênerên Kurd de heman îmaja Kurdan heye? Gelo li vir problemek û anormaliyek tune ye? Hemanbûna vê îmajê we jî aciz nake? 

 Neynika kolonyalîstan

Sedem çi ne ku di hişê derhenêrên Kurd de heman îmaja Kurdan heye?

Yek; hemanbûyîna vê îmajê rastêrast bi self-kolonyalîzmê re têkildar e. Kolonîzebûyî bêneynik in, neynika wan hatiye şikandin. Ji ber ku bê neynik in, neynika wan her neynika kolonyalîstan e. Di encama vê de mekanîzmayeke gelek eceb çêbûye. Di têkiliya kolonyalîst û kolonîzebûyiyan de, mirovên kolonîzebûyî bi çav, aqil û bi dilê kolanyalîstan li xwe dinêrin, xwe wisa dinirxînin, hîs û pênase dikin. Ji neynikê qesta min xwebûyîn e, yanî wek aqil, dil, erk û nirx... Dema ku tu mirovê netewa kolanîzebûyî bî, qet haya te ji te tune ye ku tu bi neynika wan li xwe dinêrî. Tu wekî mirovê kolonîzebûyî, dibî xwedî hişmendiya polîtîk jî, tu dibêjî qey te êdî xwe ji bandora kolonyalîzmê rizgar kiriye lê haya te ji te tune ye ku hê jî bandora kolonyaliyê bi te re heye. Bandor û texrîbata kolonîzebûnê ewqas kûr, komplîke û giran in yanî. Mînak; di nava van deh kurtefilman de  ji xeynî “Dema Ku Genim Dirijin”, “Berfeşîr” û “Mirov”, kurtefilmên din polîtîk in, her çiqas ev her sê kurtefilm ne polîtîk bin jî derhêneren wan xwedî hişmendiya polîtîk in, lê kurtefilm çi polîtîk bin çi apolîtîk; bi tevahî self-kolonyalîst in. Ji vir derdikeve holê û em dibînin ku dibe mirov xwedî hişmendiya polîtîk be lê ew nayê vê wateyê ku di heman demê de meriv xwedî hişmendiya dij-kolonyal e. 

Di têkiliya kolonyalîst û kolonîzebûyiyan de kolonyalîst diskûran diafirînîn, kolonyalbûyî jî di etra xweparastinê, bersivdayînê û xwedanfehmkirinê de ne. Ka bala xwe bidinê; di sohbeteka Tirk û Kurdekî de jî Kurd her hewla xweparastinê û xwevegotinê de ye. Mînak; di deh kurtefilman de jî ev diyarde berbiçav e. Hevbeşiya din a “kurtefilman” ji hêla cureya çîrokê ye.  Di hemû kurtefilman de çîrokek ne fictionî ne çirokek ji jiyanê ye û çîroka kurtefilman li pêş e. Derhêneran hemû hêza xwe daye ku çîrokê bidin nîşandayînê û bi nîşandayînê çîrokê xwe bidin vegotin û fehmkirin.

 Haya wan ji bayê felekê tuneye!

Dudu; jixwe hişê xwe ji kolanyalîzmê rizgar nekirine û neşûştine; kurtefilm nîşanî me didin ku haya derhêneran bi self-kolonyalîzma bi wan re jî tuneye.  Derhêner li ser îmaj û temsîla neteweya xwe nefikirîne, binhişê xwe nekolandine, û xwe bi xwe jê pirsyar nekirine. Ev jî nîşanî me dide ku derhêner li ser film û kurtefilmên xwe nefikirîne û haya wan ji wan tuneye ku çawa temsîlek û îmajeke self-kolonyalîst çêkirine. Her wiha haya wan ji wan tuneye ku bi vî awayî li xwe û netewa xwe xirabiyê dikin.

Gelo di kurtefilman de çi xisûsiyetên Kurdan ên pozîtîv hene? Bi vê pirsê jî dema min berê xwe da filman, min diyardeyeke berbiçav tespît nekir. Gelo di binhişê derhêneran de ji bîlî vê îmajê, îmajeke din Kurdbûnê tune ye?

 Ferqa bindeset û serdestan çi ye?

Di sînemaya Tirk, Faris û Ereban de îmaja Kurdan çawa ye? Em firehiya pirsa xwe ji bo sînemaya Tirkan teng bikin; gelo di dîroka 70-80 salî ya sînemaya Tirkan de hûn qet rastî Kurdekî zana, xwende, dewlemend, xudanzewq hatine? Heta hûn qet rastî îmaja Kurdekî çê û baş hatine? Ji hêla îmajê ve çi ferqa van kurtefilman û yên sînemagerên serdestan hene? Ferqeke mezin û berbiçav tuneye.

Sebahattin Şen di kitêba xwe ya bi navê “Gemideki Hayalet”ê de (Xeyaleta di keştiyê de) nîşanî me dide ku Tirkan bi sînemaya xwe çawa temsîl û îmajeke  Kurdan çêkiriye. 

 Erê realîte lê ne bi vê ecebê!

Sê; derhênerên van kurtefilman nikarin bi hunermendiyê “realîteyê biguherînîn”. Gelek kes wê bêjin; rastiya ku di kurtefilman de heye, jixwe rastiya jiyana Kurdan e. Ez jî nabêjim realîteyeke di kurtefilman de, realîteya Kurdan ewqas dûr e. Lê sînema ji rastêrast ne teqlidkirina realîteyê û nîşandayîna realîteyê ye. Ger tu nikari realîteyê biguherinî, tu vê realîteye ji nû ve diafirinî. Bi vî awayî jî tu xirabiye dikî. Mînak; piraniya berhemên sînemaya Kurdî, her rebenî, feqirtî û gundîbûna Kurdan ji xwe ra dikin mijar lê tene vê rebenî, feqirtî û gundîbûnê ji nû ve diafirînin. Ji bo ku em vê feqirtî û rebeniyê têk bibin û xwe ji van xelas bikin û bibin “bajarî” çi tesîra wan hene?

 Afirandina îmajeke estetîk

Çar; piraniya derhêrên kurtefilman negihiştîn vê afirîneriye ku bikaribin îmajên estetîk biafirînîn. Wekî yên civakî, kulturî, mîmarî ûwd. Bo nimûne Van Gogh, Paul Cezanne di resmên xwe yê naturmortande de bi hunermendiya xwe dikarin amûrên ku bûnê çop, bêqiymet, kevn û çilmisî, ji nû ve biafirînin, wateyeki din bidin wan û wan estetîze bikin. 

 Çi muhendîsiya sînemeya Kurdî heye?

Pênc, piraniya derhênerên Kurd negihiştin vê idraqê ku sînema muhendîsî ye. Di sînemayê de îmaj bi hişmendiya muhendîsiye tê înşakirin. Ji aliyê înşakirina rol-modelê ve çi muhendîsiya sînemeya Kurdî heye? Bi tevahî di sînemaya Kurdî de çend karekter û qehremanên wî hene ku Kurd wan ji xwe ra bikin rol-model?

 

Şûna encamê

Di destpêka nivîsê de me gotibû sînemaya Kurdî ketiye qonaxa xwe ya çarem, qonaxeke welê ku pêngav û pêlekê gewre di sînga xwe de dihewîne . Ew pêl û pêngav xwe dide kifşê; li Rojava pêlek hêdî hêdî dixuye, her wiha li parçeyên dîtir jî. Bi ya min gerek e sînemaya Kurdî muhasebeya xwe ya sîh salên dawî bike. Bi giranî jî li ser pirsa “Ka em bi çavên kê û bi çi çavî li xwe dinêrin?”. Di vî nivîsê de me hewl da ku tozek be jî bersiva vê pirsê bidin. Girîngiya vê pirsê ev e ku deriya ber bi xwebûnê ve vedike; ji sînemaya Kurdî re ‘çavek’ divê, ‘çavek’î ku ji me û bi destê me ava bûyî. Bi hêviya ku em xebatên xwe sînemaya Kurdî bikin xwedî ‘çavek’î rind û jîr.

*Vê nivîs berî di Kovara PolitikART(281)ê de hatîye weşandin.