Sermîyanê Lokman Ayebeyî û Cîyawazîyên Afirînerî di "pilingekî li hewselê" de

 

Nivîskarek çima kêm an jî zahf dinivîse? Qalîte û biserkeftîbûna berheman çiqasî bi nivîsîna kêm an jî zêde ra têkildar e? Nivîsîna zêde tê wê wateyê ku tiştên hatine nivîsîn bêqalîte û navincî ne û nivîsîna kêm jî tê wê watêyê ku tiştên hatine nivîsîn biqalîte ne?

 

Di nav xwînerên kurdîyê de nîqaşa nivîsîna kêm an jî zêde ya nivîskaran heye. Xwînerên edebîyata kurdî serkeftin û biqalîtebûna berhemên kurdî bi nivîsîna zêde ra peywendîdar dikin; piranîya nivîskarên kurdîyê li pey hev bi hejmareke zêde berheman dinivîsîn û ji ber vê yeke jî dest bi xwedubarekirinê dikin, asta qalîteya berhemên wan berz nabe û nizm dimîne. Lewma xwîner ji nivîskaran daxwaz dikin ku kêm binivîsin.

 

Fikra min ew e ku, geşbûn û berzbûna berhemekê bi nivîsîna zêde yan jî kêm a nivîskarekî ra ne hewqasî têkildar e. Ji ber ku nivîskarek zêde dinivîse ev nayê wê wateyê ku berhem ji hêla qalîteyê ve nizm e, negeş û binkeftî ye. Ku ji nivîskaran tê, bila di salekê de çend berheman binivîsin, problem ne ev e. Problema bingehîn ew e ku ka çiqasî rezerv, sermîyan, potansîyel, şîyan û qudreta afirandin, nivîsandin û hilberîna nivîskarî heye yan jî tune ye!...

 

Dema ku nivîskarî ferq kir ku rezerv û sermîyanê xwe kor kirîye wê çaxê divê bikaribe bibêje ji bo niha bes e, û bisekine… Zanîna cihê sekinînê bi xwe jî zanînek e, kamilbûn û objektîvbûna bi xwe ra têkildar e.

 

Gelek balkêş e tevî ku hinek nivîskar jî xwedîyên rezerv û sermîyanên mezin ên afirandin û hilberînê ne, ew wî sermîyanî bi kar naynin. Hayê wan nivîskar û hunermedan jê tune ye ku xwîneran ji pênûsên xwe, ji berhemên xwe bêpar dihêlin. Xwînerên wan birçî û tîyên qelema wan in, dixwazin zêdetir berhemên “nivîskarên xwe” bixwînin. Çi dikare bibe sebebê vê yeke? Çend sebeb hene helbet: yan ji ber ku hayê wan ji şîyana bi wan ra tune ye, yan ji ber tiralîyê ye, xweneêşandin yan jî ji ber nebûna motîvasyonê; ew rezerv û sermîyanê xwe bi kar naynin. Çend nivîskar û hunermendên kurd hene ku bi raya min dikarin di vê kategorîyê de bên hesibandin: Şêxo Fîlîk, Brahîm Ronîzer, Aram Dildar…

 

Yek ji wan navan jî Lokman Ayebe ye!... Lokman Ayebe xwedîyê rezerv, sermîyanekî baş e. Potansîyeleke gelekî baş a nivîs û afirandinê pê re heye. Ew, ji her du salan carekê berhemekê biweşîne jî dikare berhema xwe di asteke bilind a qalîteyê de hilberîne.

 

Lêbelê çi heyf e ku Lokman Ayebe jî hindikî dinivîse. Di bîst salên nivîskarî xwe de, ligel berhema wî ya nû, heta niha du roman, du jî pirtûkên çîrokan derxistine. Hezar xwezî ku deh berhem binivîsîyaya!... Hemû berhemên wî min bi kêfeke mezin xwendine, li ser romanên wî de min du heb jî nivîs nivîsîne. Di malpera Sînemaya Serbixwe de hatibûn weşandin. Ez her dixwazim ji qelema wî zêdetir berheman bixwînim.

 

Axir piştî deh salan berhema wî ya nû ya çîrokan bi navê pilingekî li hewselê ji weşanxaneya Avestayê derçû, tê de neh çîrok hene. Xwendina her çîrokeke wê kêfeke cuda bexşand, her çîrokekê zewq û tehmeke edebî ya bêhempa û nejibîr da min: “heger ez niha bibêjim zilamekî ku heta çûna xwe ya eskeriyê tu bajar nedîtibûn û ji bilî çend herfên li alî okulu fêr bûbû pê ve xwendin û nivîsandina wî tune bû, rojekê rabûye û bi planeke rêkûpêk bankayek şêlandiye û ji ber vê şêlandinê jî di dewra xwe de bûye dizê herî navdar yê tirkî; û ev jî ne bes, ji bo teslîmkirina wî di nava sê dewletan de qeyraneke dîplomatîk rû daye, teqez hûn ê ji min bawer nekin û hûn ê bibêjin çîrokên bi vî rengî encax di fîlm û romanan de diqewimin û di jiyana rasteqîn de cih ji çîrokên weha deraqil re tune ye…” r.9

 

Du alîyen cîyawazîyên çîrokên pilingekî li hewselê

 

Di edebîyata kurdî ya li bakurê welêt de wekî kurdekî mirov çiqasî dikare xwe bibîne? Wekî xwînerekî ez dikarim bibêjim ku kêm caran min kariye xwe tê de bibînim. Di edebîyata xwe de xwenedîtîn tiştekî balkêş e. Di hemû çîrokên pilingekî li hewselê de wekî kurd mirov xwe dibîne. Şexsên xwe, civaka xwe, gund û bajarên xwe tê de dibîne...

 

Dostê min Evdî Hesqera carekê ji min ra gotibû, “di wextê zanîngehê de mamosteyekî ji me ra gotibû, edebîyata netew û gelên bindest tune ye tenê vegotinên wan ên alegorîk hene.” Bi rastî dema ku em li edebîyata kurdî ya li bakurê dinerin zêdetir em rastî vegotinên alegorîk, sembolîk, metaforîk;  otosansur, tirsonekî û  xweveşartinê dibînin. Dijmen kî ye? Dema ku em vê pirsê ji edebîyata xwe dikin kêm berhem bi şênberî bersiva vê pirsê didin. Em û “yên din”ên me rasterast wekî dagirker nayên binavkirin. Cîyawazîya pilingekî li hewselê jî tam li vir xwe dide nîşanê: Nivîskar hewl daye vî tiştî bişikîne; xwe veneşartîye, xwe sansur nekiriye, ji gotinên rasterast xwe nedaye alî. Mînak di çîrokên li xwe vegera qumarbazekî xişîm û pilingekî li hewselê de em vê şikandinê bi zelalî dibînîn.

 

“ … û dengê straneke wî jî ji teybê bilind dibû. ji dupelkiya min ve îmana min ji muzîka tirkî nemaze jî ji erebeska tirkî diçe û heger wexta min yan jî alternatîfeke min a din hebûya kêlîkekê li wir nedisekinîm û ez ê ji bo traşa xwe biçûma cem berberekî din.” r.89

 

Bindest, newêrin fikr û hestên xwe yên derbarê tişt-miştên serdestan bi eşkereyî der bikin. Li vir, nivîskar bi wêrekî hîsên xwe yên derbarê muzîka serdestan de anîne zimên.

 

Çar hêlên afirînerîya çîrokên pilingekî li hewselê

 

Di çîroka dokumanterek derbarê gewretirîn helbestvanê netewa xwe de nivîskar sêwirandina dahatûyê dike û rabirdûyê ji nû ve serarast dike. Freud dibêje “rabirdû nayê serarastkirin” lê em dibînîn ku hêza edebîyatê heye ku rabirdûye ji nû ve serarast/saz bike, di vê çîrokê de jî em dibînîn ku nivîskar çawa bi hostayî rabirdû serarast kirîye. Nivîskar tenê rabirdû serarast nekirîye dahatû jî sêwirandîye. Edebîyat xeyalan, fikiran, xewnan realîze dike. Nivîskar jî dahatûyek sêwirandîye, bi edebîyatê ew dahatû realîze dibe.

 

Teknîk û vegotinên rojavayî di gelek berhemên edebîyatê kurdî de wekî pîne, zêdayî, îthal xuya dikin. Di vê berhemê de nivîskarî vegotin û teknîkên edebî yên rojavayî bi kurdewarî xebitandine.

 

Di çîrokên vê berhemê de nivîskarî hem malzemeyên bîra me ya kolektîv ji nû ve afirandine hem jî edebî kirine. Çîrokên wekî kirasguhertin, şerê du dîkên qoqo û biyokên hafiz nimûneyên vê ne.

 

Afirînerîya din a vê berhemê jî ew e ku, hewleke înşakirina takekesîyê dide; afirandina takekesî em tê de dibînîn. Çîroka puxteya jiyannameya dizekî nimûneyeke baş a takesesbûnê ye.

 

Wekî xwîner ez dixwazim bi kêmanî ji du salan carekê herî kêm berhemekê ji qelema Lokman Ayebeyî bixwînim. Bi hêvî, xwastin û arezûya ku em di demeke kurt de dîsa berhemên nû ji qelema wî bixwînîn.

 

 

Wêneyê Lokman Ayebeyî: Mem Artemêt

 

*Ev nivis berî di malpera Hurbini de hatibû weşandin.

Bêahengîya Fîlma Govenda Alî û Zîn Seba Xo û Xobîyayişî

                                        

   

Fîlma sifteyîna Mehmet Alî Konarî, Hewno Bêrengî rojanê peyênê aşma Nîsane serre 2018 de min Festîwala Fîlmanê Mîyannetewî ya Enqera de temaşe kerdbi.  Ez zaf qayîlê Hewno Bêreng bibo, keyfê mi zaf tira amêbi û zaf hetan ra zî zaf baş bî. O wext nuşteyêk zî bi ser aye de nuştibi. No nuşte, nuşteyê mino verîn bî ke mi ser o fîlmêk sînema de nuştbi. Hewno Bêreng de dîrektorîya Mehmet Alî Konar, zaf hêvîya da mi, bendewarîyek gird mi de viraştîbi ke fîlmanê ey yê hîna baş û geş temaşe bikero.

Rewna ro yo ke ez ha fîlma dîyîna Mehmet Alî Konar pawêno!...

Festîwala Fîlmanê Mîyannetewîya Qoza ya Edene ya 28îne de mi fîlma dîyîna Mehmet Alî Konar bi nameyê Govenda Alî û Zîn temaşe kerdî. Mamosta Hudaî Morsumbul bi wesîle ke ez na fîlmî temaşe bikero.  Min û mamosta Hudaî ma telefon de ma qisey kerdi,  ey va bê Edene, ma hem fîlma neweyî Mehmet Alî Konarî temaşe bikî, hem zî bibi meymanê mi… Xora merdim fîlmêk kurdkî festîwalan de temaşe kerdî, kerdî nîyî sewbîna zaf zor o ke bişo îmkanê temaşekerdişê fîlmî peyda bikero.

Fîlmê Govenda Alî û Zîn seba mi bî serobînbîyayişê xeyalan, hêvîyan, bendewarîyanî!..

Kî şîyênî ser o metnêk, berhemêk de gelek wendişan bikerî. Ser o  berheman, metnanê kurdkî de zafane ez wendişo hermeneutîk û mîyanmetnan keno û ez hewl dano hetê başê berhemî problematîze bikero. Na hew ez nêwazêno wendişêko hermeneutîk û mîyanmetnan bikero. Na rey ez ez wazêno ser o Govenda Alî û Zîn de hetê teknîk û muhtewa ra wendişêko hunerî bikero.

Eka ma wendişêko hermeneutîk ser o Govenda Alî û Zîn bikerî. Mîyanê fîlmanê Bakurî de fîlmêk tewr başan, biqalîteyan ra yew a.  No kontekstî de mamosta Hudaî  nuşteyêk binuso...  

Seba berzîya serkewtişê fîlmêk, kitabêk, tabloyêk ganî hem hetê hunerî hem zî hetê hermeneutîkî ra yewbînî temam bikerî; hetêk ra qels, apeymende hetobîn ra zî pêt, averende nêbo. Mîyanê no hetan de gere ahengêk bibo. Problemanê bingehîna qadanê hunerê kurdkî ra yew zî na ya ke; zafane berhemê kurdkî hetê hermeneutîkî ra baş û xirabe kî şîyênî tanî çîyan bivênî la hetê hunerî qels î. Fîlma Govenda Alî û Zîn zî înan ra yew a.

Hetê teknîk û muhtewayî ra qelsîyê fîlma Govenda Alî û Zîn çi yî?

Babeta Govenda Alî û Zîn, mayêk lajê aye hetê dewleta tirkî ra yeno kiştiş. Maye şîn lajê xo nêronêna wazêno govenda veyveyê lajê xo birona. Waştişêko derasayî esto. Ma têkilîya maya Zîn û keyeyê aye dir, hembera no waştişê de reaksîyon û nêzdîbîyayişê dewletî vênênî.

Neqilkerdiş û vatişê hîkayeya Govenda Alî û Zîn serkewte nîyo. Mehmet Alî Konar nêşêyo hîkayeyê xo bibitunî bivajo û neqil bikero. Temamîya  fîlmê de bitunî çîn a; sehneyî yewbînî temam nêkenî û yewbînî ra derabîyaye. Ahengîya sehneyan çîn o. Fîlmî de mîyanê sehneyan de herikbarî çîn o, sehneyî mîyanê xo de nêherêkînî. Nayê ra sey temaşeker, kî xo mîyanê fîlmî de nêvênênî, fîlmî temaşeker nêancêna zerê xo. Mîyanê fîlm û temaşekerî de  ahengîya yewbînbandorkerîyêk nêvirazîyayo.

Sehneyî fîlmî xozayî nênî bi zorkanî yenî.  Kî vanî qey Mehmet Alî Konarî verî cû ra tayê sehneyî dîyar kerdî; waşto fîlmî werêardişê(uydurmak) sehneya bidero. Bi no sehneyanê werêardişan waşto ke rindîya menzereyan, mekanan, suretane dewî, xoza, payîzî, xasekî û lewendîya karektaran nîşane ma bido.

Konteksta fîlmî de kî ke persayî dîrektorî wazêno bi no sehneyan çi binawno ma, persêka bimentix kî nêşênî bidî xo. Nayê ra hem sehneyî bêluzimî yenî hem zî fokusê fîlmî yena peygoşkerdişî, domînatîya fokusê fîlmî giranî û navendîya xo vîn keno, apey û qels manêno.

Fokusê fîlmî de hîs û hîsyarîye esto. Dîrektorî waşto ke hîs, bihîsyarîya karekteranê xo nîşan bido, bitaybetî zî serkarektera Dayka Zîn,  deja, derûnî, halîyetê ruhî aye…  

Fîmî de bêahengîya hîs û hîsîyatî nêvirazîyêno. Fîlmî hîsîyatêk, bihîsbarîyêk temaşekeran de nêvirazêna. Vernîya fîlmî ra hata peynîya fîlmî ma hîsêk, bihîsbarîyêk ma dir raywanî nêkenî,  ma mîyane hîsêk de nêciwîyênî. Ma hîsê maye hîs nêkenî. Ma hîsê karektaran bînan hîs nêkenî. Teyna ma meraq kenî, netîceyê waştiş maye senî bibo û çi bêro serî înanî. Qelsîya bêahengîya bihîsbarîbîyayiş kewno bêntareyê temaşeker û fîlmî. 

Kaykerdoxîya karekterê maye de cenîyêka kurdê rojhelatî kay kena. Gpreyê mi cenîyêk tîya ra bibîyanî; kaykerdoxêk amator,  fîlm hîna bibandor û baş kay bikerdênî. Hetî kaykerdoxî ra zî fîlm qels menda.

Dîrokterê pîl, mekanên, menzereyanê nerindan, yew hawa estetîze kenî, seka cayî tewr rindanê dinyayê ra yî. La sînemaya kurdî de, hema hem heme fîlman de rewşêk, dîyardeyêk esta; ez sey korkerdişê(tüketme) rindîya mekan û cografya pênase û bi termî keno. Seka ke fîlmanê xo de menzera, mekanan rindanê xozayî binawnî fîlma înan serkewte, cîyawaz biba.Nayê ra zî no rindîyan kor kenî.  Hem zî korkerdişê rindîya mekananê xozayî re boya self-oryantalîzm yena.  Zer a Kazim Oz, Were Dengê Min a Huseyin Karabey, Bîranînên Hespên Reş ê Şahram Alîdî, Janî Gel a Cemîl Rustemî, Raywanîya Ver Bi Tîja Yeşîm Ustaoxlu rî û kilmfîlman de…

Na rewşî û dîyarde Govenda Alî û Zîn de zî esta.  Govenda Alî û Zîn de seka ke teyna qaxo û endîşeye dîrektorî bîyo nawitişê rindîya xoza, dewî, suretan, payîz, daran, dewî, dewijanî…  Seka waşto bi no rindîyan weşikîyan fîlmê xo serkewte bikero.

Yewna bêahengîya fîlmî,  bêahengîya dîyalogan a. Dîyaloganê Govenda Alî û Zîn de aheng çîn o, nazelalî, lêlîyêk, nenetîyêk esta. Bêahengîya dîyalogan zî kewno mîyane fîlmî û temaşekerî.Mersela zewacê keynayî keyeyî Gulreng beno la kî tam fehm nêkene ke ha zewecîyêna.

Hetê mentixî ra fîlm de bêahengî, nakokî û pênêgirewtiş estê. Mersela lajê cenîk, birayê camerdan, şarî ra ciwanêk kişîyayo la ne maye ne birayan ne zî şarî de hemverê kiştayox, faîl de ma hêrsêk, nefretêk, kînêk, hewla qesas girewtiş nêvênênî.  Dayke ver kiştişê lajê xo de teyna dejêna û wazêno govenda veyveyê ey bigêrno, birayî wazêne dewamê cuya xo bikerî, şare zî bêveng o, qe qir û hesê înan nêvêjîyêno. Mersela fîlmî de birayê Îsayî kişîyayo la Îsa dewamê cuya xo keno, ma cuya ey de serobînbîyayişêk nêvênênî, seka qe çîyêk nêbîyo dewamê karê xo keno.

Gelo çira yo ke na fîlmî wina biproblem û serkewte nêbîya?

Goreyê di sedem estî. Yew, Mehmet Alî Konar na fîlmî seba xo nêviraşta. Seba xelatan girewtiş û ecibnayişê temaşekeran viraşta. Dîyîn zî o bi temamî nêşêyo bibo xo; xobîyayişê ey xo ra zaf tawizkar bîyo. Fîlmî de werêardişanê sehneyankerdiş xonêbîyayişê  ey mojnêna ma. Ey bi xobîyayiş; bi hîş û zerrîya azad fîlman kaş nêkerda. Giringî dayo hasasîyetê habitusê festîwalanê tirkanî. Girîngî dayo no habitusan goreyê lazimîya înan fîlm kaş kerda.

Rêjeya serkewtîya dîrektorêk, nuştoxêk, hunermendêk kurd  bi xobîyayişê ey-aye dir têkildar e. Dîrektorêk çiqas xo bo fîlma ey-aye zî ê hende serkewte û berz bibo.  Çiqas nêşo bibo xo ê hende zî sernêkewte bibo. Hetobîn ra serkewtîya fîlmêk, berhemêk kurdî pabesteye seba xo kaşkerdiş o.  Dîrektorêk, fîlmêka xo çiqas seba xo bivirazo û ewqas serkewte û geş bibo. Gama ke seba xo nîyî seba festîwalan, pîyase, pazarî viraştî û  goreyê giringî, hasasîyete sewbîna çîyan viraştî, serkewtişê ey qitelêk bibo.

Seba xo û seba xobîyayiş xo viraştiş xo reydir serkewtiş, resenî, cîyawazî, mendeyî ano...

Hela ma biewnî Mehmet Alî Konar fîlmanê xo yê hîrîyîn de fîlma xo çiqas seba xo û seba xobîyayişê xo kaş bikero?!.

 

Term: Şikandina Tirsa Dewletê û Kesayetîya Çewisandî

Serxet, Binxet, Sirûc, Riha, Semsûr, Dîyarbekir, Entab, Nîzîb, Sêwreg, Dîroka Devkî, Kobanî, Osman Sebrî, Eşîrtî, Perçebûna Eşîran, Şêxîtî, Biperçekirina Bajaran, Namûs, Doza Xwînê, Jîyana Gundan, Qaçaxî, Dewlet, Sînor, Kuştin, Qesas û Tolgirtin, Jin, Mêrxasî, Alîkarî û Parvekirin, Xwedîlihevderketin, Şeref, Bêtirsbûn, Giringîya Tolhildanê, Kurên Xirab û Kêrnehatî…

 

Romana “Term”ê ji du beşên sereke û çil û pênc binbeşan pêk tê.

 

Beşa yekem a romanê gelekî tevlihev bû. Di hişê xwîneran de têkildarî-honandina bûyeran,  nasnameyên karekteran ne zelal e, em tam nizanin ka meseleya romanê çi ye. Di hişê xwîneran de tesewira romanê bi saxlemî çênabe. Nivîskar xwînerên xwe di nav malûmatên dîroka devkî de difetisîne.

 

Di beşa duyem de roman dibe wek kolaja çîrokan, di eslê xwe de ne tenê beşa duyem, bi temamî roman wek kolaja çîrokan e. Di beşa duyem de ziman ne teswîrker lê êdî vêbejer e.  Zimanê romanê rexmî çîrokên xwe qels bû, di beşa duyem de gelek îfadeyên dubare hebûn, ez di nava vê beşê de fetisîm.

 

Ez gelekî meraq dikim pêşî nivîskar ev roman bi devoka Berferatî nivîsîbû yan bi rastnivîsa standardîze. Ez nizanim ji ber edîtorîyê ye yan na ji zimanê romanê qet rih û bêhna devoka Berferatî nayê. Di zimanê romanê de sentakseke sererast a kurmancîyê domînant bû lê vê yekê jî zimanê romanê hinekî hebsî kiribû, ne serberdayî bû, tengbûnek ji ziman ra çêkiribû.

 

Romana “Term”ê tenê nîşanker e, baş nade fehmkirin û ne guherînker e.

 

Term, krîza bajarîbûnê nîşanî me dide. Lê tenê “nîşan” dide. Tiştên ku nîşanî me xwîneran dide jixwe em bi piranîya wan tiştan dizanin. Wekî din, mijara sereka ya romanê doza xwînîtîyê ye. Roman trajedîya dozekê nîşanî me dide. Haya xwîneran gelek ji wan mînakan heye.

 

Roman, problemeke sereke ye kurdan problematîze dike û nîşanî me dide: li bajaran parçebûna kurdan. Eşîra Ûsikîyan bi dewletê ra şer dikin, piştî vî şerî mecbûr dimînîn ku dev ji gundê xwe berdin, li bajêr bi cî bibin. Di gelek cîyên romanê de em rastî wê tên ku mirovên Eşîra Ûsikîyan ji bajaran gelek bi gazind, gîlî û lome ne, sedemên her xirabîyê di bajaran de dibînîn. Nivîskar, li bajêr perçebûna Ûsikîyan nîşanî me dide lê nikare mihendîsîyê bike ku Ûsikî bê wendakirina kurdbûna xwe bibin bajarî. Nivîskar nikarîye vê fikirîna rasyonalîst bide karekterên xwe. Em êdî hatin bajaran, bê wendakirina kurdbûna xwe em çawa dikarin entegreyî bajarvanîyê bibin, xwe bikin bajarî, dewlemend… 

 

Nivîskar midaxeleyî rastîyê nake, rastîyê ji nû ve naafirîne. Ji bo çareserkirina meseleyên xwe qet çareserîyekê pêşkêş nake. Ji bo bajarîbûna kurdan nivîskar tiştekî nabêje. Em ê heta hetayê çawa dîyardeya doza xwînê çareser bikin, perspektîfekê nade me. Ji bo çareserkina vê problemê çawa di nav kurdan aqilek dê çêbibe, ti tiştekî nabêje. Guherîn, veguherîn tune.

 

Pê re jî ez qet naxwazim di vê nivîsê de li ser hêlên qels, bi problem bisekinim. Ez dixwazim baştirîn alîyên vê romanê problematîze bikim. Hêja ye ku mirov li ser vî alîyê romanê binivîse. Berî ku ez qala hêla baştirîn a romanê bikim ez dixwazim qala çend alîyên baş û cîyawaz ên romana “Term”ê bikim.

 

Zemanê romanê naveroka romanê dîyar dike.

 

Zeman di romanên Bakur de bi piranî piştî salên 1980ê ye. Dema ku zeman zemanê çil salên dawî be, qada polîtîk dibe mekanên romanan, mijara romanan bi piranî bi bûyer û û dîyardeyên şerê PKKê û dewleta tirk ve têkildar e. Term, wek zeman ji berî salên 80ê ye. Ji vê hêla xwe ve cihê dibe. Di romanê de zeman jî rasterast nayê dîyarkirin, karekterê bi navê Serdar li Zanîngeha Dîcleyê dixwîne. Zanîngeha Dîcleyê di sala 1974an de hatîye avakirin. Ji vir em dikarin derbixin ku zemanê romanê salên 70ê ye. Lê bêle hinek tiştên din ra jî em dikarin fêm bikin zemanê romanê xwe digîhîne salên pêncî jî.

 

Ji hêla kulturî û struktura civakî, têkilîya civakî, têkilîya kurdan bi dewletê ra, sosyolojî û antropolojîya kurdan ve em dikarin ji romanê tiştên girîng fêr bibin. Di vî barî de tespîtên bikêrhatî tê de hene.  Bi min başbûna romanê ji vir tê. Ji ber vê yekê roman heta dawîyê xwe dide xwendinê.

 

Balkêştirîn û baştirîn hêla “Term”ê him şikandina tirsa dewletê him jî şikandina kesayet û karekterê objebûyî, çewisî ye.

 

Nivîskar li vir mihendîsîyek kirîye. Kurd ne çewisî ne, ne di kompleksa bindestî û xwebaşkirinê de ne. Ne stûxwar in, ne wekî tiştan / objeyan in. Kurd li hemberî walî, qomûtan û dozgeran bi serbilindî, jixwebawer, bêtirs, wek kirde / sûbje û efendîyan tevdigerin.

 

Ka lê binêrîn karekterê romanê Nûhoyê Teyar çawa li hemberê walî, seresker û mebûsan jixwebawer e, serbilind e, bêtawîz e:

 

 

“Hûn ji ku derê hatibin, hûn li ser çavên min hatine, lê em tiştekî zelal bikin. Hûn hatin îfadeya min bigirin? Yanî ez dîl hatime girtin, hûn îfadeya min digirin? Yan jî hûn hatine ku em bi hevdu bişêwirin û rêyekê bibînin? Rûye walî tirş bûbû, li sereskerî dinêrî, Seresker, mîna ku walî bi tiştekî nehesibîne, tilîya xwe Nûho ra hel kir…” r.161

Heta niha di jîyana xwe de ez rastî mînakeke bi vî rengî nehatime. Ez nizanim kesek ji we hatiye yan na? Li hemberî eskerekî kurdek ew qasî wêrek, bêtirs e:

 

 

“-Wehîd Beg, ji sereskerî ra bibêje hûn mêvan in, mêvantîya xwe zanibin! Ku ev seresker bêhurmetîyeka din jî bike, ez ê destên wî jî li paş piştê wî girê bidim, wî jî tê xim nava eskerên ku pir li ber wan dikeve! Bila bêedebîyan neke!” r.162

Ûsikî ji bo namûsa xwe bi ti hawî ji dewletê natirsin, li hemberî dewlet radibin… Ev dibe sedema terkkirina gund û mehkûmbûna bajaran, kuştin, îşkence, surginîyê...

 

Li bajaran jî kurd ji dewletê natirsin. Ka lê binêrîn Nûho çawa li hemberî polês tevdigere, ji polîs ra çêran dike:

 

 

“-Lawê kerê, hela em carê bibînin ew e yan ne ew e… Min di nasnameya te…

 

Polîs veciniqî. Pepikî û got:

 

-Apo çi heqê te heye tu ji min ra xeberan didî? Sakîn be…

 

…Çi bihata ber devî digot:

 

-Law bêbav, lawê me yê xort kuştine! Ku tu ji me zindîyan fedî nakî, kûçik lawê kûçikan, bila piçekî hurmeta te ji mirîyan ra hebe!

 

… Lê hêrsa Nûho rabûbû. Hezar xeber dikirin ji polîsî ra:

 

-Lawê jina kerxaneyan! Ez ê li vê derê, te bi qurbana guleyekê bikim; mêjîyê te li vê derê birijînim.” r.218-219

 

Gelo di jîyana rojane de me çi qasî tirsa dewletê û kesayeta xwe ya çewisandî şikandiye?

 

Tirsa dewletê ketiye nav xwîn, hicre, aqil, dil û hişê me. Di her derê me de heye. Tirsa dewletê di nava me de hem wekî kolektîfî hem jî wekî takekesî heye. Di me de gelekî kûr e. Dibe ku bûbe genetîka me jî! Bi rêya DNAyê ji nifşekî derbasî nifşê dî dibe…

 

Tirsa dewletê her zêdetir dibe. Em çiqasî bitirsin jî ew dê zêdetir bi ser me de bê.  Em çiqasî bitirsin em ewqasî bê kesayet dibin.  Mirov çiqasî bitirse, tiştên ku însan dikin însan ew tişt jî ewqasî têk diçin. Em çawa dikarin vê tirsê bişikînîn, dengê xwe bikin? Di jîyana rasteqîn de şikandina vê tirsê dê çawa bibe?

 

*Hisên Kemal, Term, Weşanxaneyê Wardoz, Stenbol, 2021, r 436.

Çend Ramanên Kurt Li Ser "Doz"a Burhan Tekî

Di çile yan jî sibata 2020an de min berhema Burhan Tekî ya çîrokan “Dûpîşk” xwendibû. Van rojan jî min berhema wî ya nû “Doz” xwend.

Zimanê çîrokên “Doz”ê sade û rihet e. “Doz,” wekî wêneyan, parçeyên civaka me nişan dide. Bi nîşandayînê re jî hewl dide ku xwînerên xwe bide fikirîn. Piranîya çîrokan di nav trajedî û komedîyê de ne. Bi çîrokên xwe di nav trajedî û komedîyê de hevsengîyekê ava dike. Di çîrokan de îronî, mîzah wekî hêmanên sereke ne.

Çîrokên Burhan Tekî wekî hindurê nexweşxaneyan sar in. Ez nizanim ji ber karê wî ye yan ji karektera nivîskarîya wî ye di çîrokên wî de hîs bi sarbûnekê dikim. Belê, bi mizaha xwe meriv didin kenandin lê çîrok; jîyanê, hebûnê nadin hezkirin. Kêfxweşîya di nav jînê de, hezwerî di çîrokan de pir kêm xwe didin der. Mekanê “Doz”ê piranî Mêrdîn û Qoser e. Wekî bajar çima Mêrdîn û Qoserê bi me zêdetir nade hezkirin, têkilîyeke kûrtir bi mekanên xwe re ava nake û bo nimûne, quncik û cihên li Qoserê bi prestîjtir nake? Bi raya min pirsên girîng in ev ku divê em ji nivîskarî bipirsin.

Hinek berhem hene baş in, xwedîqalîte ne lê belê problem ew e ku qalîte û başbûna berhemê xwîneran tetmîn û têr nake. Xwîner bi dilekî rihet nikare bibêje ku ya min dixwast ji qelema nivîskarî bixwînim ev bû, tam derba min bû. Raya xwînerî ew e ku, potansîyel û hêza nivîskarî li gor berhemên heyî berztir û baştir e. Qelema nivîskarî dikare ji berhema heyî baştir be. Di nav nivîskaran de kategorîyeke bi vî rengî heye. Li gor min berhemdarîya Burhan Tekî jî tam di nav vê kategorîyê de ye.

Qalîte û başbûna berhemên Burhan Tek heye. Lê belê başbûn, û qalîteya berhemdarîya wî wekî xwîner min têr nake. Çîrokên ez dixwazim ji qelema wî bixwînim ez nikarim bibêjim ku ev in.  Potansîyel, afirînerîya wî ji çîrokên wî yên heyî berztir û geştir e bi raya min.

Yek ji taybetmendîyên derhêner, nivîskar, şair, an jî hunemendên mezin firsendperestî/keysperestî û pragmatîstî ye; dikarin her şert û mercî, her tiştî ji xwe re bikin firsendek. Ji her tiştên ji rêzê dikarin berhemên ji derveyî rêzê biafirînin. Li hemberî êşên xwe, jîyana xwe, ew qasî pragmastîst in; dikarin ji wan berhemên qerase derînin. Akira Kurosawayî ji xewnên xwe fîlmê bi navê “Dreams”ê çêkiriye.  Kubrickî, ji çîrokeke Arthur C. Clarke yek ji fîlmên herî baş ê zanista-honakî, A Space Odyssey (Destaneke Fezayê) çêkiriye. Marcel Proustî ji bîranînên xwe berhema xwe ya bêhempa “Li Pey Demên Wendayî” nivîsîye.

Taybetmendîya sereke ya afirînerîya Burhan Tekî ew e ku ji tiştên rêzê, ji rûtîna jîyana rojane; ji nav bûyerên civakî dikare çîrokan biafirîne. Ev tişt jî nîşan me dide ku ew dikare ji her tiştî bike çîrokekê derxe. Di “Doz”ê de “Derî”yek, jûrek bûye çîrokek. Ji vê hêlê ve Burhan Tek firsendperest û pragmatîst e lê; “lê”yeke vê heye…

Nexweşxane, cîyê herî ontolojîk û metafîzîkî ye. Di nexweşxaneyê de hemû pergal serobinî hev û du dibin. Guneh, şerm, eyb an jî dilkerixîn tune ye. Di nav nexweşxaneyê de însan jî ji hemû sifetên xwe tên şûştin. Însan wekî ontolojîk kêm û ne temam e.  Herî zêde di nexweşxaneyan de bi kêmanî, netemamî, rebenî û neçarîya xwe re rû bi rû dibe, pê dihise.  Ji alîyê din ve jî di nava nexweşxaneyê de psîkolojîya nexweşan, têkilîya doktor û nexweş û nexweşîyan heye… Di vê kontekstê de Burhan Tek firsendperestî û pragmatîstîya xwe nîşanî me nedaye, nade. Çima em ji qelema wî di heqê van mijaran de çîrokên kûrtir, resentir nexwînin? Ez bi xwe, wekî xwînerekî, çaverêyî wan im. 

 

*Ev nivîs berî di malpera Hurbini de hatibû weşandin.

Perçebîyayişê Keyfxweşî Biçoşî û Bişênîya “Hîkayeyê Koyê Bîngolî”

“Henekanê Silî ver zaf pîyayan keyeyê xo bar kerdîbî.” r.46

Verîcû mi hîrê romanê Soro, Kalaşnîkof û Kilama Pepûgî yê Deniz Gunduz wendbi.

Tewr peynî de serre 2018 de mi Kilama Pepûgî wendibi, o wext ra yo mi qelema Deniz Gunduzî ra tawa nêwendibi.

Kitabê Hîkayeyê Koyê Bîngolî yê Deniz Gunduz rewna ro yo mi mîyanê kitabanê ke ez biwano. Serre 2014 de weşanxaneyî Vateyî ra çap bîyo. No kitabî ra dima romanê Kaleşnîkof amêbi weşanayiş. Deniz Gunduzî hetê roman û hîkayeyan ra panç, şeş serrî yo ke bêveng o.

Ma wendoxê kirmanckî bi çar çiman ha pawêno berheman ey yê newe yî!...

Goreyê wendişê xo ez şîyêno bivajo ke, Deniz Gunduzî goreyê kitabanê xo yê verîn, her kitabê xo yê neweyî de xo hîna zaf aver berdo, xo kemilnayo û xo dewlemend kerdo.

Kitabê Hîkayeyê Koyê Bîngolî de bi nameyê Nobedar, Hesrete, Dara Sosyalîzm, Zureker û Kuvî panç hîkayeyî estê. 

Hetê bikarerdişê ziwanî ra no kitabî xeylî dewlemend û ruhkurd o. Zaf eşkere ya ke Deniz Gunduz zor dayo sindoranê ziwanê xo. Werekna pêro nuştoxê ma zor bide ziwanê mintiqaya xo ke, bi berheman xo ziwan mintiqaya xo newe ra biafirnî. Standartkerdişê kurdkî wa hetê qaîde û îmla ra bibo la qaîde kurdkî wa hetê çekuyan ra nêbo la xêncî tayê çekuyê wertaxîyan. Çekuyî her fekî erjayî û qedîm î…

Her çiqas, rîdî fekan ra ziwanê ey zor da mi zî, wa xo ra bido zî, no hawa kitabî wendoxî zêdnênî,  keyfa mi hem ziwanê ey ra zaf  amê hem zî tehmêko edebî yo bilezet û weş da mi. Rewna ro yo ke mi bi ziwanê xo mi kitabêko wina bitehm, rehetker, honikker nêwendibi. Û hende pize  ra ez nêhiwîyabo, mi hîyhîye nêkerdbi.

Hîkeyeyan gedetîya mi ra zaf çîyî newe ra erdî mi vîrî; vîro mi yo kolektîf û şexsî newe ra afirna.

Sewbîna hetê tewr başî û giringî  no kitabî:

Mekanê no hîkayeyan dew o. Deniz Gunduz no hîkeyeyanê xo de cuya dewî, psîkolojî û karekter û tîpolojîya dewijan, buhranê nasnameya dewijan, têkilîya qizilbaşan û sunîyan, têkilîya dewijan, kulturê dewî, xozaya dewî, kar û barê dewî, tersa dewletî, dewî ra koçkerdişî, aîdîyeta pîye-mayan û lajan û keyneyan bi herre dir…  mojnêno ma.

Têkilîya dewî bi teberî ra; însanan, bajarî û dewletî de  problem, krîz, şok, derdê dewijan teberî dewî ra; bajarî ra, dewletî ra yenî. Teberî  seba dewî  beno sedemê serobîn û tarûmarbîyaiş. Hetobîn ra zî teberî;bajarî de perçebîyayiş, xovînkerdişê, xonêmendişê kurdan, bajaran senî kurdan weno,beno kurdwer nawnêno ma.  

Panç hîkayeyan de no krîz û şok, perçebîyayiş, xonêmendiş, xovînkerdiş, herimnayiş, xerepîyayiş, serobînbîyayiş esto.Hîkayeya Hesretî, Nobedarî no hetî ra zaf trajîk a. Hîkayeya Dara Sosyalîzm, teberî senî qrîzêk, buhranêk trajîkûkomîk erdo dewî ma vênênî. Hîkayeya Nobedarî de dewlet çi belayan, bobelatan dewijêk serî ma wanênî.

Verî ma kurdî bikewo bajerî, bi bajarî ra dekewo têkilîye ma kurdî komeleyêka ke  bikeyf, bişênî, enerjîk, biços, hiwîhes, hesgeşî, tinaz, yerî, laqirdî û henekhes, mîzahhes û îronîhes, goşpanêkewte….  Komelayêka ke ketehmêko xorîn cuyî, dinya û estbîyayişê ra gênî,  mîyanê trajî, derd û dejî de xo rê keyfek, şahîyek afiranî.

Ma ke ewnîyênî Hîkayeyê Koyê Bîngolî ra  mîzah, îronî, henek, yerî, laqirdî, tinazê dewijan keyfxweşî, biçoşîya, cuya dewî û karektera keyfgeşî, hesgeşî dewijan nawnêno ma.

 Hîkayeya Nobedarî de ma xorîn ra tersa dewletî karekteran de vênênî. Tersa karekteran çi hende xorîn bibo zî, dewijî mîyanê  tersan de zî xo rê şahîyêk, şênîyêk, çoşêk afirnênî.  Û yerî, tinaz, henek senî beno wasitayêko xoverdayişî ma na hîkayeyê de wanênî. Wendoxê ke  hîkayeyê de wanêne ke dewijî  yerî û tinazê xo pê suretê Mistefa Kemal kenî, hiwîyayişî ra pize ey dejêno:

“-Heso ti vaje, no kutikbav cemedîno?

-Wullayî nizano, xêlê amo pêser…

-Nê lo nicemedîno. To nîdîyo sey herê nêrî yo.” R.16

 

Hîkayeyê Hesrete de zî bajare de perçe bi perçe komikêk; mergî trajedîyêkê kokimêk esto labêla bînê tabûtê de kokim de, dewîjek, tabûta merde dir  senî qise keno:

 

“Apo hela goş mi ser ne ez to ra se vano? Rama Heqî to ra bo, na qiseya verî ya. Ez de dada to nî, na qiseya werteyê kitabî ya. To linge şanitbî hard, Ezraîlî to de baş nikerdêne. Yeno to vîrî, to vatêne hena hawt serre mi estê. Dê vatêne, to Heqî ra tapuyê na dinya guretbî. Senên a? Na kî qiseya pêyên a. Dê haydî yala…” r.64

 

Labêla ma ke bajaran dir kewnî têkilîyî bajarî strukturê komela ma serobîn keno, perçe bi perçe keno, ma xo vîn kenî, xo nêmanênî. Bajaran de ma benî komaleyêka melankolîk, bohemî, mazoşîst, mergîhesî, arabesk,  cuyî û estbîyayişê ra keyf û zewq nêgirewte… Ma bajaran de heswerî û keyfweşîya ma perçe beno, zerrgeşî, ruhweşî xo vîn kenî…

Hîkayeyê Koyê Bîngolî de çîyî ke  ma bi dekewtişê bajaran çi-çiyî vîn kerdo nawnêno ma!... 

Hemverê bajarî de ganî ma rasyonalîst, pragmatîst, matematîkî  tewbigêrî.  Ma fek şîn û şuwara, gazin û lomeyan, gere û şîkayetan, bohemî, mazoşîstî, melankolîk û arabeskî ra   fek verradî. Bê xo vînkerdiş, ma senî şîyênî xo bikerî bajarî, bajare de senî xo newe ra înşa bikerî? Ma ser o na perse de xo bidejnî, çareserîyan peyda bikerî.  Hetobîn ra zî problema edebîyata ma na ya ke nêşêna ma bikero bajarî, ma rê bajaran înşa nêkena, karekterê bajarî nêafirênea. Verîcû bi edebîyat, huneran realîteyî yenî afirnayiş.

Bi hêvîya ku ma berhamanê neweyî Deniz Gunduz de afirnayişê no realîteyan bivênî û biwanî….

 

 *No nuşte verîcû keyepele Hurbini de amêbi weşanayiş.