Fîlmanê Sînema De Kirmanckî (Zazakî)*

Ne sînemaya kirmanckî (zazakî) ne zî bi kirmanckî sînema esta. Sînema de tena kirmanckî esto. Xora zaf rew o ke ma behsê sînemaya kirmanckî bikerî.

Gelo semedo ke ma bişî qalê estbîyayişê sînemaya yew miletî  bikerî çi lazim o? Bi yew ziwanî se hebî filmî bibîy zî no nîyêno o mana ke bi ê ziwanî sînema esta. Eke yew miletî mîyanê xo de, xo rê bînyatêk, tradîsyonêk, kozmolojîyêk, felsefeyêk, paradîgma û ekolî  xeliqnay o wext ma şîyênî qalî sînemaya ê miletî bikerî.

Ez nê nuşteyî de cehd kena ke bîblîyografyaya film, kilmfilmî û belgefilmê ke tede kirmanckî qisey beno binusa labelê semedo ke mi fîlmî  eletexmîn kategorîze kerdî  beno ke kategorîzekerdişê mi de xeletî û kêmaneyî bibîy. Eke xebera şima sewbîna filman, kilmfilman û belgefilman ra esta ke tede kirmanckî qisey beno, kerema xo ra înan ra mi haydar bikerê.

Eke şima hetkarîya mi bikerî ez înan yew bi yew temaşe kena hem hetê kategorîzekerdişî ra xeletîyanê xo rast kena hem zî hetê muhtewa ra ez înan ser o fikir û vînayîşê xo nusena.

Mi fîlmî goreyê dergîya qiseykerdişê kirmanckî sey panc kategorîyan tesnîf kerdê:

I.Temamê film tirkî yo, çend sanîyeyî yan zî yew-di sehneyan de kirmanckî qalî beno.

II.Ziwanê filman kurmanckî, tirkî, almankî, îngilizkî yo la çend sehneyan de kirmanckî zî qalî beno.

III.Biqasê kirdaskî û sorankî kirmanckî zî qalî beno.

IV.Temamê filmî nêbo zî zafaneyê fîlmî de kirmanckî qalî beno.

V.Ziwanê fîlmî pêro kirmanckî yo.

 

Filmî

Heta nika bi profesyonelî û bi temamî bi kirmanckî yew film zî nêamêyo ancîyayene. Filmê ke heta nika ancîyayî û tede ca dîyayo kirmanckî nê yî:

I.Temamê fîlm tirkî yo, çend sanîyeyî yan zî yew-di sehneyan de kirmanckî qalî beno.

Serra 1983 de hewa verêne fîlmê Yilmaz Guneyî Dêsî (Duvar) de bi kirmanckî yew deyîre vajîyayaya.

Serra 2007 de fîlmê Mahsun Kırmızıgülî, Milaketa Sipî (Beyaz Melek) de.

Serra 2009 de hewna fîlmê Mahsun Kırmızıgülî, Mi Tîje Dî ( Güneşi Gördüm) de.

Serra 2010 de fîlmê Umur Hozatli, Azadîya Vîndîbîyaye (Kayıp Ozgürlük) de. 

Serra 2015 de fîlmê Mahsun Kırmızıgülî, Mucîze (Muzice) de.

Serra 2015 de fîlmê Ahu Oztürk, Toz Bezi(Girêşê Tûzî ) de.

 

II.Ziwanê filman kurmanckî, tirkî, almankî, îngilizkî yo la çend sehneyan de kirmanckî zî qalî beno.

Serra 2004 de fîlmê Nuray Şahîn, Purtî Taqîb Bike (Tüyü Takip Et) de.

Serra 2009 de fîlmê Aynur Saray, Zara de.  (Ez Înternetî de zaf gêrayo nê filmî la mi no fîlm nêdîyo.)

Serra 2017 de fîlmê Kazim Ozî, Zer de.

III.Biqasê kirdaskî û sorankî kirmanckî zî qalî beno.

Serra 2013 de filmê Hinar Salemî, My Sweet Pepper Land de. Taybetmendîya nê filmî na ya ke karektero sereke yê filmî vernî ra heta peynî kirmanckî qisey keno.

IV.Temamê filmî nêbo zî zafaneyê fîlmî de kirmanckî qalî beno.

Serra 2017 de fîlmê Mehmet Alî Konarî, “Hewno Bêreng” de. Nê fîlmî festîwalan ra gelek xelatî girewtî. Merdim bawer keno ke Mehmet Alî Konar, cehd keno ke sînema de kirmanckî hîna zaf bêro xebitnayene.

                                            

V.Ziwanê fîlmî pêro kirmanckî yo.

Serra 2011 de filmê Fatîh Fahrettîn Ozdemirî Kekê de. Ziwanê nê fîlmî pêro kirmanckî yo labelê film bi prosyonelî ney bi amatorî ameyo antene.

Serra 2019 de fîlmê Lutfu Îrdemî, Pîrebok de. Ziwanê nê fîlmî pêro kirmanckî yo labelê hema qet cayê nêameyo nawitene (mojnayene).

 

Kilmfilmî

Bi kirmanckî çend kilmfilmî estî?  Goreyê tesbîtkerdişê mi heta nika nê des kilmfîlman de tena kirmanckî qisey beno.

Ziwanê nê kilmfîlman tena kirmanckî yo.

Serra 2012 de kilmfîlmê Kamer Erdoganî, Sipe.

Serra 2012 de kilmfilmê Yücel Yavuzî, General.  

Serra 2012 de kilmfîlmê Çetîn Baskinî, Geyrayîş.

Serra 2013 de kilmfîlmê Mehmet Alî Konarî, Baba.

                        

Serra 2013 de kilmfîlmê Gokhan Tunçî, Zimisto Bivejîyo.

Serra 2015 de, kilmfîlmê Caner Canerik Vilika Kowu.

Serra 2016 de, kilmfîlmê Sedat Barış, Pîyê Min Toz Şeker.

Serra 2016 de kilmfîlmê Lutfu Îrdemî, Cênîya Nêeysayî.

Serra 2017 de kilmfîlmê Gokhan Tunçî, Zimisto Vêrd Ra.

Serra 2018 de kilmfîlmê Burhan Ateşî Vîrê.

Serra 2018 de kilmfîlmê Bîngol FMî Se Bî Ma.

Serra 2018 de kilmfîlmê Lutfu Îrdemî, Fotografkêş

                  

Biqasê kirdaskî û sorankî kirmanckî zî qalî beno

Serra 2004 de kilmfîlmê Arîn Înan Arslanî, Ferekî de.

Serra 2006 de kilmfîlmê Arîn Înan Arslanî, Ba û Sî de.

Serra 2010 de kilmfilmê Arîn Înan Arslanî, Perra Berbangê de.

Serra 2020 de kilmfilmê Arîn Înan Arslanî, Bêder  (Antişê nê fîlmî  dewam keno, hema nêqedîyayo.)

                   

Ziwanê sey almanî, îngîlîzî reydir kirmanckî zî qalî beno

Serra 2018 de kilmfilmê Cengiz Akaygun, Dara Mandalînan( The Mandarin Tree ) de

 

Fîlmê Belgekî

Tayê fîlmanê belgekîyanê ke ez tîya tesnîf kena de qet kirmanckî çin a. Labelê semedo ke têkilîya babeta fîlman kirdan ser o ya coka mi nuştî. Pîran Baydemîr û Ahmed Hakan Vergi netêda heme dîrektorê bînî Dêrsim ra yî.  Filmê belgekîyê Caner Canerîkî hetê ziwanê ma ra dewlemend î.   

                     

Caner Canerik

Serra 2006 de, Was (Ot).

Serra 2007 de, Sayd.

Serra 2007 de, Pheti.

Serra 2007 de, Dersimist.

Serra 2008 de, Pirde Sur.

Serra 2009 de, Muya Şha.

Serra 2009 de, Bava Duzgin.

Serra 2009 de, Raa Haq.

Serra 2009 de, 73 Millet.

Serra 2010 de, Bertij.

Serra 2011 de, Phepugun Sesi

Serra 2014 de, Muxtar.

Serra 2012 de, Nava

Serra 2015 de, Gulsosin

Serra 2016 de, Sîpela.

 

Buket Aydın

Serra 2006 de İnsan-ı Kamil

Ziwanê nê Fîlmanê Belgekîyan yê Pîran Baydemîrî pêro kirmanckî yo.

Serra 2010 de, Yo Roj Di.

Serra 2012 de,  Rezon Se[r].

Serra 2013 de, Fecîra.

                          

Bülent Gündüz

Serra 2011 de, Silo Qiz

Veli Kahraman

Serra 2012 de, Zonê Ma Kotî yo.

Ahmet Hakan Vergi

Serra 2017 de, Dewrano.

Serra 2017 de,  Wextêg.

Serra 2020 de, Dûr

Ziwanê fîlmanê belgekîyan tirkî yo, çend sanîyeyî yan zî yew-di sehneyan de kirmanckî qalî beno.

Çayan Demirel

Serra 2006 de, 38 Dersim Katliamı Belgeseli

Serra 2009 de, 5 nolu Cezaevi

Serra 2013 de, Dr. Şivan

Nezahat Gündoğan

Serra 2010 de, İki Tutam Saç: Dersim’in Kayıp Kızları.

Serra 2014 de, Hay Vay Zaman.

Özgür Fındık

Serra 2010 de Qelama Sûre (Kırmızı Kalem)

Serra 2011 de, Kara Vagon.

Hasan Yücel

Serra 1979 de, Dersim Belgeseli

Hira Selma Kalkan-Egemen Adak

Serra 2008 de, Dersimli Seuşen.

Turabi Selçuk-Mehmet Özcan

Serra 2009 de, Dersim de Munzur Baba Belgeseli.

Ali Ekber Yıldız

Serra 2013 de, Dersim Kayıp Tarihi.

Soner Sevgili

Serra 2016 de, Tertele-Yolculuk.

Devrim Tekinoglu

Serra 2017 de, Bindokuzyüzdoksandört

Umur Hozatlı-Cemal Taş

Serra 2018 de, Gaxand

Hasan Saglam

Serra 2020 de Naise Zoni Mem.

 

Merdim bawer keno ke, ziwanê ma, warê sînema de bi xebatanê dîrektoranê sey Mehmet Alî Konar, Lutfu Îrdem, Burhan Ateş, Arîn Înan Arslan, Caner Canerik û Pîran Baydemîrî aver şono.

                       

*No nuşte verîcû hûmara 64înê Kovara Vateyî de amêbi weşanayiş. Tê de mi tayna kilmfilmî îlave kerdî.

Qalîteya “Pantor”: Bajar, Wendabûn, Avakirina Bajarîbûnê û Pirsek Li Ser Xelatên LKFF’ê

Di Festîvala Fîlmên Kurdî ya Londonê ya 11. De, 53 kurtefîlm û belgefîlm hatin nîmayîşkirin. Min hemû fîlm temaşe kirin. Ez dikarim bêjim ku piranîya fîlman xwe li ser feqîrîbûnê ava kiribûn û mekanên wan jî gund bûn.  Ji wan fîlman yek jî, “Pantor”a Tehsîn Ozmenî bû.

 Bi vê gotina Michel Foucault fîlma “Pantor” dest pê dike. “Heke li derekê her kes bişibe hev, li wê derê tu kes nîn e.” Ji vê gotinê em dikarin pê derxin ku fîlm ji xwe re çi kirîye kul û derd. Di paşxaneya fîlmê de yekrengîya rejîma Kemalîst a Komara Tirkîye heye. Fîlm encameke vê hemanbûyînê; yekrengbûyînê ji xwe re  problematîze dike.

 “Pantor” li gundekî derbas dibe, ji ber guherandina qanûna cil û bergan, gundî edî nikarin bi cîlên xwe yên netewî herin bajar, divê bi pantor biçin. Em di fîlmê de dibînîn ku gundîyan ji xwe re çawa rêbazeke trajîkomîk peyda kirine ji bo ku biçin bajarî. Ev rêbaz me gelek dide kenandin.

 Herçiqas fîlmê rasterast têkilîya gundîyan bi bajarî re problematîze nekirîye jî, di vê konteksê de fîlm gelek malzeme dide me, em dikarin gelek tiştan bi ser fîlmê re bixwînîn. Bi min giringî û cîyawazîya fîlmê jî div ir de ye: Fîlm problemeke bingehîn a Kurdan dide nîşandayînê. Kurd cara yekem çawa bi bajarî re ketina peywendîyê? Fîlm bersiva vê pirsê dide me.

 Yek jî pirsgirêka bingehîn a Kurdan bajarvanî ye. Em dikarin bibêjin piranîya problemên ku Kurd îro dijîn û hêj jî nikarin çareser bikin, bi bajarîbûnê re têkildar in. Bi peywendîdarîya bajarî, di me kurdan de gelek krîzên sosyolojîk, psîkolojîk, ontolojîk, şok, nexweşî, pirsgirêkên cur bi cur peyda dibin. Mînak; îro di nava kurdan de asîmîlasyon ewqas xurt û zêde belav bûye, sedema pêşîn a vê yekê, bêbajarîbûn e. Çimkî habîtata Kurdan gund in, ne bajar. Ji ber ku habîtata me ya bajarvanî; kultur û tradîsyona me ya bajarîbûnê tune ye, dema ku em bi bajarî re dikevin têkilîye, em parçe û wenda dibin.

Listikvanî, dekorên fîlmê bêhempa bûn. Bi taybetî jî listikvanîya Dilo(Suat Usta) muhteşem bû. Dilo xwe û hevjîna xwe bi zor û bela digihîne bajarî, hevjîna wî dema ku vedigere gund, em ji wê fêr dibin ku Dilo wenda bûye

                              .

Di sînemaya kurdî de cara yekem, di fîlma “Sürü” ya Yılmaz Güneyî de rewîtîya Kurdan a ber bi parçebûyînê de em dîbînîn: “Sürü”yê bînin bîra xwe, di sehneyên dawî de, malbat li navenda Enqerê çawa parçewerçe dibe. Ger em di navbera “Sürü” û “Pantor”ê de peywendîyekê durist bikin, em dikarin bibêjin ku “Sürü” wekî dewama “Pantor”ê ye, an jî ji bo berdewamîya “Pantor”ê dikare ji me re bibe cewabek.

Di malpera helbestakurdî.com de, min bi navê “Berken Bereh; helbestkarê ku evîna xwe bêcîûwar nahêle” gotarek xwend. Gotara Dilawer Zeraqî bû. Ew di vê gotara xwe de nîşanî me dide ku Berken Bereh çawa bi helbestên xwe hewl daye ku bajarîbûnê, bajarvanîyê ava bike: “Lê tiştekî dîtir û rajortir heye ku; ev şûngeh têra Berken Bereh nake û ew dixwaze bila şûngeha helbesta wî bibe ‘BAJAR’; loma jî şûngeha helbesta Berken Bereh, ne wek şûngehekê ye ku bes ji axê pêk tê; lê belê ew bajarê xwe; wekî şûnewarekî jiyînê, ku lê; dîtin, hewandin, navlêkirin, qebûlkirin, rapirsîn-vepirsîn, jêfamkirin, hejlêxistin, veavakirin, guhertin, xurtkirin, veguherandin û geşepêdan, li dar e -ku ev hemû taybetiyên ‘bajarîbûnê’ ne-; xeyal dike, difikire; û ava dike.”

Sînemaya kurdî, ji bo ku em bajarîbûna xwe ava bikin; em bibin bajarî, em di bajaran de wenda û perçe nebin, bajar jî bikin wekî habîtata me, çi pêşkeşî me dike, xwedî kîjan bername, plan û projeyan e û çi hewlên wê hene? Mînak, em bibêjin ku Tehsîn Ozmen di berdewamîya vê fîlma xwe de fîlmeke din çêkir, gelo di vê fîlmê de ji bo Dilo li bajêr parçe nebe, xwebûna xwe wenda neke, tiştek çawa pêşnîyazî me dike? Em di fîlmê de dibînîn ku gundî, bi taybetî jî Dilo çawa kêfxweş e, ji bo Dilo di bajarî de kêfweşîya xwe ji dest nede, wekî derhêner çi ji destên Tehsîn Ozmenî tê?

Zemanê fîlmê, salên sihî bûn lê xetayeke anokronîk a berbiçav tûnebû. Ruhê wî zemanî dide temaşegerê xwe, bi wan dide hîskirin. Ji vê hêlê ve film, gelek biserketî bû.

 Ji bîlî çend sehneyan, estetîka fîlmê em dikarin bibêjin ku bêqisûr bû. Gundekî rêkûpêktir û xweştir bibûna, qalîteya estetîka fîlmê wê bilindtir bibûna.

 Xwezî derhêner hinek mudaxaleyî realîteyê bikirina, ew biguheranda. Ne gundîyên hêjar, feqir û nezan, gundîyên dewlemend, hişyar û zana…

Nîmayişkirina “Pantor”ê di roja dawî ya festîvalê de bû, piştî temaşekirinê min xweb xwe got; teqez ev film dê xelatekê werbigire. Çimkî li gel qelsîyên xwe, yek ji fîlmên herî baş ên festîvalê bû.

                                            

Min li jorê jorê gotibû, ji fîlma pêşîn hata paşîn, min hemû fîlmên festîvalê temaşe kirin lê ji bîlî “For Camera” fîlmên ku xelat wergirtin, ez pê qayîl, îqna û tatmîn nebûm ka çima xelat dane wan.

Xelata fîlma herî baş, fîlma bi navê “Two Ends Of A Bridge” stend. Xelata rûmetê jî fîlma “For Camera” Girt. Fîlmên “The Heart Of Raqqa” û “ Slaughter” jî xelata taybet a mansîyona jûrîyê wergirtin.

Bi rastî ez li hêvîyê bûm ku “For Camera”  xelat wergire, çimkî belgefîlmeke gelek wêrek û realîst bû. Min qet îhtîmal nedida ku “Two Ends Of A Bridge” xelatekê bigre, çimkî gelek fîlmên ji wê baştir hebûn; mînak “Trouser” (Pantor), “Portal”; vê fîlmê gelek resen bû, hêj jî min fehm nekirîye çima xelata herî baş dane vê fîlmê. Çimkî ev fîlm tiştekî ku em nizanin, tiştekî nû nîşanî me nade. Di “ Slaughter” de îmajeke Kurdan a gelek xirab heye. Ji ber vê; qet ne hêjayî xelatê bû. Belgefîlma bi navê “Yar” a Aram Hassan  jî hêjayî xelatê bû û ji  belgefîlma “The Heart Of Raqqa” çend qat baştir bû.

 Gelo qalîte, kûrbûn û cîyawazîya wan fîlman çi ne ku xelat dane wan?

* Ev nivîs berî di malpera Sînemaya Serbixwe de hatîbû weşandin.