Ser o Mîmarîya 11 Filmê Tewr Başî

         

Ez her çîyê xo hewl dano ke peywenda konseptêk de bikaro yan zî her çîyê xo konseptêk de bido roniştayiş. Teza mina mesterî, bi giranî  bi mîmarî ra têkildar a .Nayê ra mi waştî ke  ser o mimarîye filman, belgefilman, rêzfilman, videoyanê You Tube, Netflix, Mub… ra  temaşe bikero. Bi temaşekerdişê înan mi armanc kerdî ke perspektifê xo yo mîmarîyê heray,  fikrîyayişê xo yo mîmarîye xorîn, auraya xo ya mîmarîyê xurtêr  û îdraqê xo yo mîmarîyê bihêzêr bikero.    

Ser o mîmarîya 11 filmê tewr başî sinemayî temaşe kerdî, no nuşte de ez wazêno kilmî giringî û cîyawazîya no filman bikero.

 

1.Metropolis(1927), Fritz Lang,Elmanye.

Filma Metropolis, tarîxê sinemayê filmêk kult û kanona, goreyê wextê xo bi  teknolojiyêk zaf berz virazîyaye, nêzdî se serrî ra verî amêye viraştiş la  se serre verî ewro dinyayî dîyo.  Hetê mîmarî ra giringî na film çi ya? 1. Utopyaya ameyendeyî ra xeber dana. 2. Bajarê senî  yenî awankerdiş ? Cewabê na persî dana. 3. Ameyende de  tekilîya burjuvaza û probleterya bajaranda senî bibo nîşan dana. 4. Mîmarî ameyende de senî bibo nawnêna.  5. Mîmarîya ameyende de însan senî bî, têkilîya senî bibo? Film  makinizebiyayiş û otomatbiyayişê komelî ma mojnêna.

 

2. The Belly Of An Architect(Mêşka Mîmarêk, 1987), Peter Greenaway.

Fehmkerdişê na film hîna zaf emeg û xodejnayiş wazêno. Hetê psikolojik û ontolojik ra filmêka xorîn a. Mîmarêk Ameriqayij raywanîyêka Îtalyayê keno. Merkezê film de hîrê fokusê estî: Yew,hetê psikolojik ra ma şahidîya dinyayê mîmarêk kenî, têkilîya mîmarî û mêşke ey esta, mêşka mîmarî ey rê bîya sey hingof û nêweşî. Dîyîn de têkilîya mimarî û derdorê ey esta. Hîrêyîn zî  mîmarîya Îtalya esta  sey temaşeker ma raywanîya mîmarîya bajaran û mekan Îtalyayê kenî, film bi dîtbarîya mîmarîyê îtalya ma sermest kena.

 

3. Mon Oncle( Xalê Mi, 1957), Jacques Tati, Fransa.

Na film de rexneyîye modernizm; bajar de şerê mîmarîyo tradisyonî û ê modernî esto, no yeno manaya şerê cuya tradisyonî û modernî. Film wirdî cuyan nawnêno ma. 65 serrî verî, na film encamê mîmarîyê modern dîyî, vînbîyayişê taxa tradisyonî, encamê û modernizm û kapitalizm… La hêdî hêdî bajar û mîmarî hetê modernî ra yeno bedelanyiş. Mîmarîyêk bedelîya, cuya însanan, têkilîya însanan zî bedelîna, cuya rojanê ya Fransa senî yenî bedelnayiş film nawnêna ma.  Modernite, mîmarîya modern zî xo rêydi otomatbiyayişê, bimakinebîyayiş, mekanikbîyayiş, bêruhî ano.  Sey  tabloyanê Edward Hopper î. Mîmarîyo modern de  hezwerî û şadwerîya cuyî, ruhî, vîro kolektif, vîn bena.Însan mimariya modern de qabiliyeta xo ya henekkerdiş, şênbîyayiş, şahî, vîn kenî, derabîyayişê xozayî, teynatîya mîyanê beton de bîyayiş, hetobin ra mîmarîya tradîsyonî de henekkerdiş, huwiyayiş, kuşat û yerîkerdiş, lêmîney,  mîyanê herre de bîyayiş, encam de însanan ra  teyna beton manêno.

 

 

4.  Professione:Reporter(Raywanî, 1975), Michelangelo Antonioni.

Însan çiqas biremo wa biremo, la peynîya peyîn  de yeno beno mehkumê xo. Fokusa film de buhranê egzistansiyalist, xoraremayiş, hewildayişê yewna kes bîyayiş, raywanîya ver bi bajaran Afriqa, London û Barcelona,  sey muqaseyane nawitişê mîmarîye no bajaran û mekanan înan esto.Bi filmî ma  Barselona de awanîyê mîmar Antoni Gaudi(1852-1926) zîyaret kenî. Bi na film mi mîmar Antoni Gaudi nas kerdî, Barselona nîyî Gaudi seka Barselona afirnayo.

 

 

5.The Fountainhead(1949),King Vidor.

Hetê mîmarî ra merdim şino na filmî ra zaf çîyî bimuso. Teyna hetê mîmarî nîyî hetê xobîyayiş û xomendişî û ferdbîyayiş ra zî.  Fokusê filmê de dinyayê mîmarîyî Ameriqa, viraştişê banî goreyê zewqanê ferdî, sey çete û rîşale derdorê hegemonikê mîmarîyê Ameriqa, tebermendiş û teberkerdişê  ê derdoran, bedel çi beno wa bibo  xo ra tawiznêdayiş, xobîyayiş, xomendiş, peynîya peyên de xo dayişê qebulkerdiş û gîdîşatê mîmarî bedelnayiş.  Ez wazêno çendna rey na film temaşe bikero. 

 

6.My Architect A Son’s Journey(Mîmarê Mi Raywanîya Lajêkî, 2003), Nathaniel Kahn.

Lajê xeyrî meşruyê Louis Kahn(1901-1974) kewo rêçanê  pîyê xo dima.  Na film de ma mimar L. Louis Kahn şinasnênî;  cuya ey, eseranê ey, kesayetîya ey, sey gejane xîret û xebata ey, tebermendişê ey,  mîyanê dinyayê mîmarîye de ciyawazî û ferq ey. Bê xebatan, berhemanê  ey mumkin nîyo ke kî bişî behsa mimarîya modern bikerî. Nayê cayê Louis Kahn mîyanê mîmarîyo modern de niftika tewr berz o. Werekna derfet bikewo ma dest ma bişîrî berhemane ey û Antoni Gaudi bigeyrî.

 

7.Play Time( Wextê Kayî, 1967), Jacques Tati, Fransa.

Mîyanê filmanê Mon Oncle(1957) û Play Time(1967) Jacques Tati de des serrî esto. Şer, krîzê ke Mon Oncle de bî, no şer  Play Time de hetê modernizmî ra amêyo qezenckerdiş, tradisyonî vîn kerdo. Ma film de fokusê dêrhener de teyna cu, bajar, mîmarî, însano modern esto. Xint û xiv bîyayiş, cuya rojan, têkilîya komelkî, karekter û kesatîya, otomatbîyayişê  înan bi şeklêko trajîkomik nawnêno ma.

 

8. The Grand Budapest Hotel(Hotela Pîla Budapest, 2014), Wes Anderson.

Fokusê filmê de zarefet, aheng, îhtîşam, efsundarîya mîmarîyê otelê Budapeşta esto. Hetobîn ra zî cû û kulturê berzê aristokrasî û burjuwayeyê Awropa. Xora no kulturê berzê nebîyanî sey otela Budapeşta mekanî orte nêvejîyanî.  Otel ê hende bi estetika berz amêya viraştiş ke merdim şino tê de emirêk bê ke eciz û teng bibo biciwîyo.

 

9.Blade Runner(Tijîya Kardî, 1982),Ridley Scott.

Serdema fezayî de mimarî senî bibo? Keyeyî, banî, apartmanî senî bibî? Hetê mîmarî na filmî cewabê na persê dana ma. Teknolojî ê hende aver şîyo ke, sey însanî, robotî amêyî viraştiş, qe merdimo nişeno robotê însanî û însananê raştîkîn têcira bivejîyo.Ropotê însanî semeda estbiyayişê însanetî benî kaosî.

 

10.Brazil(Brezilya, 1985), Terry Gilliam

Ez  teyna şêyo nîm seatî  na film temaşe bikero. Qe keyfê mi tira nêamêyî. Tewira filmî zanisto pêardişî yo û ez qe filmanê  science fictionî ra hes nêkena. Hetê mîmarî ra  bi kurt û kurmancî serdema fezayî de mîmarî senî bibo cewabê na persî dano.

 

11. Sidewalls(Dêso Kiştî, 2011), Gustavo Taretto, Arjantin.

Na film, filmanê binanê nê nuşteyî ra zaf cîyawaz bî. Têkilîya bajar û ferdanê ey, mîmarî û ferdan problematize keno. Bajar, senî ferdan afirnêno? Bajar û mîmarî mîyanê ferdan senî têkilîyanê virazêno. Mîmarî  senî kesayetî û karekteran virazêno? Bajaran senî tîpolojîyê komelî afirnêno? Mîmarî û bajar ferdan de senî hîsan û hîsîyatan ano meydanî? Cewabanê no persan dano. Film nawnêna ke heme neşadî, bêhuzurî, bêkeyfîya ma bajarî ra yena. Hêvî zî dêso kiştê de pencereyêk newe, îllegal akerdişo, bi akerdişê na penceraya newe  mîmarî  bêro bedelnayiş, mîmarîyê ke bedelîye bajar zî bedelîno, bajarê ke bedelîye komel û ferd zî bedelînî.

 *No nuşte verîcû kovara Temaşe de amêyo weşanayiş.

Baştirîn Fîlmên Sala 2022

 

Malpera Altyazıyê hem bi giştî hem jî  li gor rexnegîrên sînemaya çend lîsteyên Baştirîn Fîlmên Sala 2022î belavkirin. Gazete Duvar jî lîsteyeka baştirîn filmên sala 2022 parve kiribû. Filmên wê nivîsên hinek filmên ji lîsteya Gazete Duvarê û malpera Altyazıyê pêk tên. Bê filmek, min wan film yek bi yek temaşe kirin. Bi kurtasî ez dixwazim qala resenî û cîyawazîyên filman bikim.

Ka em lê binêrîn  alîyên resentirîn û cîyawaztirîn  wan fîlman çi ne?

 

1.Pacifiction((Pasîfkirin), Alberta Serra, Îspanya.

Min vê fîlmê di qada înternetê de peyda nekir. Di gelek lîsteyên fîlmên baştirînê sala 2022 de ev fîlm hebû. Lê ez gelek wê meraq dikim…

 

2. Vortex(Girdav),Gaspar Noé,Fransa.

Qasî berî mehek wek tevber, ez şevek li haygeha berçavî mam, di heygeha berçavî de wek salonek mezin bû, salon bi brandayan hatibûn dabeşkirin, tê de heft, hêşt nexweş hebû, dema ku mirov li wan dinêrî, ji xeynî can û ruh di wan de tiştek nemabû. Ji wan nexweşek hata ser sibê, çend deqayan de carek  wek  “ Ehmedo, Ehmed, Ehme…”   dinalîya.  Min di xwe de got, mirov, dema ku hîs dikir ku edî nikare bi tene serê xwe dewamê jîyanê xwe bike, divê dawîya jîyanê xwe bîne…

Ji zû de ez dixwazim li ser pîrbûnê fîlmek temaşe bikim. Min qe naveroka fîlma Vortexê nizanîbûm, ji bo min rasthatinek xweş bû, mijara Vortex li ser kalbûnê. Tirs û xofa herî kûr û giranê her mirov, di binhişê wî/ê de pîrbûnê. Jîyîn,temen, kalbûn û pîrbûn, nexweşî, têrnekirina bi tene serê xwe bûnê, tenetî, bêkesî, bêxwedîmayîn, mirin. Gaspar Noé di fîlma xwe ya nû de  temaşeker bi wan dîyardeyan ra bi taybetî jî bi  xofnakî û tirsnakîya kalbûn ra tîne rû bi rû. 

 

3.Corsage(Korsaj),Marie Kreutzer,Avusturya.

Bifikirin hûn qralîçeyê Împaratorîyê Avisturyayî ne lê  we qe nikarin bibin xwe. Bifikirin hûn qralîçeyê Împaratorîyê Avisturyayî ne lê qe bextewarî, şadwerî û aramî wê tuneye, we difetisin, dixeniqin, ji qralîçebûnîye xwe ra hîç memnun nîn. Bifikirin hûn qralîçeyê Împaratorîyê Avisturyayî ne lê ji her alîyê ve we li binê şîdetê muhendisî û otomatbûnê qaîdeyên împaratorî de  ne. Resenî û cîyawazîya vê fîlmê ev e ku qralîçebûyîn, împaratorbûyîn nehatine îdealîzekirin û nafiroşê me. Bi objektîf û rastgo nêzika meseleyê xwe bûye.

 

4.Argentina,1985(Arjantîn,1985), Santiago Mitre, Arjantîn.

Arjantîn qasî deh salan ji alîya dîktatorîya leşkerî ve hatîye rêvebirin, di encamê vê rêvebirinê de nêzî sih hezar mirov hatîne kuştin, gelek mirov hatina wendakirin, gelek mirovan hatine îskencekirinê û hepiskirinê, bêcezatî, bêhuquqî… Di fîlma Argentina,1985 de jibo bicîanînê adaletê em çîroka hewldina dozgerek û çend parêzeran werêk temaşe dikin. Ev fîlm bawerîya tayînkirina huquqê û bicîanînê edaletê di temaşeker de bihêz dike.Fîlmê pêvajoya Dozde Îlonê Tirkîyeyê anî bîra min. Min ji xwe pirsî gelo piştî çend salan li Tirkîyeyê jî çend dozger  û parêzer derbikevin û adeletê bicîbînîn?

  

5.Aşk, Mark ve Ölüm(Evîn, Mark û Mirin), Cem Kaya, Elmanye.

Tirkan ji piştî salên şêştî koçî Elmanyayê kirin. Bi koçkirinê li Elmanyayê di nav tirkan de kulturek çêdibe. Ew kultur di nav xwe de çandek muzikê diafirîne. Di belgefilmê de afirandina wê çanda muzikê û têkilîya muzik û kultur dibînîn.

 

6.As Bestas(Cinawir),Rodrigo Sorogoyen, Fransa-Îspanya.

Hewldanek ji jîyana bajarî, kapîtalîst, modernîyê vegera bi gund, xwazayî, alîyek din hewla koçî ji jîyana gund ra ber bi bajarî. Em di fîlmê de encamên pêvçûn û krîza wê  hewldananan dibînîn. Di fîlmê de di nav bihêz û bêzan de em problematîka xirabîye heye. Li hemberê xirabîye têkoşîna jixweratewiznedayîna bêhêzan û serkeftina evînê em temaşe dikin.

 

7.Tar, Todd Field, DYA.

Her însanê jîyana wî/wê şexsî, taybetî û karî heye. Divê sînorên ev herdû jîyan nayên tevlihevkirinê. Nava fîlmê, ji nava karekterê serekeyê fîlmê tê. Tar, jinek homoseksuel û  muzîsyenek  navdar ê muzîka klasîk e.Lê Tar jîyan xwe ya taybetî û ê karî tevlihev dike.  Ew jî dibe sedem ku di jîyana wî de serobinbûn û perçebûn çêbibin. Di nav mestkerîya dinyayeka muzîkê klasîkê de em çîroka Tar temaşe dikin. 

 

8.Godland(Xwedayîstan), H. Palmason, Îzlanda-Danimarka.

Fîlm li ser kolonyalîzm, îdealîstbûnê, xweza, rêwîtî, hevaltîye, biyanîbûnê me dide fikirandinê. Di fîlmê de yek ji alîya rê du jî ji alîyan kolonyalîzmî ve ra em dikarin du xwendina sereke bikin. Bi taybetî ji alîya rêwîtîyê gelek bandora li min kir. Rahîbek ji Danîmarkî, ji bo avakirina dêrek dixwaze biçe gundek li Îzlandayê. Di nav xeternak û tirsanek xwazayî de rêwîtîya keşîşê em dibînîn ku rêwîtîya wî di nav gêlîyên kur de li ber çîyayên volkanîk, ji derbazkirina çeman pêk tê.  “Rê, dema te negihîne derekê wê te bigihîne te.”  Ev riste risteya pêşînê Helbesta Berî Dawî ya Ciwan Nebî ye. Rêwîtîya keşîş ne wî digihîne derek ne jî wî digihîne wî. Çimkî kolonyalîzm însan ji însanîtîye derdixe û kîmyaya her tiştî tarûmar dike.

 

9.Close(Nêz), Lukas Dhont, Fransa. 

Civak û takekes û meyla zayendî …  Di civakek de  takekes divê çi bibe û divê çi nebibe;  li gor civakbûyîn;normal û ne li gor civakbûyîn;anormal, di nav kategorîye pergala civake de mayîn;normal û li derve pergala wê de mayîn;anormal. Ji hela meyla zayendîye ve civaka ji me ra dibêje û ferz dike ku em heteroseksuel bibin. Meyla der-hetoroseksuelbûn li dervemayîn û hedefbûyîna her cureyê şîdetê civakê ye.   Îtham… Di îthamkirinê de tişta hatîye îspatkirin tuneye, îtham wek guman, şik û nedîyarîbûn, nezelalî ye. Piranîya takekes ji îthamkirina ne li gor civakbûyîn û îthamkirina lidervemayîna pergala kategorîyê civakê gelek ditirsin, ji ber vê tirsê xwe sînordar dikin, bi azadane tevnagerin û her defansîf în. Di fîlma Close de di nav zarokên dibistana navîn de em îthamkirinek çê dibe û di encamê vê îthamkirinê de trajedîyek pêk tê.  Dhont, nîşane me dide ku di binyada problemê de  civak û sistem heye û ji kûr ve êşa êdin;anormal;lidervamayînê civakê dide me hîskirinê.

 

10. The Wonder(Mucîze), Sebastian Leo.

Di salên 1860îyan de li gundek piçukek  Îrlandeyê, qewimîbûna bûyerêk dereasayîyî, li seranserê Îngîlîstanê dengvedanek çêkirîye. Zanista tipê,dêr û çapemenî Îngîlîstanê ketine li pey ronîkirina vê bûyerê. Fîlm, ji hêla dîtbarî ve wek şolen û şahî ye wek mûzexaneyeka hunerî ye, her dîmenê fîlmê weku ji Mûzexaneyê Louvre,  Moma, Hermitage an jî Rijks Museumê tabloyek bêhempa be. Di fîlmê de di serî de Xrîstîyanî, zanist û otorîteyên dewletê tê jêpirsyarkirinê. Di fîlmê de hewla serrastkirina rabirdû( fix the past) û jinûvê destpêkirina jîyanê heye. Di fîlmê de herdû karekterên sereke Lib Wright(Florence Pugh) û Tom Burke(William Byrne) rabirdûyê xwe bi xelaskerîya însanekê serrast dikin û jinûve dest bi jîyanek nû dikin.

 

11.Kurak Günler,(Rojên Hişk) Emin Alper,Tirkîye.

Ev film di bajarokek Anatolyaya de derbaz dibe. Di bajarok de nakokîyên têkilîyên burokrasî û civakî di fokusa filmê de ne. Film, her çiqas bajarokek de derbaz bibe jî  film bi giştî temsîla îroyîna Tirkîye yê. Ji ber wê, wek filmek sekeftî tê qebulkirin.

 

Wek encam, ez bi kurt û kurmancî dikarim bibêjim ku heja ye ku mirov berê xwe bide wan fîlman. Ew fîlm ji gelek alîyan ve temaşekeran kûr dike û nêrîn û perspektîfên nû dide.

 *Ev nivîs berî di kovara Temaşe de hatîye weşandin.