Bi Edebîyatî Tewr Baş û Rind Kerdişê Welatêk

 

Îmajû îmgeyê parzemînê Afriqaya ke mi de virazîyayo: Seka heme cayê Afriqa rîpraşt û dumduz; çol o,  wişk û wehd o, demserrê zî tim hamnan o, hertim germ o, aw çîn a, tim weyra de xela esta, ha  vêşanî ver mirine, însan bêkeyf û neşad î, hetê teknolojî û endustrî, modernîte ra apey mendeyî; seka no dîyardeyî qe weyra de çîn î, qabile û êşîrê prîmîtîf, bi îfadeyo ziwanê kuçeyan barbar, yamyamî, wehş û hov î; goştê yewbînan wenî, kultur û edetê înan ecip estî, nêweşî û janî zaf î û tarûmakerdiş û dizdeya kolonyalîzama sey  dewleta Almanya, Franss, Îngîlîstan sey fotografan aqilê mi de dîyar benî.

No îmaj û îmge mi de senî virazîyayo. Yew bi belgefîlman û fîlman virazîyayo, di, seba hetkarîya Afriqa fotografanê ke  danî bîlbordan ro, hîrî, fotografê Kevin Carterî ke qertelek pawêno ke gedeyêk vêşanî ver bimiro  û ey biwero û çar zî  diskorêk esta ke  derbarê Afriqayê de no îmaj û îmgeyî  vîla kerda û newe ra newe  afinêna.  

Labêla no îmaj û îmge xelet o, raştî ra dûr o. Reya verîn mi ke ser o muzîka wendiş kerdêne ez ke raştê bihêzî û qedîmîya tradîsyona muzîka afriqayê amêyo no îmge û îmajê de mi şiktayayişek virazîyaya.  Mi ke kitabê Rizgarkirina Hiş Ji Mêtingerîyê ê Ngûgî  Wa Thiong’o bi kirdasî wendî, no îmge û îmaje hîna zaf şikîya. Hetobîn ra zî başbîyayişê no kitabî ver mi da kitabanê ey bînan. No kitaba pa hîrî zî romanê ey açirnayayê tirkî:  Kan Çiçekleri, Aradaki Nehir û Bir Buğday Tanesi. No rojan de mi Kan Çiçekleri wendî.  Wendişê no romanî no îmge û îmajê mi serobîn kerdî,  ser o tarîx û cografya û kulturanê Afriqa de mi de meraq viraştî, verê mi  tada ke ez  derheqê Afriqa de cîgêrayiş bikero.

Sey xebatê edebîyat, muzîk, sînema, huner û qadên bînê zanistanê welatê kolonîyan û neo-kolonîyan tim bala mi ancênî, ez hertim hewl dano ke xo biresno înan, wendişan û cîgêrayişan bikero, seba fehmkerdiş û analîzkerdişê bindestî û kolonîbîyayoxê ma înan ra sûd bigîro.

Kolonyalîstan ra verî, wextê kolonyalîstan û kolonyalîstan ra dima; neokolonyalîzm û post-kolonyalîzmî zî na serdemî ra vajîyêno hîrî serdemê welatek estî.

Roman Kan Çiçekleri de nuştoxî, serra 1963 de xoserîbîyayişê Kenyayî ra dima konjektor û rewşa duyês serrîya verîn a xoserî aye hetê sosyolojîk, psîkolojîk, ekonomîk û polîtîk ra problamatîze keno. Labêla  vîrvistişê verî kolonyalîzm û wextê kolonyalîzmê zaf estî sey dewlemendî û averşîyayişê tarîxê Kenya verî kolonyalîstan, dewlemendîya binerd û sererdê Kenya û Afriqa… Bi înan kî mîyanê serdeman de muqayeseyan kenî.

Merdimêko bindest û kolonîbîyaye ke no romanî biwano, xo ra biperso, “rojêk ma ke xoser bîyî gelo dewleta ma zî sey Kenya bo?” Sey nîmune rewş û konjektorê Kenyayî ma çiqas şîyênî bi umumî bikerî? Her dewletê ke xo kolonyalîzmî ra xoser kerdo gelo tecrube, rewş û konjektorê înan heme sey Kenya yê?  Gelo eksê nîmuneya Kenya, nîmuneyê dewletê demokratîk, azadîwaz, serkewte û averşîyaye estê?

Romanê Kan Çiçekleri de dewleta neo-kolonyala Kenya ha senî yew rewş û konjektorî de ya?

Merkezê romanî de xorexnekerdiş û rexnekerdiş, ciperskerdiş û problematîzekerdiş kapitalîstî, olîgarşîkî, avernêşîyayî, nedemoktarîkî, bêedaletîya Kenya esto. Romanê de ma dewleta kapitalîsta wehşîya Kenya vênênî. Derheqa konjektorê Kenyayî de hetê ekonomîkî ra mabênî çîna karker û  grubêk zengînan sey qîlêk û koyêk abîyo; se ra 95î Kenya karker û dewij, gettoyîjê feqirî, se ra 5î zî olîgarşîya dewlemendan a. Mîyanê feqiran û zengînan sey newalek xorîn o.  Mekanîzmaya dewletî zî seka teyna seba seveknayişê berjewendîyanê no olîgarşî esta.Hetobîn ra zî mîyanê bajar û dewe û çolterî de zaf hetan ra  sey berdişê xizmeta sosyalî, cîyatîyê gird estî û mîyanê înan de pêrodayiş estî. Dewe û çolterî, xêncî bacegirewtiş seka ke dewletê ê cayî xo vîr ra kerdî.

Bextîyar Elî ropartajêk xo de va, “ ma Saddamî ra dima çîyo ke ma xeyal kerdênî,  no hetê ra  ma şiktayîşêko serobînker dîyî” Ngûgî wa Thiong’o şiktayîşê înan qebul keno labêla no şiktayîş melankolîze nêkeno, ver şiktayîşê bînkewtiş qebul nêkeno,  nêvano mi rê çi lazim o û paşta xo nêdano,  bi rêşbînî, bi bêhêvî, bi bêbawerî,  gere û gazind, lome nêzdîyê no şiktayiş nêbeno û ey nênirxnêno. Bi rasyonalîstî û realîstî, bi persan û rexneyan raşt û azadker  nêzdî şiktayişê înan beno, xo rexne keno û muhasebeyê xo keno, gêrêno çareserî û serkewtiş û bedelnayişan.

Heto ey yo bîno tewr giring Ngûgî no ye ke şiktayişê ra karakteranê boheman, melankolîk, vindîkeran, mazoşîstan, mucadelenêker û qebulker nêafirnêno.  Mekanê romaî dewa İlmorog û karakterê serekeyê romanî Abdulla, Munira, Karega û Wanja yî. Şîrîkîya karakteran na ye ke hemin nêheqî û bêadeletî dîya. Bi no romanê xo o qesasê bêadeletî gêno, adeletî, bihêzêr û pêtêr keno û vano, “ mucadel ha dewam keno.”  

Cayêk romanî de sey na cumle: “ ma Kenya xoser kerdî, nika zî ma Kenya azad kenî.” cumleyêk vîrêna.Na cumla seka armanca nuştoxî xulase bikero. Armanca ey na ya ke, bi no romanî şarê Kenya hîşyar bikero, dewleta Kenya bibedelno û bi edebîyatî Kenya bikero tewr  dewleta rind û baş, averşîyaye û biadaletê dinyayî. Nuştoxî, bawerîya edebîyatî zî keno.

Ganî mîyanê edebîyat, muzîk, sînema, tîyatro û qadê ma yê bînan ra sey Thiong’o nuştox, hunermend zanyar bivejî la senî?!..

                                               

No nuşte verîcû hûmareyê 63îne Rojnameyê Xwebûn de amêbi weşanayiş.