Fîlma Hewno Bêrengê Ser o Çend Notî

    

      Dinya de fîlma sifteyin serra 1895 de amêya kaşkerdiş. Bi ereymendişêko se û vîst û hîrî serreyan dima ra ziwanê ma de yew fîlma metrajino derga ya profosyenelî amêye kaşkerdiş.  Başbîyayîşê yan zî xirabbîyayîşê fîlm yew heta dîrektorê semeda ke ziwan ma de fîlma xo kaşkerda û ziwanê ma de hewa verîn firsatê temaşekerdişê yew fîlm dayo  mi her çî ra verî ez hezar rey ey ra sipas keno, berxudarî bo, her biciwî yo.  Semeda ke fîlmêke baş kaş kerda, bi başbîyayîş fîlma xo ez sereberz kerdo, ez nêzano senî bi çi hawayê ey ra sipas bikero!... 
    

       Fîlmê bi hewnê Mîrza dest pê kena. Mîrza gedeyêko diyês serrî yo, bawkê xo, kekê xo yo Huseyn pero pîya yew keyê de ciwîyenî, maya Mîrza çend serrî yo ke dinya xo bedelnaya.Hem mergî maya ey hem zî bandorê serrayanê neweyanê Bakurê; ha hayîya ey her çî ra esta,  psîkolojî Mîrza bitemamî heremnênî. Seba ke daykê ey merda hînî çew çîn o ey bandorê serrayanê Bakur ra bisevekno miqate ey bibo. Hadîseyî serrî neweyan ewqas bandorê Mîrza kenî, o şewan de  hewnanê xirabe veynêno, mîz keno xo ro. Mîrza zaf tersêno û  xo bêewlehî hîs keno, tim bêveng o  kesî dir zaf qalî nêkeno û wazeno tim teyna bimano; şono serê banê înan de qut û nano wişk dano boranan û bi temaşekerdişê Sura xejelîyêno. Serê banê înan xo rê sey eşkewta ewlekar xo rê ca keno.  Rojêkî kekê ey Huseyn embeza xo Mîr Ehmedê ano keye vano: Mîr Ehmedê çend hefteyî meyman ma yo.  Tekîlîya Mîrza û Mîr Ehmedê dest pê kena. Seba ke estbîyayîşê Mîr Ehmede, tim Mîrzayî tersêno naye ra  o wazeno hil averî meymanîya Mîr Ehmedê biqediyo. Mîr Ehmedê wazeno Mîrza dir bidekewo têkîlî,  bidekero dinnya ey, têdir sohbet bikero, bibo embazê la Mîrza dir embazebîyayîş heft beranê asînan ra  viyertiş wazeno. Peynîya peyên de Mîr Ehmedê embazebîyayîşê xo dano Mîrzayê qebulkerdiş. Ena rey Mîrza, nêwazeno Mîr Ehmedê çarrayî  keyeyê înan ra bişiro…

     Ez tam pê bawer nîyo la ez vano qey vateyê Jacgues Ranciére bî. Vatêne: ganî hunerî teyna raştî teqlîde nêkero ganî raştî bibedelno zî.  Ez nêzano direktorê fîlma Hewno Bêreng, Mehemed Elî Konar, Jacgues Ranciêre wendî nîyî nêwendo la  temaşekerdişê fîlmê ra dima, wextê ke ez ser o fîlma fikrîyano, mi tespît kerdê ke fîlmê de no vateyê Jacgues Ranciére realîze bîyo. Mehemed Elî Konar sînemagerî ya xo  bi fîlma xo ya verîn  teyna raştîyan teqlîde nêkeno raştî bedelnêno zî. Hewno Bêrengê de dîrektorê  teyna raştîyan nênawnêno û raştîyan nêbidelnêno, raştîyan dano hîskerdiş zî  la dîrektorê hîna zêde giranî dano ke raştîyan bido hîskerdiş. Xora nawitişê serrî neweyanê Bakur ra zaf waştî ke no serdemê bido hîskerdiş.

    Fîlmê derbarê kurdan de ya. Fîlmê de raştîyê ke yenî bedelnayiş hetê têkîlîya komelkî, aîlevî û ferdkî kurdanê yî.  Mîyanê zafanê lajan û bawkanê kurdanê perodayîşêke esto, zafanê lajanê kurdan bawkê xo ra hes nêkenê, eka hes bikere zî ‘nêzdîya mergê bawkê xo de cira hes kenî’.  Fîlmê de  perodayîşê mîyanê lajan û bawkan yeno çareser kerdiş. Huseyn embazê xo Mîr Ehmedê beno keyê, bawkê xo ra vano: Mîr Ehmedê çend hefteyî meyman ma yo. Semeda ke Huseyn embazê  xo yo ke beno ke belayêke bêro  înan zî ser o, berdo keyê de kerdo meyman, mîyanê Huseyn û bawkê ey de tu problem û perodayiş nêvejîyêno. Mîrza rojêkî şono wendegeh la qelama xo keyê de xo vîr ra kerda, embazê xo ra wazeno,  mi va qey embazê ey qelemê nêdano mi de labela embazê ey zî cade qelemê dano Mîrzayê, ey xezebe mamostê înan ra feletnêno. Embazêke Mîrzayî wendegehî şono qursê temburê, veng dano Mîrzayî, vano: ti zî bê. La Mîrza vano: ez nêno. Embazê ey cira vano: eke ti semeda ke tembure to çîn ti nêne, ti zaf eybî kenî, temburê mi, qeymê ma wirdinan zî kena.

   

    Fîlmê de cîyeko bînê ke bandorê keno raştî û raştî bedelnêno.  Fîlmî de tayê kaykerdoxî kirdkî tayê zî kirdaskî qisey kenî. Kirdî kirdkî, kirdasî zî kirdaskî yewbînê dir qisey kenî, bêkeşe yewbîn fehm kenî. Kaykerdoxanê kirdasî bi kirdaskîya standart, kirdan zî bi feke Çewlig qisey kerdêne.

   Giringîya bîna fîlm, dîrektorê oryantalîzmê ke serdestanê ser o kurdan de viraşto xirabe keno, rijnêno. Dîrektorê bi çimanê serdestan nêewnîyayo kurdan ro, çîmî ke serdest ewnîyêne kurdan ro, bi raştî nawitiş nê çîmî kor kerdî. Dîrektorê kurdan sey nêzan, apeymende,  yewbînî ra hes nêkenî û hemverê yewbînî hesud û kîndar nêmojnêno. Kurdan zanayê, paştî yewbîn danî, hemverê yewbînê de fedekarî û yewbînî ra hes kenî.  Çîmeyî serdestanê de ha axur ha keyeyê kurdan la fîlmê de dîrektorê keye kurdan senîn o nawinêno serdastan. Keyeyê Mîrzayêne keyeyêko newe, tertibin, pak û rindêk o.

     Mîr Ehmedê yeno taqibkerdiş, tersêno ke çîyêko xirabe bêro ey ser o nayê remeno yeno keyê embazê xo Huseynêyêne de beno meyman. Bi meymanêkerdişê Mîr Ehmedê aîle risk gêno, yew hetê ra zî tersêne ke bala bêro înan zî serê la ancî encamanê ters xo çima gênî xora însanbîyayîşê israr wîna yew çi yo û  heto bînê ra  çiqas tira yena xo ver danî, fedakarî kenî, lome û minnet nêkenê.  Mîr Ehmedê  teyna, bêkes û bêwayîr nêmanêno.  Zîhnîyeta ferdperestî û herkes xo rê mîyanê kurdan de xo rê ca nêveynêna.

     Mîrza şewe hewnanê xirabo veynêno nayê ra mîze keno xo ro. Semada ke hewnanê xirabo nêveyno çend hew şono malayî hetê mala derî niştan keno la nişteyî havil nêkenî, derdî ey rê derman nêbenî. Rojêkî Mîr Ehmedê, Mîrza rê yew tembure xelat keno. Nişteyî  ke nêşîyayê derdê Mîrza rê derman û havil bîbî la hunerî yanî tembure derman û havil bena.  Mîrza bi deviriyayîşê tembure hedi hedi yeno xo û qalikê xo ra vejîyêno.  Dîn ma rê derman nêbî la hunerî bî.   

   

     Daşinasnayîşê  fîlmê de derbarê zemanê ke fîlmê xitabê ey kena: serrî  neweyanê Bakurê bî. Labela fîlmê  teyna xitabe serrî neweyanê Bakurê nêkena ma eşkenî vajî xitabe temamîya zemanê Kurdistan keno bitaybetî zî  seserra 20a  Kurdistan eka şert û merç wîna dewam bikerî xitabe sesera 21a Kurdistan zî bikero.  Pêardişê fîlm hetê zeman ra gelek serkewte yo. Zemanê ke  hata nika hîç nêbedelîyêno, zemanê ke  hata nika tim sey xo yo.

    Fîlmê çiqas hetê zemanê ra xitabe Kurdistan kena, hetê vîr ra zî serdemêke kurdan zindî kena, ver xovîrrakerdîşê de bendêke virazêna. Hata vîrê ewroyîna kurdan qeydkerdişan virezêna.  Fîlmê Surê Dîyarbekirê de amêya kaşkerdiş. Xora qismêke Surê amêbi rijnayiş, mintiqayê ke Surê ke amêbi rijnayiş qasî ke mi medya de dî  newe ra  banê sexteyî; sey maketî, yewreng, yewtewir û bêruh amêbi viraştiş.  Planê bîyo ke heme Surî bero rijnayiş û newe ra bêro viraştiş.  Surî hezar serran tarîxê û kulturî ey esto. Eka Surî bêro rijnayiş û newe ra bêro viraştiş tarîxê û kulturê hezar serreyan Surî vîrê kurdan de biesterîyo. Fîlmê de serê bane Mîrzayêne ra gelek cayê Surî asanî û manzarî zaf weş dekewtibi fek kemera, Mîr Ehmedê vejiyanî serê banê Surî temaşe kerdêne kamera zî Mîr Ehmedê reydir rindeyê û delalîya Surî danî ma temaşekerdiş, temaşekerdişê Surî Mîr Ehmedê ma rê zaf çiyî vatênî… 

    Franz Fanon kitabanê xo de nêweşîyanê psîkolojîj û sosyolojîk bindestan ra behs keno. Psîkolojî ma kurdan her hetê ra serobîn bîya. Hewno Bêrengê giranî psîkolojî gedeyêke kurdî xo rê kerda fîlm la derbarê psîkolojîya kaykerdoxanê bînanê de zî zaf çîyan ma nawinêna. Bandorê ke hedîseyanê serrî neweyan gedeyanê kurdanê de viraştbi seba derman nêşîyayîş psikolog, psîkîyatrîst seba dermanê mala û şêxan hetê şîyayîş nişte kerdiş,

     Kurdî bi her çîyê xo ya arafê de mendî. Fîlmê arafmendîşê kurdan biserkewtiş ana çiman verê. Arafmendişê Mîrzayî, yê Mîr Ehmedê, yê Huseyn.  Mîrza mîyanê hewn û raştî de mendo. Mîr Ehmedê mîyanê remayiş, xonimitiş û kiştişê de mendo. Huseyn mîyanê barê keyî û tercîhanê xo de mendo.

    Hewno Bêreng verîn fîlma Mehemed Elî Konar a, Verîcû zî bi nameyê Baba kilmfîlmêke ey estibi. Çewlig ra yo.  Zanîngeha Marmara de rojnamegerî wenda dima ra şîyo Îtalya de perwerdeya sînema dîyo. Kurdkî, İngîlîzkî, Îtalyankî û Tirkî zano.  Tewr zaf zî bînê bandorê Sînemaya Îtalya de mendo.  Bitaybetî zî bi edebîyata kirdkî têkîldar o. Nîmayiş fîlmê ra dima payan serê mi firsat dî, mi tira va ke:  kitabê mamostê Îhsan Esparê, Beyî Se Bena kitabêko ke kê fîlm ey kaş bikerî. Ey zî mi ra va: rewna ra mi wendo. Yewna kesê amê dekewto mabên ma, mamostê Mehemed Elî nêşîya qala xo temam bikero.

   Kaykerdoxan mîyanê de teyna Mîr Ehmedê  kaykerdoxê profesyonel bî ayê bînî heme hewa verîn a ke vejîyanî ver kamera. Mîr Ehmedê bi tewgeranê, bi mimikan, bi çiman, bi vengê û bi sixletîya xo zaf baş kay kerdênî. Mîrza bi awiranê bi şeklê rîyê û bi tewgeranê xo zaf baş bî. Kê ke ewnîyanî Mirza ra kê vatînî qey Mîrza ha fatisîyeno.  Kaykerdoxî bawkê, xorîn xorîn fikirîyayîş ey, sebatkarîya ey û  bi na cumle “ ha verê çimanê şarê de ha însanan kişênî heqiqat îfadekerdişê zaf weş bî.  Biaqilbîyayîş û gwînserdinêya û espirî Huseyn…

   Ziwanê fîlmê de merdimê xirabe bi vatişêko alegorîk amêyo qrakterîzekerdiş.  Merdimê xirabê raştê ra raşte nênî nîşandayîş, merdimê xirabe cilî sey dayi xo ra û maskeyin. Hem bi vatişêko alegorîk qrakterîzekerdişê merdimanê xiraban  hem zî hetê babetî  ra fîlm qaînatkî kerda.

   Fîlmê qediyêna la hîşê kê de nêqediyêna. Hîşê kê de dewam kena… Dewamê na fîlm eka kaş bikerdêne o wext ma Mîrza û Huseyn senî yew rewşê de bibîyênî.  Bitaybet psîkolojîya Mîrza kamcin rewşe de bibîyênî. Kamcin gil ra cuye bitepişîyeyo. Tembure ke Mîr Ehmedê, Mîrzayê xelat kerdibi û Mîrza pê xo dermanê kerdibi… dano erd ro şiknêno. Tîya ra pey nîhîlîzm dest pê nêkeno ?

  Xencî di hîrî sehneyan ayê sehneyî bînê heme bi kurdkî ameyî kaşkerdiş. Ziwanê fîlm bi kurdkî yo. Fîlmê de sey pîne ca nêdîyayo Kurdkî, gelek fîlmanê  kurdkî yê Bakurê de sey pîne ca dîyêno kurdkî, mersela sey fîlmanê Zerr û Vengê Bawkê Mi. Ropartajêke Mehemed Êlî Konarê dir  amêbi viraştiş, persêk derbare ziwanê fîlmê de bî; çira bi kirdkî fîlm kaşkerde, çîyêko mi cewabe ey ra fehm kerdî:  Semeda ke kirdkî ha verbi vindibîyayîş şona nayê ra nîyo ke mi fîlm bi kirdkî kaş kerda, sebebe mi bi kirdkî fîlm kaşkerdiş sebebêko ekstansîyalîst o.

  Mehemed Êlî Konarê fîlma xo ya verîn ra xo da qebulkerdiş û îspatkerdiş. Nika ra temaşekerî ha pawê fîlmanê eyê.  Festîwala Mîyannetewîya Enqera de pa xelata fîlma tewr baş, şeş xelat girewtiş, hem prestîje kurdkî bitaybetî zî yê kirdkî gelek berz kerdî hem zî bandorê bikero ke gelek kesanê ke bi kurdkî fîlm kaşbikerî hem zî mîyanê bêhêvîtîyê de ma rê marê hêvîyêke heyatî dayî ma.

    Mesajê bingehinê ke mi Hewno Bêrengê ra vetî: dermanê ma huner o.